Umwelt
De Umwelt oder Ümwelt is allens, wat um en Organismus (as Minsch, Deert, Plant) oder siene Tosamenslüsse (Meenden,Gruppen) umto is, un dor up inwarken deit un for sien Bestand vun Belang is, muchen dat nu Gegenstänn oder annere Leevwesen ween. Dat is dat „Umto“, wo de Organismen in leevt.
De Begreep Umwelt wiest unner annern hen na dat physische Umto, na dat natüürliche Milieu. Wie sik Organissen, Populatschonen oder Gruppen to ehr Umto verhoolt (un annersrum), is dat zentrale Thema vun de Ökologie. Wenn een düsse Gegenstänn unnersöken deit, un fraagt, wat se, een for den annern, to bedüden hefft, kann een dor biootsche un abiootsche Fakters bi finnen. Lourens Baas Becking hett 1934 mit Hensicht up dat Vörkamen vun Organismen de Hypothese upstellt: „Allens is allerwegens, man de Umwelt sorteert ut“.
De Begreep Umwelt wiest dor ok up hen, wie sik Populatschonen vun een Aart to’nanner verhoolt un wie dor een vun den annern bi afhangt. De Populatschoonsbiologie befaat sik unner annern mit düsse Fragen.
Umweltfakters ännern
Ökosysteme könnt updeelt weern in twee Deele, de, een up dat annere, Infloot utöven doot: de Grupp vun Leevwesen, de dor tohopen leven doot (de biootsche Deel), un dat Biotoop (de physiko-cheemsche oder abiootsche Deel). Wenn een de Umwelt as Unnerdeel vun en Ökosystem studeren deit, kann een dor „biootsche Umweltfakters“ (de Organismen vun annere Aarden, de Infloot utöövt up dat Leven un up en Populatschoon, un Genoten vun desülvige Aart) un „abiootsche Umweltfakters“ (externe Fakters, de buten de Biologie herkaamt) finnen.
Abiootsche Umwelt ännern
To de abiootschen Fakters höört:
- dat Klima (Nedderslag, Luftfuchtigkeit, Temperatur, Dagduer, Lichtstarkde, Wind.
- de Grund (Unnergrund, Humus, Grundwater, Süerte, Relief, Helling)
- dat Water (Waterdrift, Tiede, Soltandeel etc.)
De biootsche Umwelt ännern
To de biootschen Fakters höört:
- anthropogene Fakters, de ehr Oorsaak de Minsch is
- Konkurrenz
- Kooperatschoon
- Kannibalismus
- Parasiten
- Roofdeerter
- Symbiose
Minsch un Umwelt ännern
Ökosysteme un Landschoppen, sunner datt de Minsch dor groot ingrepen hett, heet Wildernis oder Naturlandschop.
De Minsch un wat he deit is over de ganze Eer hen de gröttste Umweltfakter, vunwegen datt he siene Umwelt anpassen deit an dat, wat he sik vorstellt un vornahmen hett. To düsse Minschen-Fakters höört unner annern Dröögleggen vun Nattland, upsluten un indeelen vun Land, afneihn vun Woolden, meihen, Ackerweertschop, Landbo un Huusbo. Gemarken, wo de Minsch direkt oder indirekt sien Footspoor achterlaat, heet Kulturlandschop, so as de Gemarken, wo Wooldweertschop oder Bueree bedreven warrt (as for Ackerbo, Goornbo, Veehtucht, Wooldbo, Stadtrebeed un Industrierebeeden).
