Örgellandschap Oostfreesland

De Örgellandschap Oostfreesland is een vun de riekste Orgellandschapen vun de Welt. 90 historische Örgel ut söven Johrhunnerten staan in de 170 ole Karken vun Oostfreesland. 60 historische Örgel stammen noch ut de Tiet vör 1850. Bold all Originalinstrumenten sünd in den letzten 50 Johr optimol restaureert wurrn, wodör nu wedder de ursprünglicke Klangpracht te hören is. De ole Örgel in Oostfreesland sünd hüüt Vörbild för Örgelbo un Restauratschoon in de ganze Welt.

Arp-Schnitger-Örgel in Nörden

Historie

15. Johrhunnert

Örgel in Rysm

All in de Tiet vun de laat Gotik is Oostfreesland un in de Provinz Grunneng en bleiende Örgelkültür nawesen. Ut schriftlicke Borns weet man vun tien Örgel in de tweede Hälft vun den 15. Johrhunnert alleen in Krummhörn. Een vun disse weltwied öllste Örgel, de noch mit ehr ganze Anlaag un de meeste Registers bewoord bleven is und de man hüüt noch spölen kann, steiht in Rysm. Dat Instrument hett 1457 waarschienlick Meester Harmannus ut Grunneng as en gotisch Blockwark baut. De Lüüd vun Rysm hebben niet mit Geld betaald, aver - so steiht dat in de Chronik vun Eggerik Beninga - "ere vette beeste" över de Dullert, de do dichtfrorn was, na Grunneng dreven. De Prinzipalregisters sünd ut Loot hammert un klingen opvallend düster en vull.

16.-17. Johrhunnert

Richborn-Örgel in Buttfoor

Örgel in Westerhusen

Örgel in Uttum

Ganz kostbaar is ok de Renaissance-Örgel in Osteel vun Edo Evers (1619), de Piepen vun de oll Andreas de Mare-Örgel (1566/1567) ut de Ludgerikark in Nörden övernomen hett. Mit ehr kräftigen Klang is de Örgel in Westerhusen vun Jost Sieburg (1642/1643) extra för 'n starke Gesang in't Kark dacht. Eerst 1641 hett man in Oostfreesland de Örgelbegleitung för dat Singen in't Kark inföört; vördem hebbt de Gemeen jümmers sünner Begleitung sungen und hatt de Örgel blot ehr Opgave in de Liturgie, meest in't Wessel mit de Chor. De Örgel in de Groot Kark in Leer gaat terug op en Renaissanceinstrument vun Marten de Mare (1609), de ole Registers vun de Örgel vun Klooster Thedinga (um 1570) bruukt hett. In de Loop vun de Johren hebbt se de Örgel immer mehr to en groot Stadtörgel utbaut, aver de oll Registers nich ersett. Welke Meester de Örgel in Uttum um 1660 baut hett, is nich bekannt. Disse Örgel is en klingend Tügnis för de Künst van de nedderlandsche Örgelbo ut de Tiet vun de laat Renaissance. Die Prinzipalregisters klingen ganz vokaal. Anner Registers klingen wunnerbaar klöörig un maken anner Blaas- un Striekinstrumenten na. En Deel van de Piepen is noch original ut den 16. Johrhunnert. Joachim Richborn, de bedüdenste Orgelmaker ut de Tiet vör Schnitger um 1700, heeft Örgel in Berdum (1677) un Buttfoor (1681) baut. Vun de Örgel in Buttfoor is bold all original bewoord bleven. Ook de Örgel in Pilsm (1694), de vun de Orgelmaker Valentin Ulrich Grotian ut Auerk stammt un ganz klöörige Klänge opwisst, is weertvull. Anner Warken vun Grotian stahn in Petkum (1694-1699), Bensersiel (1696) un Stedesdörp (1696). Vun Joachim Kayser ut Jever, de en Örgel in Hohenkirchen (1694) baut heeft, is in Eilsum (1710) blot de oll Prospekt (de Vörsiet) un de Örgelkasten bewaart. Mit Arp Schnitger heeft de barocke Orgelbo in Noordeuropa sien hoogste Niveau vunden. He heeft ok in Oostfreesland sien Spören achterlaten. In Nörden (1686-1693) steiht Schnitgers tweetgröttste Wark in Düütschland un mit 46 Registers togliek de gröttste Örgel in Oostfreesland. Acht Registers, de Schnitger vun de öller Örgel vun Edo Evers (1618) övernomen hett, sünd noch bewaard un vun besünner Qualität. Üm dat man later mehrmolen de Orgel vun de St. Georgskark in Weener (1709-1710) umbaut un de meeste ole Registers rutschmeten hett, sünd blot noch sess Registers original vun Schnitger. In de Lutherkark in Leer, in Wittmund un Raastäe hett man de Örgel vun Schnitger later ganz dör ne'e Warken ersett.

18. Johrhunnert

Müller-Örgel in Funnix

Klausing-Örgel in Ochtersum

Vun Schnitgers tallrieke Lehrlingen hebben in Oostfreesland Christian Vater (1721-1722 in Bockhorn un 1730-1731 in Wiefelstede) un Gerhard von Holy (1710-1711 in Door'm un 1711-1713 in Marjenhaaf) wertvull Örgel baut. Blot en enkele Instrument gifft dat noch vun Friedrich Constabel (1738). An't Anfang is dat för Bargebur baut wurrn, aver stund 1864-1967 in Hamswehrum un is dan na höör hüdigen Stee in Jennelt henbracht wurrn. Sien Orgel in Greetsiel (1738) hett man 1914 för en nee Instrument offert. Sietdem kan man blot noch de originale Örgelkasten bewunnern. In dat Johr 1760 is Constabel noch mit en Neebau in Funnix anfangen, aver eerst 1762 hett Hinrich Just Müller dit Instrument klaarkregen. In de tweede Helft vun den 18. Johrhunnert gungen in Oostfreesland Müller ut Wittmund un Johann Friedrich Wenthin ut Emden mit tallrieke Neebauten un Umbauten tegen 'n anner an und warrn scharp Konkurrenten. Wenthins Örgel in Groothusen (1798-1801) is de gröttste Örgel in Krumhörn. Wenthin hett hier ganz ne'e Registers mit ganz anner Klänge utfunnen un en europäisch Künstdenkmaal schapen. Eenmalig sünd de fiene Flötenregisters ut Mahagoni, besünners de Traversflöten. Noch mehr Örgel vun Wenthin, de 1774-1805 in Oostfreesland warkt hett, sünd to finnen in Backemoor (1783), waar noch dat eenzige originale Gambenregister ut den 18. Johrhunnert bewaart is, in Reepsholt (1788-1789) un in Wolthusen (1790-1793). Vun Müller, de 1760-1811 in över 50 Gemeenen vun Oostfreesland warkt hett, sünd Örgel in Lüttje-Midlm (1766), Holtrop (1772), Nortmoor (1773-1775), Siemswold (1777), Manslagt (1776-1778), Carolinensiel (1780-1781), Remels (1782), Middels (1784-1786), Neermoor (1796-1798) un Woquard (1802-1804) bit Hüüt erhollen. Christian Klausing (Herford) hett en Örgel na Ochtersum (1734-1737) levert, sodat hier ok en westfäälsche Influss op den oostfreeschen Orgelbo te sien is. Dirk Lohman ut Emden hett en Instrument in Haag (1776-1783) baut und en paar Registers ut den 17. Johrhunnert bruukt un Heinrich Wilhelm Eckmann Örgel in Amdorf (1773) un Bagband (1774-1775) baut.

19.-21. Johrhunnert

Führer-Örgel in Bunn

De bedüdenste oostfreesche Orgelbauer in de eerste Helft vun den 19. Johrhunnert was Müllers Lehrling Johann Gottfried Rohlfs, de in bold 60 Gemeenen vun Oostfreeslands warkt hett un en Familienbedrief gründt hett. Vun hüm sünd noch Neebauten in Bangstede (1794-1795), in de Christuskark in Nörden (1796-1797), Neestadtgödens (1796-1798), Barstede (1801), Veenhusen (1801-1802), Holtland (1810-1813), Nüttermoor (1815-1816), Wiesens (1820-1822), Böhmerwold (1828) un Roggenstede (1827-1833) te vinden. De gröttste Örgel vun Arnold Rohlfs steiht in de Magnuskark in Esens (1848/1860), de ok de Instrumenten in Westerholt (1841-1842) un Siegelsum (1842-1845) baut hett. In den 19. Johrhunnert hebben in Oostfreesland neven Rohlfs de Familienbedrieven vun Wilhelm Eilert Schmid un Gerd Sieben Janssen warkt. Aver de kunnen nich mehr dat hoge Niveau hollen un hebben ehr Geld kregen, üm dat se de Örgel umbaut und unnerhollen hebben. Dat is en groot Glück, dat in de Janssen-Örgel in Larrelt noch enkele ole Registers vun de Vörgängerörgel vun Johannes Millensis (1618-1619) bruukt sünd, de noch en goot Indrück van de originale Renaissance-Klänge geven. An't Anfang van den 20. Johrhunnert hett de Örgelbewegung 'ne Masse Anstöten dör de Barg vun historische Örgel in Noordwestdüütschland kregen. Gornich te minn kann man vun de Wark vun de Orgelmaker Jürgen Ahrend ut Leer-Loog denken: Sien Restauratschoonen un Neebauten sünd siet 1954 weltwied bekannt wuurn und gellen nü as Vörbild. Bedüdene ne'e Instrumenten vun hem finnen sik to'n Bispeel in de Lambertikark in Auerk (1960-1961) un de Lutherkark in Leer (2002). Hüüt gifft dat noch fief annere Orgelmakers in Oostfreesland: in Nörden (Bartelt Immer), Auerk-Tannenhusen (Regina Stegemann), Emden/Auerk (Jürgen Kopp), Uplengen (Martin der Haseborg) un Stapelmoor (Harm Dieder Kirschner). Neven Ahrend hett sik ok de Bedrief vun Alfred Führer ut Willemshaven, de later van sien Neffe Fritz Schild leidt warrt, verdient maakt, de historische Örgel in Oostfreesland te bewaren un te restaureern. De Firma hett ok ne'e Örgel baut, de wied Beachtung funnen hebbt, to'n Bispeel de Örgel in de Ollreformeerte Kark in Bunn (1980). Vanaf 2007 staat en engelsche Örgel vun J. W. Walker (1844) in Jemgum. In disse Översicht vun de oostfreesche Örgellandschap mutt an't End noch de Örgel in Stapelmoor (1997) nömt warrn. Dit Instrument is nipp un nau na de Louis-Alexandre Clicquot-Örgel (Houdan, 1734) namaakt un is daardör de eerste Örgel in Düütschland in en konsequent klassisch-franzöösche Stil.

Vör Facklüüd un vör de Algemeenheet

Sülvst de öllste oostfreesche Örgel staan nich in Museen, aver in ole Karken und warrn elke Söndag in't Gottsdeenst spöölt. As man vun Klokken afsücht, gifft dat keen Musikinstrumenten, de all 'n so lange Tiet bruukt warrn. In den vergangene Johrhunnerten harrn de Lüüd to 'n rechte Tiet Geld, öm sülvst in lütt Dörpen groot Örgel te bauen. Un later harr man to 'n rechte Tiet keen Geld mehr (as man dat ut de Sicht vun de Örgel bekiekt), üm den Smack vun de Tiet te volgen un de ole Örgel dör ne'e Instrumenten de ersetten. Man mutt dat Harald Vogel hoog anreken, dat he de Bedüden vun disse historische Instrumenten bekannt maakt hett. Dör sien Opnamen op Radio un CDs, dör de Norddüütsche Orgelakademie, de he 1972 gründt hett un sietdem leit, dör dat Organeum in Weener, dat he 1997 gründt hett, un dör sien Böker sünd de oostfreesche Örgel bekannt wurrn und Orgelmakers un Organisten ut de ganze Welt daarvun antrukken wurrn. Dör dat Dullertfestival (1981-2003), de övertügende Örgelrestauratschoonen vun Jürgen Ahrend un vun annern un dör de Örgelkunzerten is intüschen ok de Algemeenheed bewüsst wurrn, dat de Örgellandschap Oostfreesland eenmalig is. Vogels Idee, op de ole Örgel de ole Musik ut de Gotik, de Renaissance un de Barock op de ole Art un Maneer te spölen, hett sik jümmer starker utbreid un dörsett un mehr un mehr Organisten weltwied övertüügt. Hüüt is dat Organeum in Weener dat wichtigste Örgelzentrum, üm de oostfreesche Örgelkültür te ünnersöken un te ünnerstönen. Do waarn Kunzerten organiseert und Örgelfahrten aanboden. Elke Johr waarn u. a. in de St. Ludgerikark in Nörden, in de Lutherkark un de Groot Kark in Leer, in de St. Georgskark in Weener un in Dornum Kunzertriegen veranstalt. Ok binnen dat wied bekannte Klassikfestival "Musikalsche Sömmer" (vanaf 1985) finnen Örgelkunzerten statt.

Literatur

• Cleveland Johnson: Ems-Dollart Region. In: The Organ. An Encyclopedia. Douglas E. Bush, Richard Kassel (Hrsg.). Routledge, New York u. London 2006, ISBN 0415941741, S. 170-172 (online).
• Walter Kaufmann: Die Orgeln Ostfrieslands. Ostfriesische Landschaft, Aurich 1968.
• Uda von der Nahmer: Windgesang. Orgeln, Wind und Verwandte. Ostfriesische Landschaftliche Verlags- und Vertriebsgesellschaft, Aurich 2008, ISBN 9783940601032.
• Ralph Nickles: Orgelinventar der Krummhörn und der Stadt Emden. Hauschild, Bremen 1995, ISBN 3929902621.
• Ibo Ortgies: Die Praxis der Orgelstimmung in Norddeutschland im 17. und 18. Jahrhundert und ihr Verhältnis zur zeitgenössischen Musikpraxis. Göteborgs universitet, Göteborg 2004 (rev. 2007), ISBN 3928327194 (online)
• Fritz Schild, Winfried Dahlke (Hrsg.): Orgelatlas der historischen und modernen Orgeln der Evangelisch-Lutherischen Kirche in Oldenburg. Noetzel, Wilhelmshaven 2008, ISBN 3795908949
• Harald Vogel / Reinhard Ruge / Robert Noah / Martin Stromann: Orgellandschaft Ostfriesland. 2. Aufl. Soltau-Kurier-Norden, Norden 1997, ISBN 3928327194.
• Harald Vogel / Günter Lade / Nicola Borger-Geweloh: Orgeln in Niedersachsen. Hauschild, Bremen 1997, ISBN 3931785505.
• Harald Vogel, Reinhard Ruge, Stef Tuinstra: Wegweiser zu den Orgeln der Ems-Dollart-Region. 2. Aufl. Rautenberg, Leer 1992.

Opnamen op CD

• Die Ahrend-Orgel der Lutherkirche zu Leer. Amb 96869. 2005. (Wolfgang Zerer)
• Dietrich Buxtehude: Orgelwerke. Vol. 5. MD+G L 3425. 1993. (Harald Vogel in Pilsm, Buttforde, Langwarden, Basedow, Groot Eichsen).
• Die Holy-Orgel der Marienkirche zu Marienhafe. Amb 97829. 2001. (Martin Böcker).
• Orgelland Ostfriesland. Deutsche Harmonia Mundi HM 939-2. 1989. (Harald Vogel in Nörden, Uttum, Rysum, Westerhusen, Marjenhaaf, Weener).
• Orgeln in Ostfriesland. Vol. 1. Organeum OC-09601. 1996. (Harald Vogel in Osteel, Buttforde, Neermoor, Veenhusen, Groothusen).
• Orgeln in Ostfriesland. Vol. 2. Organeum OC-09602. 1997. (Harald Vogel in Rysum, Uttum, Nörden, Marjenhaaf).
• Orgels in de eems-dollard regio. Vol. 1. VLS VLC 0599. 1999. (Peter Westerbrink in Dornum).
• Orgels in de eems-dollard regio. Vol. 2. VLS VLC 0302. 2003. (Peter Westerbrink in Marjenhaaf).
• Vorbilder und Entwicklungen. Orgelmusik von Sweelinck bis Bach. Ambiente ACD-1023. 2006. (Ingo Bredenbach in Hinte).
• Jacob Praetorius: Motets & Organ Works. CPO 999215-2. 1996. (Harald Vogel in Osteel).
• Opnamen vun de Schnitger-Örgel in Nörden un Weener

Weblenken

• Örgel in Oostfreesland (mit enige Fotos)