Plattdüütsch Inwark op annere Spraken

De plattdüütsche Spraak un vör allen ehr Vörweser, de middelnedderdüütsche Spraak, hebbt op vele annere Spraken inwarkt. Besünners in’e Tiet vun’e Hanse (Hoochtiet in’t 14. un 15. Johrhunnert), as Middelnedderdüütsch de Lingua franca in’n Hannel an Noord- un Oostsee twischen England un Flandern in’n Westen bet Russland in’n Oosten weer, hebbt vele Spraken plattdüütsche Wöör opnahmen.

Skandinaavsch

Dat Inwarken vun’t Plattdüütsche op de dree noordgermaanschen Spraken op’n Kontinent, Sweedsch, Däänsch un Norweegsch, dat weer enorm. To kene Tiet harr en annere Spraak so vele Wöör un Formen in disse Spraken bröcht as dat Plattdüütsche in’e Hansetiet. Dat füng in’e Midd vun’t 13. Johrhunnert an un güng bet in’t 16. Johrhunnert wieder. För dat Sweedsche gaht Spraakwetenschoplers dor vun ut, dat bi 50 % vun de Vokabeln ut dat Plattdüütsche sünd. Eerst denn hett sik dat Hoochdüütsche un noch veel later Engelsch as wichtigste Spraak dörsett. För dat Däänsche un Norweegsche is de Laag mit de vun dat Sweedsche to verglieken.

Ieslandsch

Dat Inwarken op dat Ieslandsche hett Veturliði Óskarsson in en poor Warken ünnersöcht. Op dat Ieslandsche hett dat Middelnedderdüütsche vör allen indirekt inwarkt, toeerst över dat Norweegsche, later ok över dat Däänsche (vun’t Enn vun’t 14. Johrhunnert an). Liekers hett Óskarsson in ole Oorkunnen 600 Wöör funnen, dorvun 310 verscheden Woortstämm, de över dat Plattdüütsche in’t Ieslandsche kemen. Dat is de Hälft vun de 1150 bet 1200 Lehnwöör, de he alltohoop funnen hett (To’n Vergliek: de hele Woortschatz vun de rund 40 bekannten ieslandschen Sagas hett 12.500 Wöör).

Dat Däänsche domineer later lang op Iesland. De ieslandsche Spraak wull sik dor denn in’t 19. Johrhunnert vun emanziperen. Vele frömme Wöör wullen se nich mehr bruken (Ieslandsch Spraakpurismus). Dor sünd denn ok vele plattdüütsche Wöör ut’n Woortschatz bi rutfullen.

Slaawsch

To Oosten harr dat Plattdüütsche ’n lange Tied Kuntakten mit slaawsche Spraken. Tomehrst weern dat de westslaawschen Spraken as Naverspraken, besünners dat nu utsturvene Polaabsche vun de westerne Oostseeküst un dat oosterne Heiloh, un ok dat Kaschuubsche vun Noordpolen. Man de Hanse harr ok Kuntaken mit Russland, un ’t wardt seggt, dat in’t Russische, wat ’n oostslaawsche Spraak is, dat Feminin-Suffix -scha (-ша) ut dat Plattdüütsche keem, as t.B. in „de Möller“ > „de Möllersch(e)“.

In’t Drawehn-Polaabsche vun’t Rebeed Wendland (Lüchow-Dannenbarg), dat as de letzte polaabsche Dialekt bit in’t 18. Jahrhunnert överleevt harr, gifft dat plattdüütsche Lehnwöör so as bek (Beek), bola (Bull) brindjot (bringen), dik (Diek), farsükat (versöken), kachil (Kachel), keko (Köök), kloga (Klaag’), klore (klaar), knöp (Knööp), krąs (Kranz), kuele (Kugel), lidjot (lieden), mocht (Macht), narra (Narr), nober (Naver), omar (Hamer), pragdstaul (Kanzel), rod (Raad), šopat (schapen, maken), šribjot (schrieven), tjester (Köster), torn (Torn) un wader (Vadder).

Wat faken as „poolsche Kuntakten“ upnöömt wardt, dat sünd Kuntakten mit de kaschuubsche Spraak, un dat is mit de överlevenen Oostdialekten vun’t Slaawsch-Pommersche, de Spraak de ehr westernen Dialekten vun Vörpommern al lang utsturven sünd. In Polen harrn se lang so daan, as weer dat Kaschuubsche ’n poolsche Dialektgrupp, man nu gellt dat as Regionaalspraak. In’t Kaschuubsche gifft dat ’n Barg plattdüütsche Lehnwöör; t.B. afkôt (Afkaat), acht (Acht), akùrôt (akraat), aptéka (Apteek, Afteek), baf (baff), baka (Baak), bargówac (bargen), béker (Bäker), barsz (barsch), blôzbalka (Blaasbalg), duwa (Duuv’), hôk (Haak), ingst (Hingst), klôr (klaar), plak (Plack) un priz (Pries).

Denn geev dat bit to’n Anfang vun’t 20. Jahrhunnert noch dat Slowinzische. De mehrsten poolschen Spraakwetenschupplers kiekt dat as ’n kaschuubsche Dialektgrupp an. Wieldat de mehrsten Slowinzen good Plattdüütsch kunnen un dat later as jüm ehr Eerstspraak annehmen, un ok wieldat se Lutheraners un nich Katholiken weern, wöörn se as ’n Aard Düütsche ankeken un müssen later na Düütschland. Daarwegen harr dat Slowinzische besünners veel plattdüütsche Wöör upnahmen.

Baltsch

De baltschen Spraken, de mit dat Plattdüütsche direktmang Kuntakten harrn, sünd dat nu utsturvene Sudoowsche (Jatwingsche), dat Litausche, dat Lettsche, dat Kuursche un villicht ok noch de lang utsturvenen Spraken Semigallsch un Seloonsch. Tominnst indirekte Kuntakten mit dat Plattdüütsche harrn schients ook dat Samogietsche (Schemaitsche, dat faken as ’n litausche Dialektgrupp ankäken wardt) un dat Lettgallsche (dat faken as ’n lettsche Dialektgrupp ankäken wardt). In’t Litausche findt sik plattdüütsche Lehnwöör so as akaróts (< akkeraat) (akraat), amtmonas (Amtmann), bùksvos (Büx), bũras (Buur), szpë́lmonas (Späälmann), szūrů́ju (schüern), lýg(us) ((g)liek), lýna (< lyne) (Lien) un spýkėrė (Spieker). In’t Lettsche findt sik Wöör so as bāka (< bake) (Baak), bikses (Büx), bullis (Bull), doks (Dock), enkurs (Anker), kantoris (< kantor) (Kontor), kapteinis (Kaptein), smēķēt (smöken) un šķūnis (Schüün). In’t Lettgallsche findt sik mank annere Wöör bikses (Büx), bikts (Bicht), gloze (Glas), jaka (Jack), skapis (Schapp), spēlēt (spälen) un tupele (Tüffeln). Man mank de baltschen Spraken is dat tomehrst nich klaar, of plattdüütsche Lehnwöör direktemang, över annere baltsche Spraken, över slaawsche Spraken or över skandinaavsche Spraken upnahmen wöörn

Oostsee-Finnsch

Dat Eestnische höört to de oostsee-finnschen Spraken, de to de uraalschen Spraken höört. Dat wardt ok mank de Spraken vun’n Baltikum tellt, is liekers keen baltsche Spraak. As een vun de Spraken vun’n Baltikum kreeg dat Eestnische vun’t 13. bet 16. Jahrhunnert stark Inwarken vun’t Plattdüütsche. Later övernehm dat Hoochdüütsche disse Rull. In’t Eestnische kemen üm un bi 15% vun de Wöör (üm un bi 750 Woortstämm) ut dat Plattdüütsche, mank jüm haamer (Hamer), kahvel (Gaffel), kraam (Kraam), köök (Köök), kühvel (Schüffel), liim (Liem), lüüs (Slüüs), nööp (Knööp), nöör (Snöör), praht (Fracht), tiik (Diek), tool (Stohl), viil (Fiel), vorst (Worst) un vrakk (Wrack).

Dat Livsche (Livlandsche), dat in’t Livlandsche Rebeed vun Lettland snackt wardt, dat hett ok ole Kuntakten mit dat Plattdüütsche. Daar gifft dat Lehnwöör so as brūni (bruun), ēriņ (Hering), kēk (Köök), kēldar (Keller), lūotš (Loots), mitš (< mütz) (Kapuuz), oppõŗ (Opper), poţā (Pott), slaktõr (Slachter), spūok (Spook), vakţ (Wachtmann) un zēp (Seep). Un denn gifft dat noch plattdüütsche Lehnwöör, de över dat Lettsche in’t Liewsche kemen.

In’t Finnsche gifft dat ok ’n Barg Wöör, de vun’t Plattdüütsche afkemen, man de mehrsten kemen sachs as sweedsche Lehnwöör in de Spraak, un ’n paar vun de wöörn vun’t Finnsche in de oostsee-finnschen Naverspraken Ischoorsch, Kareelsch un Wepsisch övernahmen.

Hoochdüütsch

Dat moderne Standard-Hoochdüütsche hett sik eerst in ene Tiet entwickelt, in de ok al in Plattdüütschland Hoochdüütsch bruukt worrn is. Un so is bi dat Warrn vun dat Standard-Hoochdüütsche ok veel ut dat Plattdüütsche opnahmen worrn. Faken hebbt plattdüütsche Wöör dorbi Nuancen annahmen, to’n Bispeel bedüüdt doof nich dat sülve as sien Kognaat taub. Doof is spezieller worrn un warrt nich mehr för Lüüd bruukt, de ünner Doovheit lieden doot, man warrt för Lüüd bruukt, de geistig nich in’e Laag sünd, to verstahn. Ok dat Woort dröge bedüüdt nich dat sülve as sien Kognaat trocken, man steiht nu överdragen för ene Saak, de bi de Person, de sik dor mit uteneensetten mutt, nich op veel Intress stött.

Besünners veel Wöör stammt in de Fackspraak vun de Seelüüd ut dat Plattdüütsche. Ok de hoochdüütsche Ümgangsspraak in Noorddüütschland hett vele Wöör ut dat Plattdüütsche bewohrt, to’n Bispeel schnacken oder duun. In de Mundoorden vun Süüddüütschland sünd aver kuum Wöör ut dat Plattdüütsche vördrungen.

Nedderlandsch

Dat Nedderlandsche hett nich so veel Wöör ut dat Plattdüütsche opnahmen. Dör de nahe Verwandtschop un den unverschavenen Luudstand bi beide Spraken is ok minn Ruum för dat Övernehmen vun Wöör oder dat is faken gornich ruttokennen.

Engelsch

Ok op dat Engelsche hett dat Plattdüütsche in de Hansetiet inwarkt. Faken is nich uttomaken, wat de Wöör ut dat Plattdüütsche oder ut dat Nedderlandsche kamen sünd. De Tall vun nedderlandsche Wöör is alltohoop grötter as de Tall vun plattdüütsche Wöör.

Bispelen:

mate vun mnd. māt (Kamraad)
trade vun mnd. trāde (Padd, verwandt mit „träden“, toeerst sachs in’n Sinn vun „Bahntje“, later denn ook in’n Sinn vun „Hannel“)
dowel vun mnd. dōvel
knapsack vun mnd. knapsak
queer vun süüdneddersassisch (Bruunswiek?) queer dwars (unseker)

Nich to vergeten de Dollar, de sien Naam vun’n Daler hett.

Nich bi all de Wöör is ganz seker, wat se nich doch ut dat Nedderlandsche kaamt, t.B.

deck vun mnd. or mnl. dek
freight vun mnd. or mnl. vrecht (vun vracht mit Ümluud)
mast vun mnd. or mnl. mast

Wöör

Dat Woort Spook hett in’t 17. Johrhunnert sienen Weg in’t Hoochdüütsche funnen. Över dat Nedderlandsche is dat Woort ok as spook in’t Engelsche kamen.

Weblenken

Wöörlist vun plattdüütsche Lehnwöör in’t Eestnische (plattdüütsch)