Internatschonal Phoneetsch Alphabet
Dat Internatschonale Phoneetsche Alphabet (IPA) is en phoneetschet Alphabet. Dat meent, dat dat en Sammeln vun Tekens bargt, mit de de Luden vun alle minschlichen Spraken fast exakt beschreven un noteert warrn köönt. Dat Alphabet is vun de International Phonetic Association kreeert worrn un is dat vundaag op't wiedeste verbredte Luutschriftsystem.
De aktuellen IPA-Tekens un jemehr Utspraak sünd in düsse List vun de IPA-Tekens tohoopschreven.
Bedüden in de PraxisBearbeiten
Dat IPA maakt dat bannig lichter, de Utspraak in Wöörböker un Lexika dartostellen. Bi dat Lesen vun IPA-Texten is aver ok Acht to geven: Bi manke Spraken, to'n Bispell dat Franzöösche, gifft dat en allgemeen akzepteerte Standardutspraak (Orthophonie), bi annere Spraken nich. Ok wenn dat en fastsette Utspraak vun dat Amt gifft, will dat nich menen, dat de ok in'n Alldag bruuklich is. De Bandbreed vun een Luut kann veel gröter wenn (to'n Bispell in dat Düütsche de Ennen -er) as de Ünnerscheed vun ähnlichen Luutteken. Wat in een Spraak as korrekt oder falsch, as normal oder frömd, as verstännlich oder unverstännlich opfasst warrt, is för elkeen, de de Spraak blots selten oder noch nie nich höört hett, nich to estemeren.
In Wöörböker warrt nich selten en vereenfachte Tekensett bruukt, üm Leser ahn Vörkennis nich to verbiestern. So maakt Cassell’s German Dictionary keen Ünnerscheed mang de verschillenen Utspraken vun dat düütsche r, un ok nich vunwegen de apenere Utspraak vun en korten a, i, u un ü gegenöver de jewelig lange Vokal. De Utspraak vun dat engelsche no warrt vun Traditschoon wegen allgemeen as [nou] weddergeven, ofschoonst in dat brittsche Engelsch in Wirklichkeit eher [nəʊ̯] seggt warrt. Butendem warrt ok nich beacht, dat in manke Spraken ahn [∫]-(sch)-Luut dat s mehrst eher as [ɕ] (jichtenswo twischen s [s] un Ich-Luut [ç]) utsproken warrt, to'n Bispell in't Europa-Spaansche un in dat Neegreeksche
Nipp un nau, as se lett, is de IPA-Notatschoon ok nich. To'n Bispell is dat [ʉ] in engl. book en blots wat zentraleret [u], in dat norweegsche un sweedsche Woort sund en blots wat zentraleret [y].
Tekentoorrnen vun de Luden un LuuttekenverwiedernBearbeiten
De IPA-Tekentabell bruukt ünner anneren Bookstaven vun dat latiensche un greeksche Alphabet, deelwies ok in afwannelt Formen. Jeed Teken betekent dörbi en Luut oder beschrifft en al angevenen Luut neger, de in en Spraak vun de Welt en Woort vun en anneret ünnerscheedt.
Dat internatschonale phoneetsche Alphabet is sprakenövergriepen; dat föhrt dörto, dat de Toorrnen vun en Teken na en Luut in en bestimmten Spraak nich op Dwang mit de Luuttoorrnen vun datsülvige Teken in't IPA identisch is. So steiht bispellswies dat Teken [ç] in't IPA för de Utspraak vun de Bookstavenfolg ch in dat düütsche Woort "ich", ofschoonst dat IPA-Teken för de düütsche Orthographie frömd is; för de Transkriptschoon vun dat Franzöösche, den sien Orthographie „ç“ as stimmloos "s" kennt, bruukt een dat Teken aver nich, wieldat dat de Luut [ç] dör nich gifft.
De Sünnerteken vun't Alphabet worrn in Unicode in de Beriek vun U+0250 bet U+02AF opnahmen.
VokalenBearbeiten
| vörn | bina vörn |
zentraal | bina achtern |
achtern | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| unr. | run. | unr. | run. | unr. | run. | unr. | run. | unr. | run. | |
| slaten | i | y | ɨ | ʉ | ɯ | u | ||||
| bina slaten | ɪ | ʏ | ʊ | |||||||
| halfslaten | e | ø | ɘ | ɵ | ɤ | o | ||||
| middel | ə | |||||||||
| halfapen | ɛ | œ | ɜ | ɞ | ʌ | ɔ | ||||
| bina apen | æ | ɐ | ||||||||
| apen | a | ɶ | ɑ | ɒ | ||||||
Verwielt de Muuswieser blangen en Teken in düsse Tabellzell, warrt sien Unicode-Weert wiest; geiht een een op dat Teken, kriegt he denn so en korte Beschrieven as Tooltip (Feld blangen de Muuswieser).
- Süh ok: Hööftvokal, Vokaltrapez
KonsonantenBearbeiten
Bi de Konsonanten sünd verschedene Luftstroommekanismen to ünnerscheden.
De pulmonalen Konsonanten warrt mit utströmen Atenluft (dat heet: Luft ut de Lung) maakt (pulmonal-egressiv). To düsse Gruup tellt de mehrsten Konsonanten. Bi de Ejektiven un Implosiven warrt de Luftstroom dörgegen dör Bewegen vun de Kehlkopp maakt. Bi de Ejektiven beweegt sik de Kehlkopp na baven, sodat Luft utströömt (glottal-egressiv); bi de Implosiven beweegt he sik na ünnen, sodat Luft inströömt (glottal-ingressiv). Klickluden (mannigmal ok as "Avulsiven" oder in't Engelsche as "clicks" betekent) kümmt dordör, dat Tong un Gumensegel en afslaten Hohlruum billt, de dör en Trüch- un Daalbewegen vun de Tung gröter maakt warrt. Bi't Apen vun de Hohlruum finnt en Druckutgliek statt (Luft ströömt rin, daher velar-ingressiv), sodat en Luut maakt warrt.
Pulmonale KonsonantenBearbeiten
| bilabial | labio- dental |
dental | alveolar | post- alveolar |
retroflex | palatal | velar | uvular | pha- ryngal |
glottal | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | stl. | sth. | |
| Plosiven | p | b | t | d | ʈ | ɖ | c | ɟ | k | ɡ | q | ɢ | ʔ | |||||||||
| Nasalen | m | ɱ | n | ɳ | ɲ | ŋ | ɴ | |||||||||||||||
| Vibranten | ʙ | r | ʀ | |||||||||||||||||||
| Taps/Flaps | ѵ | ɾ | ɽ | |||||||||||||||||||
| Frikativen | ɸ | β | f | v | θ | ð | s | z | ʃ | ʒ | ʂ | ʐ | ç | ʝ | x | ɣ | χ | ʁ | ħ | ʕ | h | ɦ |
| laterale Frikativen | ɬ | ɮ | ||||||||||||||||||||
| Approximanten | ʋ | ɹ | ɻ | j | ɰ | |||||||||||||||||
| laterale Approximanten | l | ɭ | ʎ | ʟ | ||||||||||||||||||
Verwielt de Muuswieser blangen en Teken in düsse Tabellzell, warrt sien Unicode-Weert wiest; geiht een op dat Teken, kriegt he denn so en korte Beschrieven as Tooltip.
De Afkörten "stl." steiht hier för stimmlos un "sth." för stimmhaft.
Düster achterleegte Felders betekent physioloogsch unmöögliche Artikulatschoon. To'n Bispell is en glottalen Nasal unmööglich, wieldat bi en Versluss vun de Stimmlippen keen Luft dör de Nees rutströmen kann usw.
Nich-pulmonale KonsonantenBearbeiten
|
|
|
Annere SymbolenBearbeiten
| Teken | Unicode-Code | Bedüden |
|---|---|---|
| [ʍ] | U+028D | stimmlosen labiovelaren Frikativ |
| [w] | U+0077 (w) | stimmhaften labiovelaren Approximant |
| [ɥ] | U+0265 | stimmhaften labiopalatalen Approximant |
| [ʜ] | U+029C | stimmlosen epiglottalen Frikativ |
| [ʢ] | U+02A2 | stimmhaften epiglottalen Frikativ |
| [ʡ] | U+02A1 | stimmlosen epiglottalen Plosiv |
| [ɕ, ʑ] | U+0255, U+0291 | stimmlosen un stimmhaften alveolopalatalen Frikativ |
| [ɺ] | U+027A | lateralen alveolaren Flap |
| [ɧ] | U+0267 | stimmlosen velopalatalen Frikativ ([ʃ] un [x] togliek) |
SuprasegmentaliaBearbeiten
Vun de Suprasegmentalen Tekens staht de Betonentekens vör de Sülv, de se betekent, de Längtekens dörachtern.
| Teken | Unicode-Code | Bedüden | Bispellen |
|---|---|---|---|
| [ˈ] (keen Apostroph) | U+02C8 | Hööftbetonen | April [ɑˈprɪl], Backen [ˈbakn̩] |
| [ˌ] (keen Komma) | U+02CC | Nevenbetonen | Waterpiepen [ˈvɑtɐˌpiːpn̩], Ringelblomen [ˈrɪŋl̩ˌblɔʊ̯mn̩] |
| [ː] (keen Doppelpunkt) | U+02D0 | lang | Lack [lak], Daag [daːk] |
| [ˑ] | U+02D1 | halflang | [eˑ] |
| [˘] | U+0306 | extrakort | [ĕ] |
| [.] | U+002E (.) | Sülvengrenz | bö-ten [ˈbœʏ̯.tn̩], Mu-se-um [muː.ˈzɛɪ̯.ʊm] |
| [|] | U+007C (|) | ünnerorrnte Intonatschoonsgrupp (Spreektaktgrenz) | Se hebbt Glück, nich wohr? [zɛɪ̯ hɛpt ↓ɡlʏk | nɪç ↑vɔːɐ̯] |
| [‖] | U+2016 | överorrnte Intonatschoonsgrupp | |
| [‿ oder ⁀] | U+035C oder U+0361 | Luutverbinnen (Liaison) | Zeddel [t͡sɛdl̩]] oder [t͜sɛdl̩] |
Tönen un IntonatschoonBearbeiten
| Teken | Unicode-Code | Bedüden | Bispellen |
|---|---|---|---|
| [ ̋] (Dubbelakut) oder [˥] | U+030B oder U+02E5 | sünnerlich hooch | [e̋] |
| [ ́] (Akut) oder [˦] | U+0301 oder U+02E6 | hooch | [é] |
| [ ̄] (Makron) oder [˧] | U+0304 oder U+02E7 | middel | [ē] |
| [ ̀] (Gravis) oder [˨] | U+0300 oder U+02E8 | leeg | [è] |
| [ ̏] (Dubbelgravis) oder [˩] | U+030F oder U+02E9 | sünnerlich leeg | [ȅ] |
| [ ̌] (Hatschek) | U+030C | stiegen | [ě] |
| [ ̂] (Zirkumflex) | U+0302 | fallen | [ê] |
| [↓] | U+A71C | Downstep | |
| [↑] | U+A71B | Upstep | |
| [↗] | U+2197 | Global rise | |
| [↘] | U+2198 | Global fall |
Bemerken:
- Unicode hett keen egen Teken för de mehrsten Konturtöne. Ansteed warrt Folgen ut Tekens för Registertönen bruukt un de naue Darstellen is denn en Saak vun de jeweelig Schriftaart, in de Regel dör OpenType-Regels: [e᷇ ḕ̄] oder [e˥˧ e˧˩˨] (in vele Browsers nich korrekt darstellt). Wieldat blots gresig wenig Schriftaarten de Kombineren vun Registertoon-Tekens verlööft, warrt faken dat ole System vun de Toonmarkieren dör hoochstellte Nummern vun '1' bet '5' bruukt, to'n Bispell [e53 e312]. Man jemehr Bruken hangt vun lokale Linguistiktraditschonen af; bi asiaatsche Spraken warrt "5" för den hööchsten Toon bruukt un "1" för den deepsten, bi de afrikaansche Spraken vice versa. Mannigmal gifft dat noch en ole IPA-Traditschoon, bi de de Konturtönen dör ünnersette Diakritika betekent warrt: [e̖ e̗] för deep-fallen un deep-stiegen.
DiakritikaBearbeiten
| Teken | Unicode-Code | Bedüden | Bispellen | |
|---|---|---|---|---|
| Phonatschoon (Süh ok Anmarken an de Enn vun de Tabell) | ||||
| ünnerstellt: [ ̥] | U+0325 |
stimmlos, bzw. nich-stimmt |
See [z̥eː] (süüdlichet Düütsch) (hoochdüütsch) | |
| överstellt: [ ̊] | U+030A | gut [ɡ̊uːt] (süüdlichet Düütsch) (hoochdüütsch) | ||
| ünnerstellt: [ ̬] | U+032C |
stimmhaft |
[s̬], [t̬] | |
| överstellt: [ ̌] | U+030C | [ǧ] | ||
| överstellt: [ʰ] | U+02B0 | aspireert | Tass [ˈtʰas], [dʰ] | |
| Naue Beschrieven vun en Vokal sien Artikulatschoon | ||||
| ünnerstellt: [ ̹] | U+0339 | stärker rundt | [ɔ̹] | |
| överstellt: [ ͗] | U+0357 | |||
| ünnerstellt: [ ̜] | U+031C | weniger rundt | [ɔ̜] | |
| överstellt: [ ͑] | U+0351 | |||
| [ ̟] | U+031F | wieder vörn | [u̟] | |
| [ ̠] | U+0320 | wieder achtern | [i̠] | |
| [ ̈] | U+0308 | zentraliseert | [ë] | |
| [ ̽] | U+033D | to de Mitt zentraliseert | [e̽] | |
| [ ̝] | U+031D | afhaven | [e̝] | |
| [ ̞] | U+031E | afsenkt | [e̞] | |
| [ ̘] | U+0318 | vörverlagerte Tongenwörtel | [e̘] | |
| [ ̙] | U+0319 | trüchverlagerte Tongenwörtel | [e̙] | |
|
[˞] |
U+02DE | rhootsch | [ɚ] | |
| Nauere Beschrieven vun dat artikuleren Organ bi Konsonanten | ||||
| ünnerstellt: [ ̪] | U+032A | dental | [t̪], [d̪] | |
| överstellt: [ ͆] | U+0346 | |||
| [ ̼] | U+033C | linguolabial | [t̼], [d̼] | |
| [ ̺] | U+033A | apikal | [t̺], [d̺] | |
| [ ̻] | U+033B | laminal | [t̻], [d̻] | |
| [ ̃] | U+0303 | nasaleert | Chance [[ʃɑ̃ːsə]] | |
| Tosättliche Engdebillen | ||||
| [ʷ] | U+02B7 | labialiseert | Glück [gʷlʷʏkʰ] | |
| [ʲ] | U+02B2 | palataliseert | [tʲ], [dʲ] | |
| [ˠ] | U+02E0 | velariseert | [tˠ], [dˠ] | |
| [ˁ] | U+02C1 | pharyngaliseert | [tˁ], [dˁ] | |
|
[ ̴] |
U+0334 | velariseert oder pharyngaliseert | [ɫ] | |
| [ˀ] | U+02C0 | glottaliseert | ||
| Aart vun de Verslusslösung för Plosiven | ||||
| [ⁿ] | U+207F | nasale Verslusslösung | Redner [ˈreːdⁿnɐ] | |
| [ˡ] | U+02E1 | laterale Verslusslösung | Handlung [[ˈhandˡlʊŋ]] | |
| [ ̚] | U+031A | keen höörbare Verslusslösung | stimmt [ˈʃtim̚t] | |
| Silbizität | ||||
| ünnerstellt: [ ̩] | U+0329 | süülvsch | reden [ˈreːdn̩] | |
| överstellt: [ ̍] | U+030D | Regen [ˈreːgŋ̍] | ||
| ünnerstellt: [ ̯] | U+032F | nichsüülvsch | Kreis [krɑɪ̯s] | |
| överstellt: [ ̑] | U+0311 | |||
| Stimmqualität | ||||
| ünnerstellt: [ ̤] | U+0324 | mit Puust | [b̤], [a̤] | |
| överstellt: [ ̈] | U+0308 | |||
| ünnerstellt: [ ̰] | U+0330 | knarrig | [b̰], [a̰] | |
| överstellt: [ ̃] | U+0303 | |||
Anmerken: Of mit Diakritika versehnen Tekens Äquivalenten to de jeweelig anneren Tekens vun de Artikulatschoonsaart un vun de Artikulatschoonsoort sünd, is vun de IPA nich vullstännig fastleggt worrn. In de "Handbuch der International Phonetic Association" heet dat dörto: "Es ist strittig, ob [k̬] und [g] phonetisch identische Laute bezeichnen, und dasselbe gilt für [s] und [z̥]. Möglicherweise werden bei der Unterscheidung zwischen [k̬] und [g] oder [s] und [z̥] unterschiedliche Dimensionen einbezogen, die von der Stimmbandvibration unabhängig sind, wie etwa Gespanntheit gegenüber Ungespanntheit in der Artikulation, sodass die Möglichkeit, Stimmhaftigkeit separat zu bezeichnen, wichtig wird. Es kann aber in jedem Fall vorteilhaft sein, wenn man in der Lage ist, die lexikalische Form eines Wortes beizubehalten […].“ (Översetten: "Dat is strittig, of [k̬] un [g] phoneetsch identsche Luden betekent, un datsülvige gillt för [s] un [z̥]. Mööglicherwies warrt bi de Ünnerscheden twüschen [k̬] un [g] oder [s] un [z̥] ünnerscheedliche Dimenschonen toraattrocken, de vun de Stimmbandvibratschon unafhängig sünd, as woll Spanntheit gegenöver Unspanntheit in de Artikulatschoon, sodat de Mööglichkeit, Stimmhaftigkeit separat to beteken, wichtig warrt. Dat kann aver in elk Fall vördeelhaft ween, wenn een in de Laag is, de lexikaalsche Foorm vun en Woort bitobehalen [...].")
Tekens mit Ünnerlängde köönt dör en överstelltet Diakritikum uttekent warrn. Standardmatig schüll aver mit ünnerstellte Diakritika uttekent warrn, wenn beide Mööglichkeiten bestaht.
Alternative NotatschonenBearbeiten
Öllere NotatschonenBearbeiten
Dat IPA is nich dat eenzige System för de Notatschoon vun Spraakluden. In de Lööp vun de Tiet geev dat eenige Versöken, Luden exakter dörtostellen as in de herkümmliche Rechtschrieven. Al 1855 verapentlich de düütsche Ägyptoloog Karl Richard Lepsius sien Standardalphabet „zur Darstellung ungeschriebener Sprachen und fremder Zeichensysteme in einer einheitlichen Orthographie in europäischen Buchstaben“. Överarbeidt keem dat Wark 1863 nich blots op Düütsch man ok op Engelsch rut. Texten ut de Tiet över de Luden vun de menschliche Spraak beleggt, dat dit Standardalphabet as Luutschrift opfasst worr. Eenige vun sien Tekens sünd in dat IPA-Alphabet ingungen. För düütsche Transliteratschonen (also Weddergaven vun de Schrieven) worr sien an de tschechische Orthographie orienteerte Ünnerscheden verscheden artikuleerte Zischluden övernahmen, nich aver in de IPA-Luutschrift.
IPA in Spraaktechnologie un Internet: SAMPA, X-SAMPA un KirshenbaumBearbeiten
Mit de Notatschonen SAMPA (för 7 europääsche Spraken) un X-SAMPA (de SAMPA-Verwiedern för dat vullstännig IPA) worrn vun europääschen Phonetikern un Spraakingenieuren in'n Rahmen vun multilingualen spraaktechnoloogschen EU-Forschensprojekten in de 1980er Johren Alphabeten rutfinnt, mit de IPA-Tekens in'n ASCII-Code schreven warrn künnen. Düsse Kodieren, de dat IPA exakt afbillt un in de Spraaktechnologie bannig verbreedt sünd, hett folgenden Sinn:
- Uttuusch vun phoneetsche Daten (Transkriptschoonsdateien un Spraaksingal-Annotatschoonsdaten) in eenfache Textfoorm.
- Eenfache programmiertechnische Verarbeiden vun Transkriptschonen in de automaatschen Spraakerkennen un in de Spraaksynthees.
- Eenfache Överpröfen un Redakschoon vun phoneetsche Daten bi de gliektiedige maschinelle Leesbarkeit.
- Tastaturfründliche Ingaav vun allen mit dat IPA darstellbaren Luden.
Düsse Kodieren worrn nich för de allgemene Darstellung vun dat IPA in Verapentlichungen rutfunnen, warrt aver faken in technisch-wetenschaplichen Verapentlichungen för en Datendarstellen bruukt. För allgemene Verapentlichungszwecken, ok in't Innernet, sünd standardiseerte Unicode-Tekensetten, de eher Text-Utgaav- as -Ingaav-orienteert sünd, beter eegnet. Unafhängig vun SAMPA un X-SAMPA worr vun Innernetbrukers in de fröhen 1990er Johren dat ähnliche Kirshenbaum-Alphabet rutfunnen, dat sik aver nich dörsetten kunn. In de USA warrt vörwiegen för de engelsche Spraak faken dat "Klattbet" oder dat "Arphabet" in de Spraaktechnologie bruukt.
Süh okBearbeiten
LiteraturBearbeiten
- Handbook of the International Phonetic Association: A guide to the use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge University Press (1999). ISBN 978-0-521-65236-0.
- M. Duckworth, G. Allen, W. Hardcastle, M. J. Ball: Extensions to the International Phonetic Alphabet for the transcription of atypical speech. In: Clinical Linguistics and Phonetics. Taylor & Francis, London 4.1990, S. 273–280. ISSN 0269-9206
- Carl Faulmann: Das Buch der Schrift 1880, Nachdruck Greno, Nördlingen 1985 (ISBN 3-921568-51-X), mit Lepsius sien Standardalphabet inklusive Luutbeschrieven.
WeblenkenBearbeiten
Wiktionary: International Phoneetsch Alphabet – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten
International Phonetic Alphabet. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.
- IPA Trainer Online Applikatschoon, de bi't Öven vun Phonetik hülpt
- Websteed vun de International Phonetic Association
- Phonetics Flash Animation Project – interaktive Darstellen vun de Luden vun't Engelsche, Düütsche un Spaansche
- The Unicode Standard 5.0, Section 7.1: IPA Extensions: U+0250-U+02AF (PDF-Datei; 670 kB)
- The Unicode Standard 5.0, Section 7.1: Spacing Modifier Letters: U+02B0-U+02FF (PDF-Datei; 670 kB)
- The Unicode Standard 5.0, Code Chart IPA Extensions (PDF-Datei; 127 kB)
- The Unicode Standard 5.0, Code Chart Spacing Modifier Letters (PDF-Datei; 98 kB)
- The Unicode Standard 5.0, Code Chart Superscripts and Subscripts (PDF-Datei; 69 kB)
- IPA-Chart mit de tohörigen Unicodes vun de Philipps-Universität Marburg (PDF-Datei; 1,60 MB)
- IPA-Tabelle mit Tonaufnahmen vun't Phoneetsche Laboratorium vun de Universität Turin, Italien