Synthesizer

Dit Woort hett noch annere Bedüden: kiek dorför ünner Frequenzsynthesizer.

En Synthesizer [ˈsɪnθəsaɪzɚ] is en Klangmaker, de dör en Stüerspannung (to’n Bispeel en Tasteninstrument) künstlich Töön tügen kann (Klangsynthees). Dat gifft en Ünnerscheed twüschen analoge un digitale Synthesizers.

Klangsynthees

Ünner den Begreep Klangsynthees warrt ünnerscheedliche Verfohren tosamenfaat:

Elektrophonen

Hööftartikel: Elektrophon

Hööftartikel: Elektrophoonsch Musikinstrument

Elektrische Orgeln arbeit op de Grundlaag vun de adativen Synthees, bi de mehrere Sinuskläng tohopenmischt warrt un en komplexen Klang maakt. In de originalen Hammond-Orgel ut dat Johr 1935 sünd de Sinusswingen över wellendreven Tähnrööd tüügt worrn, de de Swingen in’n Toonafnehmer induzeert hebbt. För jede harmoonsche Swingen geev dat jümmer een Rad. Later weern de Swingen dör elektrische Schalten tüügt. De Kläng, de vun de elektroonschen Orgel maakt weern, künnen wiet weniger afwannelt warrn as de vun de Synthesizers. Se harrn aver den Vördeel, dat se polyphon speelt warrn künnen.

1950 hett RCA experimentelle Reedschoppen maakt, de to’n Tügen vun Spraak un Musik dacht weern.

In Versöökslabor vun de Radio Corporation of America in New York hebbt de Ingenieuren Harry F. Olson un Herbert Belar en Reedschop konstrueert, dat mit Lockstriepen stüert weer: den RCA-Synthesizer Mark I. Bi dat Instrument weern de Töön dör Stimmgaveloszillaters tüügt. De sinusförmigen Swingen sünd elektromagneetsch afnahmen un in bövertoonrieke Saagtähnswingen ümwannelt worrn. Sünners de Komponist Milton Babbitt hett sik mit disse Reedschop uteneensett un weer ok de Raatgever för dat Nafolgermodell Mark II, dat in’t Columbia-Princeton Electronic Music Center boet worrn is.

De Mark II Music Synthesizer (1958) künn blots en Stück spelen, wenn dat vörher vullstännig programmeert worrn weer un müss dorna denn för dat nächste Stück programmeert warrn. Stüert weer de ok över Lockstriepen. 1958 hett Daphne Oram bi’n BBC Radiophonic Workshop en ne’en Synthesizer utklamüstert, de mit de so nöömten „Oramics“-Technik arbeiten de. Disse Apparat is vun en 35-mm-Film stüert worrn. De is eenige Johren lang bi de BBC bruukt worrn.

Hugh Le Caine, John Hanert, Raymond Scott, Percy Grainger (mit Burnett Cross) un annere hebbt in de laten 1940er un 1950er Johren verscheden elektroonsche Musikinstrumenten boet. Siet de 1960er Johren is de Elektronik al sowiet op’n Stand wesen, dat Töön un Kläng in Echttiet tüügt warrn künnen, man vun wegen jemehr Grött weern disse Reedschoppen rein op’n Bedrief in’t Studio beschränkt. Tomeist weern disse Apparaten modular opboet, un de enkelten Komponenten künnen vun Hand mitenanner verkavelt warrn. Vele vun disse eerstehn Reedschoppen weern experimentelle Enkeltstücken. Donald Buchla, Hugh Le Caine, Raymond Scott un Paul Ketoff weern de Pionieren in de 1960er Johren, man blots Buchla hett ok en kommerziell Instrument anboden.

Analoge Synthesizers

Monophon

Den eersten speel- un instellboren Synthesizer hett Robert Moog herstellt, den de 1964 op de „Audio Engineering Society convention“ vörstellt hett. Al wiel de Entwickeln künn he den Musiker Walter Carlos (later: Wendy Carlos) för den modularen Synthesizer begeistern. De ne’e Klang, as op dat „meistverköffte Album vun klassische Musik“ vun Walter Carlos 1968, weer en Sensatschoon.

In de laten 1960er Johren keem en grote Tall vun Opnahmen rut, bi de ok de ne’e Moog-Synthesizer bruukt worrn is. Beropen worrn is to’n Bispeel dat Stück Popcorn, dat weltwiet en groten Hit worrn is un as eerst Musikstück vullstännig mit’n Moog-Synthesizer inspeelt worrn is. Ok de Beatles hebbt op jemehr Album Abbey Road mit en Moog-Synthesizer arbeit, as to’n Bispeel bi den Sluss-Refrain vun Here Comes the Sun.

En Moog Voyager

Moog hett gliektietig ok de Standards sett, de dat mitenanner Verknütten vun verscheden Synthesizer verlööven, as to’n Bispeel en Snittsteed to’n Anstüern vun buten över en logarithmische 1-Volt/Oktav-Toonhögenstüern. Dat Anstüern vun de Synthesizers weer normalerwies över en normale Klaviatur oder över en Sequenzer vörnahmen, bi den man de Toonhögen-Affolg tietlich programmeern künn, un de över de nöömte Snittsteed den Synthesizer anstüer.

Dat Moog Modular System weer aver för den Live-Insatz un för de Bühne to groot un to ümständlich to bedenen. Dorüm güng Moog dorbi un hett de wichtigsten Bodelen ut sien Synthesizer in en kumpakt Gehüüs tosamenfaat, wat he denn Minimoog nömen de un 1970 op’n Markt bröch. De Minimoog is in de Johren dorop en Musikinstrument worrn, dat vun vele Musiker bruukt worrn is un wiet verbreedt weer. In’n Verloop vun de 1970er Johren sünd verschedene wietere Herstellers mit Synthesizers op’n Markt kamen, dorünner ARP Instruments (vun Alan Robert Pearlman), Oberheim (vun Tom Oberheim) un Sequential Circuits. Man, all Synthesizers harrn twee grote Nadelen: se weern to’n een blots monofon to spelen un to’n annern nich duersom to programmeeren. De Instellen künnen also nich spiekert warrn.

Liekers hebbt sik Gruppen as Pink Floyd, The Human League, Emerson, Lake and Palmer, Kraftwerk, Jean Michel Jarre, Tangerine Dream, Ed Starink, Klaus Schulze oder Vangelis op Synthesizers spezialiseert. De Rockgrupp The Who hett 1971 in jemehr Leed Won’t Get Fooled Again en vun en Sequenzer stüerten Synthesizer bruukt.

Polyphon

De meisten Synthesizer ut de Anfangstiet weer monophon. Blots wenige weern in de Laag, twee Töön to glieken Tiet to tügen, as de Moog Sonic Six, de ARP Odyssey un de EML 101. Echte Polyphonie weer to de Tiet blots över dat Prnzip vun de elektrischen Orgel (Oktavdeler-Prinzip) to maken. De ARP Omni, de Moog Polymoog un de Opus 3 hebbt dorüm beide Elementen mitenanner verbunnen.

De eersten echten polyphonen Synthesizers kemen eerst 1976 op’n Markt: de Yamaha CS-80 un de Oberheim Four-Voice. Man, disse eersten Synthesizer weern kumplex un düer. De eerste polyphone un bito mikroprozesserstüerte – also programmerbore – Synthesizer to en bruukboren Pries weer 1978 de Prophet-5 vun Sequential Circuits. To’n eersten mol künnen de Musikers dormit jemehr INstellen spiekern un op Knoopdruck wedder afropen. Vergleken mit de Modulsystemen weer de ok kumpakt un licht.

Analoog Klangtügen

Hööftartikel: Modular Synthesizer

Analoge Synthesizers ut de 1970er Johren sünd faken as Modularsystem obboet. De enkelten Bodelen (Signalgeneraters, Filters, Modulaters) sünd in en Rack monteert un warrt as se bruukt warrt dör Klinkenstekerkavels mitenanner verbunnen.

En Toon sett sik tyypscherwies tosamen ut en Grundtoon, de de Toonhööch fastleggt, un Bövertöön, de ok as Deeltöön oder Harmoonsche Töön betekent warrt un de Klangfarv bestimmt. Ünnerscheedliche Kläng künnt also dör den verschedenen Opbo vun de Bövertoonregen tüügt warrn. De enkelten Bövertöön ünnerscheedt sik in jemehr Frequenz, Amplitude un in den Op- un Afbo mit de Tiet. Bi’t Klangtügen in’n analogen Synthesizer hett man sik toeerst an de mechaanschen Instrumenten anlohnt un is blots vun wenige Grundbülgenformen utgahn: de Kippswingen (as bi de Striekers), de Rechteckswingen (as bi de Holtblasers) un de Dreeeckswingen (as bi de Fleiten).

Kiek ok bi: Signalgenerater

Voltage Controlled Oscillator

De VCO is de bedüdenste Bosteen bi de analogen Synthesizers, Dat is en elektroonschen Swingkreis, den sien Toonfrequenz vun en Stüerspannung afhangig is. Bi’n gliektietige Bruuk vun mehrere Oszillaters warrt de Tall vun de klanglichen Gestaltensmööglichkeiten grötter, wobi faken dat lichte gegenenanner verstimmen vun Oszillaters (out-of-tune-effect) bruukt warrt. De Oszillateroort Digitally Controlled Oscillator is dör en Mikroprozesser digital stüert, ofschoonst dat Prinzip vun’t Klangtügen analog blifft.

Ruuschgenerater

Analog to de sprektalen Energieverdelen vun witt Licht, warrt vun Witt Ruuschen, wenn in en Klangmischen all höörbore Frequenzen ruchweg to glieke Andelen opduken doot. Warrt disse Frequenz-Gliekverdelen stöört, snackt man vun klöört Ruuschen. Denn is een Frequenzrebeet starker. Eenige Syntiszers hebbt de Möögichkeit, 1/f-Ruuschen to maken, bi dat de depen Frequenzen dominiert. Blangen de Kombinatschoon mit VCOs as Leverer vun kumplexe Audiosignalen kann Ruuschen ok as Modulatschoonsborn denen. Op disse Oort enstaht ungewöhnliche un intressante Kläng.

Voltage Controlled Filter (VCF)

De egentliche formen vun den Klang finnt in den spannungstüerten Filter (VCF) statt. De an’n fakensten bruukte Filter is de Deeppass. Jüst annersrüm arbeit de Hoochpass. Dör en Regenschalten vun Hooch- un Deeppass-Filters kann en Bandpassfilter maakt warrn, wogegen bi en Parallelschalten en Bandsparrfilter tostannen kummt. Dorbi warrt en sünnert Frequenzband dämpt, wiel all annern Frequenzandelen ahn Hinnern dörgaht. Tyypscherwies kann man bi de Filters twüschen 12 dB (week) un 24 dB (hard) Flankenpielheit wählen.

Voltage Controlled Amplifier (VCA)

De spannungsstüerte Verstarker kontrolleert den Klangparameter Dynamik dör lineare oder exponentielle Afhangigkeiz vun de Spannung. As Synthesizermodul warrt de VCA vör allen vun’n Hüllkurvengenerater stüert. De VCA arbeit aver bi meist all Herstellers nich as echten Verstarker, man blots as Minnerer un warrt dorüm dels ok as Voltage Controlled Attenuator betekent. Blots bi dat Moog-Modularsystem finnt een beids: Verstarker- un Minnerer-Modulen.

Hüllkurvengenerater

Hööftartikel: ADSR

Hüllkurvengeneraters maakt programmeerbore Spannungsaflööp, de över den VCA to’n Regeln vun de Dynamik in’t „mikroskoopsche“ Rebeet vun’n Klang bruukt warrt. In de Mehrtall vun de Fäll laat sik bi Hüllkurvengeneraters veer ünnerscheedlcihe Parameters programmeeren: De Answelltiet (Attack-Time), de Afklingtiet (Decay-Time), de Luut (Sustain-Level) un dat Utklingen (Release-Time). Dat Fastleggen vun’t Rebeet warrt dör den Parameter Level ännert. De Naam ADSR kummt vun de veer Phasen vun de Hüllkurv.

Modulatschoon

Hööftartikel: LFO

Dat Synthesizermodul LFO (Low Frequency Oscillator) besteiht ut een regelboren Oszillater mit bannig siete Frequenz. Wenn een den VCF mit de ünnerscheedlichen Bülgenformen vun’n LFO moduleert, laat sik bi’t Koppeln vun twee Filter to’n Bandpass oder to’n Bandsparr verschedene Effekten maken as Wah-Wah oder Phaser. Bi de Modulatschoon vun’n VCA dör sinus- oder dreeecksförmige LFO-Signalen kummt dorgegen en Tremolo tostannen. En Rechtecksignal vun’n LFO föhrt to en anduern Wedderhollen vun’n Toon (Mandolineffekt).

Sample-and-Hold

kiek ok: Tofallsgenerater

Ut en Ruuschsignal warrt in regelmatige Afstännen en „Proov“ (engelsch: sample) rutnahmen un as Spannungsgrött fasthollen. Bi VCO-Kontroll mit so en Signal ännert sik de Toonhööch tofallig, wogegen de Töön bi de VCF-Stüern (Spektralmodulatschoon) tofallsverdeelt heller oder düsterer warrt. Dat maakt en „blubbern“ oder en andüüt spraakglieken Indruck.

Frequency Follower

In dit Modul warrt de Toonhööch vun en Signal in en entspreken Stüerspannung ümwannelt. Dormit arbeit dat jüst na dat ümkehrte Prinzip vun den VCO. Dat swore dorbi is de Minimeeren vun de Tiet, de to’n Kennen vun de Toonhööch bruukt warrt. Vun wegen dat mehrere Bülgenlängden vun een Frequenz nödig sünd, üm ehr to kennen, leidt sik för deepe Frequenzen en längere Kenntiet af as för högere Töön.

Envelope Follower

Disse Bogrupp wannelt den Verloop vun de Luut oder vun een Frequenz in en entspreken Spannungsverloop üm.

Ringmodulator

Mit Help vun dit Modul laat sik ut twee egal wat vun Töön ne’e kumplexe Kläng maken. Dorbi kamt metallsche, klockenordige Töön tostannen. De Wannelborkeit bi de direkten Ümformen vun egal wat vun Schallresultaten hett de Ringmodulatschoon to en vun de leefsten Methoden in de Live-Elektronik maakt.

Resonanz-Filter

Dit Modul deent to’n elektronschen Nabilln vun Formanten

Analaoge Sequenzers

Analoge Sequenzers produzeert automaatsche Stüerspannungsaflööp un Triggersignalen, de to’n Kontrolleeren vun egal wat vun spannungsstüert Synthesizermodul bruukt warrn künnt. Analoge Sequenzers künnt ok vun digitale Sequenzers stüert warrn. Vundaag warrt digitale Sequenzer vun Mikroprozessers stüert. Man ünnerscheedt twüschen Hardware- un Software-Sequenzers.

Digitale Synthesizer

Frequenzmodulatschoon

En echte Revolutschoon weer dat Opkamen vun Synthesizers mit digital Klangtügen, toeerst över de FM-Synthees. De is vun’t Prinzip ok mit analoge Oszillaters mööglich, wenn en Oszillater vun’n tweeten Oszillater in’t höörbore Frequenzrebeet moduleert warrt, weer aver eerst in de 1970er Johren ok in digitale Form utklamüstert, wat Verlööf geev to en bannig feine Anwennen vun de FM-Synthees. Digitale Oszillaters (so nöömte Operaters) tüügt bi de FM-Synthees ünnerscheedliche Sinusswingen, de sik in Afhangigkeit vun en wählten Algorithmus gegensietig moduleert, so dat dorut kumplexe Swingensformen tostannen kamen künnt. En alleenig Markmol vun de FM-Synthees in’n Gegensatz to de subtraktiven Synthees, de dormols begäng weer, weer de Mööglichkeit, sünners bövertoonrieke un perkussive Kläng to maken.

De Yamaha DX7II-D

Dat Patent för de FM-Synthees is vun’n japaanschen Musikintrumentenboer Yamaha lizenseert worrn. De eersten Synthesizers, de GS-1 un de GS-2, weern swore un düere Reedschoppen, de sik weltwiet nich utbreden deen. 1983 keem mit den DX7 de Synthesizer rut, de den Makrt op’n Kopp stellt hett un de analogen Synthesizers an de Siet drängen de. He harr de Grött un dat Gewicht vun’n Prophet-5 un weer vergliekswies billig. Dat weer de Synthesizer vun de 1980er Johren slechthen; ut disse Tiet gifft dat kuum en Pop-Musikstück, in dat nich ok en DX7 to hören is. Na’t Utlopen vun’n Patentschuul is de FM-Synthees wiet verbreedt worrn, as to’n Bispeel ok in eenfache 4-Operater-Synthesizers op Reekner-Soundkorten.

Sound-Sampling

En tweete Revolutschoon, de sik al 1979 mit den eersten Fairlight CMI ankünnigen de, weer dat Sampling. Bi dat Sampling warrt natüürliche Kläng digitaliseert. Disse digitalen Bülgenformen billt denn de Grundlaag för de Klangtügen. Mit’n Sampler is mööglich worrn, wat bit to de Tiet blots mit dat analoge Mellotron güng, dat mit Magnetbänner lopen de: de echte Weddergaav vun akustische Instrumenten.

De eersten Systemen, as dat Fairlight CMI, de Emulator I vun E-MU oder later ok dat Synclavier vun New England Digital weern extrem düere Reedschoppen, de blots vun de Groten in’t Gewarf köfft warrn künnen. De technischen Mööglichkeiten weern bito noch begrenzt vun wegen de lütte Oplösen un den lütten Spiekerplatz. Peter Gabriel un Kate Bush hebbt 1982 de eersten Opnahmen publizeert, op de sampelte Kläng to hören weern. Mit dat Mirage vun Ensoniq keem 1985 de eerste Sampler op’n Markt, den sik ok de brede Masse leisten künn. Dat Sampling hett dorna gau dat Klangbild vun de Popmusik in de 1980er Johren bestimmt. Vundaag künnt mit Reekner un Soundkoort ümfangrieke Sampling-Bibliotheken laadt un för reeknerbaseerte Musiktosamenstellen bruukt warrn.

Multi Task Synthesizer

Mit den D-50 hett Roland 1987 en Synthesizer rutbröcht, de sünners wegen sien inboet Effektreedschop un de Attacksamples teemlich populär worrn is. De Integratschoon hett 1988 KORG mit de M1 op de Spitz dreven. De M! stünn för en ne’en Tyyp vun Synthesizers, de „Workstation“. Hier weern to’n eersten mol en Synthesizer, en Effektreedschop, en Drumreekner un en Sequenzer in een Reedschop tosamenboet. Dat geev Verlööf, vullstännige Musikaflööp in een Reedschop to tügen, ahn dorför noch annere INstrumenten to bruken. De KORG M1 is na dat Yamaha DX7 de an’n tweetfakenst verköffte Synthesizer.

Physical-Modelling-Synthesizer

Anfang vun de 1990er Johren sünd de eersten Synthesizers mit dat ne’e Physical Modelling op’n Markt. Bi de PM-Synthees warrt versöcht, mit en mathematsche Beschrieven en „natürliche“ physikaalsche Klangtügen digital to simuleeren. Dat heet, dorbi warrt berekent, woans sik to’n Bispeel Luftswingen in en Saxophon verhollt oder woans en Siet vun en Gitarr swingt.

Dat al länger bekannte Prinzip, künn praktisch eerst mit Entwickeln vun den Karplus-Strong-Algorithmus un sien Verfienern ümsett warrn, as ok mit de Verallgemeenern vun’n Algorithmus in en digital waveguide synthesis dör Julius O. Smith III et al. För en Echttietbereken müssen leistungsstarke digitale Signalprozessers (DSP) her, as dat jem eerst Enn vun de 1980er Johren geev.

As bi de FM-Synthees hett sik Yamaha de Rechten doran sekert un entwickel af 1989 tosamen mit de Stanford University dat Syntheesverfohren. De eerste Synthesizer in Regenprodukschoon, de so arbeiten de, weer 1994 de Yamaha VL-1. Op dissen Weg hett man ok versöcht, de ollen analogen Synthesizers mit jemehrn inschränkten Klang as virtuell-analoge Synthesizers digital wedder nee opkamen to laten. Dorto höört de Clavia Nord Lead, de Access Virus un de Synthesizers vun de Firma Waldorf Music. Na de eersten digitalen Synthesizerkläng vun de 1980er Johren is dat in de 1990er Johren to en Rennaissance vun de analogen Synthesizers, oder mehr vun jemehr Kläng kamen, sünners dör dat Opkamen vun de Techno-Musikricht. Synthesizers, de meist nix mehr weert weern as Rolands TB-303 sünd dordör wedder düchtig in’n Weertna baven gahn.

Hybrid-Synthesizer

De hüütigen Synthesizers sünd meist all vullstännig digital opboet. Se verwennt tomeist sünnere DSP-Bosteen to’n Klangtügen, wobi faken verscheden Formen vun de Klangsynthees to glieken Tiet insett warrt.

In de letzten Johren sünd enige so nöömte Hybridsynthesizers entwickelt worrn, de DSPs mit analoge Bodelen kombineert, wobi en to’n groten Deel digitalen Signalweg as t. B. bi’n Waldorf Q+ (Analog-Filters, anners aver DSP-baseert) oder üst so en vör allen analog opboeten Signalweg (DSI Evolver, Alesis A6 Andromeda) mööglich sünd. Dat Kunzept vun de hybriden Synthesizers kummt ut de 1980er Johren. Modellen as de ESQ1 vun Ensoniq hebbt korte Samples oder additiv tüügte Bülgenformen mit analoge Filters kombineert. De SY99 vun Yamaha künn dorgegen laadte Samples in de FM-Synthees inspiesen un de Bülgenformen, de dorut kemen, nochmol subtraktiv bearbeiten (Filter) un hett dormit Sampler un digitale FM-Synthees mit subtraktive Klangtügen kombineert.

Software-Synthesizer

Hööftartikel: Software-Synthesizer

En ne’en Trend stellt de so nöömten native software synthesizer dor. Vun dat Leistungsvermögen vun de modernen PCs is dat mööglich, digitale Klangtügen op nich sünners dorför entwickelte Prozessers to maken. In de Twüschentiet gifft dat för jede Syntheesoort verschedene Software-Synthesizers, de to’n Deel Simulatschonen vun bekannte Hardware-Synthesizers sünd. Ok bekannte olle Instrumenten as de Fender-Rhodes-Pianos oder de Hammond-B3-Orgel warrt simuleert.

Faken warrt disse Software-Synthesizers dör en Masterkeyboard, Touchpad-Controller oder Dreihregelers stüert. Hinnerlich för Musikers is dorbi, dat se an en sünnere Version vun’t Bedriefssystem bunnen sünd un dormit nich so langlevig sünd, as de Hardware-Synthesizers.

Digitale Klangtügen

Hööftartikel: Reeknermusik

Kiek ok: Digital Signalverarbeiten

Synthesizerherstellers

De nu oplisten Herstellers weern to grote Andelen an de Entwickeln vun de Synthesizers bedeeligt. In Klammern staht de Rebeden, op de jede Hersteller Influss harr.

Access Music Electronics (Virtuell-analoge Synthesizers, Integratschoon vun Hardware in Software-Systemen)
ARP Instruments (Modularsystemen)
Clavia (Virtuell-analoge Synthesizers)
Electronic Music Studios (Spannungsstüerte analoge Synthesizers, sünners dör den EMS VCS 3)
Fairlight (Sample-baseerte Digitalsynthesizers)
Korg (Half-Modularsystemen, Analoge un digitale Synthesizers, Workstations)
Kurzweil (Sample-baseerte Digitalsynthesizers)
Moog (Modularsystemne, analoge Synthesizers)
New England Digital (FM-Synthees, Digitalsynthesizers)
Oberheim (Multi-Timbrale Synthesizers, Analogsynthesizers, Expanders)
Roland Corporation (Analoge un digitale Synthesizers, Workstations, Grooveboxen)
Sequential Circuits (Mikroprozesserstüerte Synthesizers)
Waldorf (Analoge un virtuell-analoge Synthesizers)
Yamaha (FM-Synthees)

Literatur

Uwe G. Hoenig: Workshop Synthesizer: Klangerzeugung für Musiker, 3. Oplaag, PPV Medien, Bergkirchen 2006, ISBN 3-932275-27-6
Allen Strange: Electronic music: systems, techniques and controls, 2. Oplaag, Verlag Wm.C.Brown, 1972, ISBN 0-697-03602-2
Peter Forrest: The A-Z of analogue synthesisers, Susurreal Publishing, Crediton 1998, 0-952-43772-4
Bernd Enders: Die Klangwelt des Musiksynthesizers: Die Einführung in die Funktions- und Wirkungsweise eines Modulsynthesizers, Franzis-Verlag, München 1985, 3-772-37761-0
Peter Gorges: Synthesizer Programming, 3. Oplaag, Wizoobooks, Bremen 2008, ISBN 978-3-934903-64-7
Holger Steinbrink: Synthesizer Programming – Sounddesign Tipps & Tricks, Verlag audio-workshop Fachskript, Waldorf 2005, [1]
André Ruschkowski: Soundscapes: Elektronische Klangerzeugung und Musik 1. Oplaag, Verlag Lied der Zeit, Berlin 1990, ISBN 3-7332-0058-6
Bernardo Egli & Wolfgang Röllin: Das große Synthi-Buch, Voggenreiter, Bonn 1984, ISBN 978-3-8024-0134-3

Weblenken

Synthesizer. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.