Plattdüütsche Orthographie

Plattdüütsche Orthografie, dat meent de Schrievwies vun de plattdüütsche Spraak. In de Hansetiet hefft se dat mit dat Schrieven jüst so nipp un nau nahmen as in’t Hoochdüütsche un Ingelsche, dat heet, meist nich so doll. Op Plattdüütsch hett sik - in’n Ünnerscheed to anner Spraken - avers keen Duden oder so wat dörsett. Gifft twors Standards, man dor bruukt sik keeneen an to hollen.

Dat Problem mit de plattdüütsche Orthografie sünd de velen Dialekten. Dat Plattdüütsch nich blots in een Land snackt warrt, un dat för ’n poor Vokale dat keen normalen düütschen oder engelschen Bookstaven gifft, to’n Bispill dat düstere a, wat meist na dat o rövergeiht, so as in dat Däänsche dat å. Tominnst is dat so, wenn’n dat vun dat Düütsche ut bekieken deit. In de Phonologie vun de Spraak sülven (wenn’n dat ankiekt, ahn dat mit dat Düütsche to verglieken), denn is dat eendoont, wieldat dat lange /a/ jümmers so utspraken warrt, je na Dialekt.

Een vun de gröttsten Problemen bi de Schrievwies vun dat Nedderdüütsche oder Plattdüütsche is dat de mehrsten Schrieverslüüd dat phoneetsch hebben wüllt, so as’n Aard Luutschrift, nipp un nau för elkeen Dialekt, nich abstrakter, phonemisch un överdialektaal, so as in annere Spraken. Dat annere grote Probleem is, dat de Schrievwies in Noorddüütschland na düütsche Aard maakt warrt (un in de Nedderlannen na hollandsche Aard), un dat de Lüüd daarbi in’n Tüdel kaamt, al wieldat dat ’n Barg Luden in’t Hoochdüütsche (un in’t Nedderlandsche) nich gifft. Nu dat de Spraak offitschell as egenstännig gellen deit, meent mehr un mehr Minschen, se schull ok wedder ehr egenstännige Schrievwies hebben, un se harr de al in de Hansetiet hatt. Dargegen meent annere, so wat schull wull de Dialekten tonichtenmaken. Man de annere Partie antert darop, dat ’n Standardschrievwies nich dat sülvige is as ’n Standardspraak, ’n „Hoochspraak“, dat bi ’n Standardschrievwies man blots dat Lesen vun twüschen den enkelten Dialekten lichter warrt.

Vörslääg för Schrievwiesen

Naam	för	Johr utklookt	Lenk na de Regeln	Leitlien
WALD-spelling	Achterhuuksch, Liemers		http://www.staringinstituut.nl/werkgroepen/wald-spelling.htm
IJsselacademie	Aoveriesselsch, Veluwsch		http://www.ijsselacademie.nl/ija/taal/spellingsbrochure/inhoudsopgave.asp	för Dialekt
SONT-spelling	Nedderlandsch-Neddersassisch	2000		eenheitliche Orthografie för dat Neddersassisch van Nedderland
(Eversloo-)Vosbergenspelling	Nedderlandsch-Neddersassisch, West-Neddersassisch in Düütschland	1955		Eenheit över de Grenz röver
spelling van G.S. Overdiep	Nedderlandsch-Neddersassisch	1935		dicht bi nl
Algemeyne Schryvwyse	nds		http://lowlands-l.net/grammar-new/ → http://lowlands-l.net/grammar-new/sounds.php	eenheitliche Orthografie för dat ganze Plattdüütsche
Nysassiske Skryvwyse	nds, alle Dialekte	2018		eenheitliche Orthografie för dat ganze Plattdüütsche, etymologisch, beseert op Algemeyne Schryvwyse un Middelsassische Schrievwiese
Stellingwarver spelling	Stellingwarfs	1976	http://www.stellingwarfs.nl
Urker spelling	Urkers		http://dialectkring.opurk.nl
Drentse spellingkemissie	Drentsch	1983	~~http://www.drentsetaol.nl/algemien/spelling.htm~~	för Dialekt
spellen van K. Ter Loan	Grunnegsch		nds-nl:Grunnegs (spèllen)	dicht bi nl, för Dialekt
Kreenk vuur de Twentse Spraak	Twentsch	1982	~~http://www.twentsewelle.nl/Subpagina.aspx?Pagina=21&Subpagina=49~~	dicht bi nl
Standaard Schriefwieze	Twentsch		http://members.home.nl/goaitsen/twents/Spelling.rtf	dicht bi nl
Schriewwise van Klaus-Werner Kahl	Mönsterlänner Plat		Die Aussprache der Laute up platteutsch.net
Wibbeltsche Schriefwiese	Mönsterlänner Platt		Afschnitt 0 up dmp-sprachkurs.de	dicht bi de
Lübecker Richtlinien	Düütsch-Plattdüütsch	1919
Hamburger Richtlinien/Rechtschreibungslehre von Borchling	Düütsch-Plattdüütsch	1935
Sass Regeln für die plattdeutsche Rechtschreibung [1956]	Noordneddersassisch	1935/1956	Sass’sche Schrievwies Regeln für die plattdeutsche Rechtschreibung up sass-platt.de Regeln für die plattdeutsche Rechtschreibung Archivlenk van bildung.bremen.de / Regeln für die plattdeutsche Rechtschreibung	dicht bi de
Loccumer Richtlinien	Düütsch-Plattdüütsch	1973/1977		dicht bi de
Richtlinien für Ostfriesland (van d'Oostfreeske Landskupp)	Oostfreesch	1988
Schreibregeln für das ostfriesische Niederdeutsch	Oostfreesch	2010	Schreibregeln für das ostfriesische Niederdeutsch up ostfriesischelandschaft.de Schreibregeln für das ostfriesische Niederdeutsch (2014) up ostfriesischelandschaft.de
Holger Weigelt sien Schrievwies	Oostfreesch	1975	Das Ostfriesiche Platt up holger-weigelt.de	na de Luden, veel Sünnerteken
Quicksylver	nds, alle Dialekte		Quicksylver invoering up sassen.land	Orthographie voer dat hele platduidske land; baseert up schryfwysen van de Hansetyd

Henwies för dat Lesen un Schrieven

Nordnedersassisch

En påår Henwies för dat Lesen un Schrieven

aa un å
- laat, laater un låter, loot un loter, lat un later: is dat sülvige.
- maaken, måken un moken is dat sülvige, man wenn een moken schrifft, denn ward dat m-o-u-k-e-n utsnackt.
o un å (bi wöör wat een "o" luud hebbe un up hoogdüütsch mit een "a" sreewe wart.)
- Pott, Schott, Sott, kort: dat is een kortet o, as in dat ingelsche "pot".
- Moken, Dog, open, loven orer måken, Dåg, åpen, låven : dat is een langet o, wat o-u utsnackt ward as in't ingelsche open
oo
- Book, Bookstaven: dat is een langet o, wat ok oo-u utsnackt ward.
ö un eu
- Böker un Beuker is dat sülvige. Obers Beuker ward B-o-i-k-e-r utsnackt, so as Europa.
öö un eu
- Drööm, he dröömt, he dreumt, dat is dat sülvige. Drööm ward meist so utsnackt: D-r-ö-i-m
e un ee
- Weg, weg, lecker: dat e is kort un meist as so'n ä utsnackt.
- Seker, beten, beter: dat e is lang un meist as e-i utsnackt, dorbi is dat i blots kort.
- Meer, leeg, Rebeet: dat ee is lang un meist mit 'n lütten i achteran utsnackt

g un ch
- g un ch is faaken dat sülvige: Hamborg=Hamborch. Meist ward denn g schreewen, wenn ch snackt ward, wenn de Meertall un afleedt Wöör op g süd: leeg - leeger, Hamborg - Hamborger

Oostfräisk

Na den Vörslag vun Holger Weigelt geht dat so:

Allens ward lütt schreewen, blots an'n Anfang un bi Namens nich. As in't Ingelsche.
Konsonantens
- b d f g h j k l m n p r t w e as in't Hoogdüütsche
- c blots in ch, denn för een hart ch (IPA: [x]) as in hoogdüütsch wach un schottsch Loch
- keen q, dorför gifft dat kw
- keen x, dorför gifft dat ks
- keen y
- v för den Luud twüschen v un b. Dorüm heet dat op fräisk fan, woneem de Nordnedersassen un de Hollandschen van schrieft.
- z is as dat hollandsche un ingelsche s mit Stimm. För dat hoochdüütsche z gifft dat ts. Un wiel dat "ls" un "ns" jümmers [lts] un [nts] utspraken wardt, kannst för "Prinz" eenfach "prins" schriewen, as dat all de Bröder Grimm maakt hebbt.
- ğ för den Luud twüschen g un ch (IPA: [ɣ])
- zj is as dat tweede g in dat ingelsche garage (IPA: [ʒ] oder [d͡ʒ])
- tj is as in dat ingelsche wich, oder as op nordnedersassisch ditschen un Buttsche (Buttje)
Vokalens
- a e i o u ö ü ó: kort
- ó för een bannig open o btw. een mörk a, so as nordnedersassisch aa un dat Dänsche å, as in laat.
- æ för een mörk ä, as in dat Dänsche
- ā ē ī ō ū öö üü óó ææ : lang
- â ê î ô û ööe üüe : extra lang (dat is een langen Luud mit 'n naaslag [a:a] )
- un dann gift dat in dat Fräisk ook noch de Luuden äe [E:] ie [I:] (IPA: [ɪː]) ue [U:] (IPA: [ʊː]) oe [O:] üe [Y:] öe [œ:]de klingen oft as wenn dar noch een schwack e (Schwa) achter is [E:@], [U:@] usw.

Diphtongens (Dubbelluud)
- ai āj âj äi äie ei äj au aue oi ój óej öj (öi) öej öy öye

Afkeken Orthographie

Meest warrt Plattdüütsch in en Orthografie schreven wat van dat Hoochdüütsche afkeken is (oder van dat Nedderlandsche in de Dialekten dar, so as Grünnens to’n Bispill). Vör welke Dialekten gifft dat aver ok egen Schrievwiesen, so as vör dat oostfreesch Platt of dat mönsterlandsche Platt. Disse alternative Schrievwiesen setten dat Platt mehr van Düütsch of un wiesen de egen Luden un besünners ok de egen Grammatik iets beter op. Vele Minschen schrieven wiederhen lever in de düütsche Schrievwies, vunwegen dat se dat so wennt sünd, maar dor kommen immer mehr bi, de de Vördelen van de alternative Schrievwiesen sehn, dat se en geregelte Orthografie hebben, de mit ehr Spraak overeen stimmt. In Unnerscheed to de ostfreesch Schrievwies kummt de mönsterlandsche mit bloot een besünner extra Teken ut maar disse Unnerscheed kummt ok dorvan, dat in det ostfreesch Platt mehr verscheden Luden un Diphtongen utnanner hollen werden möten, wiel anners de Wöör verkehrte Bedüden kriegen oder de grammatisch Funktion niet opgewesen waard.

Regeln för dat Rechtschrieven

Eens is wiss: dat Plattdüütsche hett vele verschedene Mundaarten, un darum kann dat kienen plattdüütschen Duden geven. Dat heet aver nich, dat dat kiene Schrievregeln geven kann, de all Schrievers anwennen köönt, egaal in wecke Mundaart se schrieven doot. Kompetente Vertreders ut Sleswig-Holsteen, Hamborg un Ollnborg weern sik al vör vele Jahren (1956) enig, dat sik de plattdüütsche Schrievwies an de von Johannes Sass anlehnen schull. (Plattdeutsches Wörterbuch mit den Sass’schen Schreibregeln, Fehrs-Gilde, 3. Auflage, 2004).

En groot Probleem bi de Schrievwies na Sass is avers, dat se stark na de stannarddüütsche Rechtschrieven utricht is un se so keen gode Grundlaag is för grenzöverstrieden schriftlige Kommunikatschoon mit Plattsnackers vun de nedderlandsche Sied un de weldwiede Diaspora. Jüst dat weer avers belangriek för vele junge Plattsnackers vundaag, de Plattdüütsch as internatschonale Kommunikatschoonsspraak in't Internet bruken wüllt. So is dat ook kamen, dat mehr un mehr Lüüd findt, dat weer nich leeg, en Aard Intersassische Schrievwies to hebben, de een so de Dialekten vun de düütsche Sied as ook de Dialekten vun de nedderlandsche Sied mit schrieven kann.

För ene Översicht över plattdüütsche Wöörböker, kiek bi Wikipedia:Wöörböker.