Albert Einstein

Albert Einstein (* 14. März 1879 in Ulm; † 18. April 1955 in Princeton, USA) weer en theoreetschen Physiker, de vundaag as en vun de gröttsten Physiker ansehn warrt, de dat geven hett. So hebbt dat 1999 ok hunnert vun de bedüdensten Physikers seggt. Sien bekanntst Wark weer dat utklamüstern vun de Relativitätstheorie. Mit sien Arbeiten hett he dat physikaalsche Weltbild, dat wi hüüt hebbt, düchtig mitbestimmt un ümformt.

Albert Einstein 1921

Einstein warrt vundaag as Genie acht un gellt as de Utforscher slechthen. Sien grote Bekanntheit hett he aver ok buten de Wetenschop un de wetenschoppliche Fackwelt in’n Deenst vun Freed un dat Verstahn ünner de Völker insett. He sülvst verstünn sik in dissen Tosamenhang as Pazifist, Sozialist un Zionist.

Leven un Levenswark

Kindheit un School

Einstein in de Jöögd (1893).

Albert Einstein weer de Söhn vun Hermann Einstein (1847-1902) un Pauline Einstein, borene Koch (1958-1920), de beid ut olle jöödsche Familien afstammen, de al hunnerte vun Johren in swääbschen Ruum wahnen deen. De eerste Vörfohr, de mit Naam nawiest weer, weer Baruch Moses Ainstein, en Peer- un Dookhännler ut dat Rebeet vun’n Boddensee, de in’t 17. Johrhunnert in de Gemeen keem. Albert Einstein is in en jöödsch-düütschen Middelstandsfamilie opwossen, de nich in’n strengen Gloven leevt hett. Kort na sien Geboort is de Familie in’t Johr 1880 vun Ulm na München ümtogen, woneem de Vadder tosamen mit den Unkel en Installatschoonsbedrief grünnt hebbt un 1885 en egene Fabrik för elektrische Reedschoppen. In siene Kindheit düüt noch nix dorop hen, dat Einstein en so kloken Kopp harr: Spreken hett he eerst mit 3 Johren lehrt.

In de School weer Einstein en plietschen Schöler, de mit de Spraken nich to best kloor keemt, dorför aver üm so beter mit de Naturwetenschoppen. Ok privat hett he sik över’t Forschen un den Stand vun’t Weten klook maakt. Vun 1884 an hett he blangento Vigelien spelen lehrt un kreeg privaten Ünnerricht. Vun 1888 an hett he denn dat Luitpold-Gymnasium besöcht, wat vundaag den Naam Albert-Einstein-Gymnasium driggt. He schüll bit to sien Abitur an de School blieven. Man, in dat vun Tucht un Orden prägte Schoolsystem is he böös aneckt, un de Direkter schimp op em. Man segg, he wies keen Respekt, wat ok op de annern Schöler affarven de. Einstein hett mit 17 de School ahn Afsluss afbroken un güng na Mailand, woneem sien Fmailie in de Twüschentiet leven de. Üm nich in de Armee denen to möten, hett he sien württembergsche un dormit ok sien düütsche Staatsbörgerschop opgeven. Ok ut de jöödschen Glovensgemeen is he rutgahn.

Op Vermiddeln vun den Physiker Heinrich Weber hen, hett Einstein denn de liberale Kantonsschool Aarau besöcht, woneem he 1896 de Matura afleggt hett. To de Tiet leev he bi de Familie Winteler, den jemehr Söhn Paul 1910 Einstein sien Süster Maja heiraten de. Faken is to höörn, dat Einstein en slechten Schöler weer. Dat stimmt aver nich, man dat geiht op den eersten Biografen vun Einstein torüch, de dat Notensystem vun de Swiez mit dat düütsche dörenanner kregen hett. In de Swiez weer de 6 neemlich de beste Noot.

Swiezer Johren 1896-1914

Vun sien Vadder her schüll Albert Einstein Elektrotechnik studeeren, wat he aver nich wull. Op Anraden vun en Fründ hett he sik dorgegen an dat Polytechnikum in Zürich wennt, wat vundaag de Eidgenöss’sche Technische Hoochschool (ETH) is. As he sien Matura afleggt harr, füng he 1896 mit sien Studium an. Wat em nich toseggt hett, weer formal Weten antosammeln, man em intresseer theoreetsch-physikaalsch Denken. Mit de abstrakten mathemaatschen Utbillen harr he nix an’n Hoot. För de problemorienteerte Physik weer em de blots in’n Weg, so dat he de Mathematik-Vörlesen tomeist gor nich besöcht hett. Dat keem aver later op em torüch, as he de Allgemene Reliativitästheorie opstellen de. Sien Studienkolleeg Marcel Grossmann weer em dorbi vun grote Help.

Einstein sien eerste Fro Mileva Marić

In’t Johr 1900 güng Einstein vun de Hoochschool af mit en Afsluss as Fachschoolmeester für Mathematik un Physik. He hett sik denn op Assistentensteden beworven, harr dormit aver keen Spood. Also hett he as Huuslehrer arbeit, toeerst in Winterthur, denn in Schaffhausen un opletzt in Bern. 1901 hett he de Swiezer Staatsbörgerschop kregen un fünn in’t Patentamt vun Bern denn sien eerste faste Anstellen. Wiel sien Tiet op Proov an’t Amt güng dat los, dat he sik regelmatig mit den Philosophiestudenten Maurice Solovine un mit den Mathematiker Conrad Habicht drapen de, de as Akademie Olympia betekent weern un 1904 ophören.

Bi’t Studeeren hett Einstein ok sien Kommilitonsche un latere Ehfro Mileva Marić ut Novi Sad drapen. De beiden hebbt an’n 6. Januar 1903 gegen den Willen vun de Familien heiraat, nadem sien Vadder Enn 1902 doodbleven weer. De harrn tosamen twee Söhnen: Hans Albert (1904-1973) un Eduard (1910-1965). Eerst 1987, is bekannt worrn, dat al in’n Januar 1902 in Novi Sad jemehr Dochter Lieserl Marić boren weer. De Geboort is aver geheem hollen worrn, un dat is nich bekannt, wat ut de Deern worrn is. Mööglicherwies is se 1903 an Scharlach doodbleven oder weer to Adopschoon freegeven. Vun 1903 bit 1905 hebbt de Ehlüüd in de Berner Ooltstadt wahnt, in dat Huus wat vundaag dat Einsteinhuus Bern is.

1905 weer dat Johr, in dat Einstein in’t Öller vun 26 Johren eenige vun sien wichtigsten Arbeiten publizeert hett. An’n 17. März 1905 hett he en Afhanneln över den photoelektrischen Effekt to Enn maakt, in de dat üm Tügen un Ümwanneln vun Licht güng. In’n April hett he an de Universität Zürich sien Dokterarbeit mit den Titel Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen afgeven. Dorför hett he an’n 15. Januar 1906 den Doktertitel in Physik kregen. In’n Mai 1905 folg sien Arbeit Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen, de sik mit de Brownschen Molekularbewegen befaten de. Un an’n 30. Juni 1905 hett he sien Publikatschoon Zur Elektrodynamik bewegter Körper bi de Annalen der Physik inreicht. Disse Opsatz keem in’n September rut. Glieks den annern Dag hett he al sien Nadrag Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig? afgeven. Dorin stünn to’n eersten mol de woll beropenste Formel vun de Welt, E = mc² (dat bedüüt, dat de Energie dat glieke is as de Masse mol de Lichtsnelligkeit in’t Quadrat), wat de Gliekbedüden vun Masse un Energie angifft. Disse beiden Arbeiten tosamen warrt vundaag as de Spezielle Relativitätstheorie betekent.

Einstein wull sik 1907 an de Universität Bern habiliteren, is aver eerst aflehnt worrn. Eerst dat Johr dorop weer he annahmen. In’t Johr 1909 hett man em to’n Dozenten för theoretische Physik an de Universität Zürich beropen. In’n April 1911 is he vör ruchweg een Johr Professer vun de theoretischen Physik in de düütschsprakigen Univsität vun Prag wesen. Dormit verbunnen weer de öösterrieksche Staatsbörgerschop. 1912 güng he na Zürich torüch, üm an de hüütigen ETH to forschen un to lehren.

Berliner Johren 1914-1932

Max Planck hett Einstein 1914 övetüügt, as hööftamtlich Liddmaat an de Königlich-Preuß’sche Akademie vun de Wetenschoppen na Berlin to kamen. An’n 1. April 1914 is he Direkter vun dat Kaiser-Willem-Institut för Physik worrn. Sien Fro keem mit de Kinner mit na Berlin, güng aver bald dorop wedder torüch na Zürich, vun wegen, dat se sik privat in de Plünnen kregen harrn. Einstein weer vun Lehropgaven freestellt un harr dormit de nödige Tiet un Roh, sioen groot Wark, de allgemene Relativitätstheorie fardig to stellen. He künn ehr 1916 tosamen mit sien Arbeit ti den Einstein-de-Haas-Effekt publizeeren.

Elsa Einstein, 1929

Twüschen 1917 un 1920 harr Einstein mit sien Gesundheit to kämpen. Sien Kusine Elsa Löwenthal (borene Einstein; 1876-1936) hett em pleegt, worut en romantische Verbinnen entstahn is. Ut den Grund hett Einstein sik Anfang 1919 vun sien eerste Fro scheden laten. Kort later hett he Elsa heiraat, de twee Döchter mit in de Eh bröch. De Tiet barg wietere Belangen för de Familie: Dör de politische Situatschoon navt Enn vun’n Eersten Weltkrieg weer keen Kuntakt to sien Söhnen mööglich. Gliektietig is sien Mudder Anfang 1919 krank woorn un bleev dat Johr dorop dood. In diesse Situatschoon hett Kurt Blumenfeld bi Einstein Intresse an’n Zionismus anstött.

Wiel en Sünndüsternis in Brasilien an’n 29.Mai 1919 hett Arthur Eddington Beobachten maakt. Dorbi keem rut, dat de Aflenken vun’t Licht dör dat Swoorfeld vun de Sünn dichter an’n vörutseggten Weert vun Einstein sien allgemene Relativitätstheorie leeg as an den vun de newtonschen Korpuskeltheorie. De Vörutseggen dör Einstein weer to de Tiet teemlich snaaksch opfaat. Dat se nu in en Experiment bestätigt weer, hett weltwiet Opsehn bröcht. Sien Vördrääg weern nu geern besöcht, vun wegen dat jeedeen den beropenen Wetenschoppler mit egen Ogen sehn wull.

In de Johren vun 1920 bit 1924 is op Anregen vun Einstein sien langjohrigen Erwin Freundlich de Einstein-Toorn in Potsdam boet worrn. De deen vun de Tiet an för astronoomsche Beobachten, üm dormit Einstein sien Theorien wieter op de Proov to stellen.

In’n November 1922 is de Nobelpries för Physik vun’t Vörjohr an Einstein vergeven worrn, den he „för sien Vedeensten üm de theoreetschen Physik, sünners för sien Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt“. En Film mit den Titel Die Grundlagen der Einsteinschen Relativitätstheorie is 1922 ooropföhrt worrn. Disse so nöömte Einstein-Film schüll Einstein sien spezielle Relativitätstheorie mit vele Animatschonen verkloren.

Dat Einsteinhuus in Caputh bi Potsdam

To sien 50. Geboortsdag in’t Johr 1929 seh sik de Stadt Berlin in de Plicht, jemehrn beropenen Börger en fein Geschenk to maken. De Böverbörgermeester Gustav Boß harr anreegt, em en Huus to överlaten, wat mit de Tiet aver in en kontroverse Diskusschoon münnen de. Einstein mit sien Fro harr in de Twüschentiet en Grundstück in Caputh bi Potsdam funnen un hett korterhand op dat Geschenk verzicht. Dat vundaag as Einsteinhuus bekannte Huus hett he ut egene Tasch betahlt. Dat lütte Holthuus an’n See hett de Architekt Konrad Wachsmann boet, wat för Einstein en Utgangspunkt weer för vele Touren mit sien Seilboot, wat em vun Frünnen schenkt worrn weer.

In’t Johr 1930 hett Einstein Niels Bohr bi de sössten Solvay-Konferenz unvermodens mit sien Gedankenexperiment vun de Photonenwaag uteneensett, mit de nawiesen wull, dat de Quantentheorie nich vullstännig weer. Man, blots een Dag later künn Bohr tosamen mit Pauli un Heisenberg den Infall vun Einstein wedderleggen, wobi se Överleggen ut de allgemenen Relativitätstheorie mitinbetogen harrn.

Sien Tiet in Princeton 1932-1955

Einstein hett sien wassen Bekanntheit nütt, üm tallrieke Reisen to maken. So geev he Vörlesen in de helen Welt un kreeg en grote Tall vun Ehrendokters, dorünner vun de Princeton University in New Jersey, woneem he later lehren schüll. Sien Plaan weer bald, dat he dat halve Johr in Princeton tobringen wull, un dat annere halve Johr in Berlin. Dör sien pazifistische Instellen weer in Belin jümmer fakener över em snackt. In’n Dezember 1932 weer he wedder mol in de USA un bleev dennok dor, as Hitler in Düütschland in’n Januar 1933 an de Macht kamen is. Einstein hett denn all Kuntakten na Düütschland afbroken.

An’n 28. März 1933 hett he an de Preußsche Akademie vun de Wetenschoppen schreven, dat he na 19 Johren utscheden müss un wies sik andoen vun de Anregen in de Akademie un de persönlichen Kuntakten. Mit sien Uttreden is he en Utsluss tovörkamen, de sik afteken de, as en pazifistische Verkloren vun em publizeert worrn is, de nich för de Presse dacht weer. Vörher al weer sien Huus in Caputh dörsöcht worrn, in’n April denn ok sien Stadtwahnung. An’n 4. April hett Einstein en Andrag stellt, ut den preußschen Staatsverbund utbörgert to warrn. De Andrag is aflehnt worrn, man blots, üm dat he straafutbörgert warrn künn. Dat is an’n 24. März 1934 passeert. Ok ut annere akademische Institutschonen is he utpeddt oder utslaten worrn. 1938 güng Einstein ok rut ut de Accademia Nazionale dei Lincei, as de all 27 jöödschen italieenschen Liddmaten rutsmeten harrn. In’n Rahmen vun’t apentliche Verbrennen vun’t nichdüütsche Schriftendom hett Propagandaminsiter Joseph Goebbels an’n 10. Mai 1933 ok Einsteins Schriften in’t Füer smieten laten.

Einstein is 1933 Liddmaat worrn vun dat Institute for Advanced Study, dat kort vörher in de Neeg vun de Princeton University grünnt weer. Vun August 1935 bit he doodbleev hett Einstein in de Mercer Street 111 in Princeton wahnt, wat to de Tiet en Middelpunkt för sik weer in Betog op de moderne Forschung. Einstein hett sik nu vör allen mit de Söök na en eenheitliche Feldtheorie maakt, de sien Feldtheorie vun de Gravitatschoon (de allgemene Relativitätstheorie) mit de vun de Elektrodynamik tohopenbringen schüll. Sien Möh, de so nöömte Weltformel to finnen, harr aver keen Spood un is bit hüüt ok noch keen annern Forscher vergünnt wesen.

Einstein sien Fro Elsa is int Johr 1936 doobleven. Dree Johren later keem sien Süster Maja na Princeton – aleen vun wegen dat ehr Mann keen Verlööf kreeg in de USA intoreisen. Bit to ehrn Dood 1951 leev Maja bi ehrn Broder.

Einstein kriggt 1940 de US-amerikaansche Staatsbörgerschop

Albert Einstein hett 1938 tosamen mit Thomas Mann den Schriever Hermann Broch holpen, ok in de USA uttowannern. De weer vörher in dat jüst „anslatene“ Öösterriek korte Tiet in Haft nahmen worrn. Se sünd in jemehr Exil Frünnen bleven. Einstein hett 1940 denn de US-amerikaansche Staatsbörgerschop kregen, man he hett ok de Swiezer Staatsbörgerschop behollen so lang he leevt hett.

De Opdecken vun de Karnsplitten 1938 dör Otto Hahn un Lise Meitner bröch en ne’e Gefohr mit sik. In’n August 1939, kort vör den Anfang vun’n Tweeten Weltkrieg geev Einstein sien Ünnerschrift to en Breef, den Leo Szilard an den US-amerikaanschen Präsident Franklin D. Roosevelt opsett harr. Dorin wiesen se op de Gefohr vun en „Bomb vun ne’e Oort“ hen, de mööglicherwies in Düütschland utklamüstert warrt. De Appell is höört worrn un sorg dorför, dat tosätzliche Geller för de Forschung praat stellt weern. Dormit keem dat Manhatten-Projekt in Gang, dat as Teel harr, en Atombomb to entwickeln. In sien persönlichen Memoiren schreev Einstein, dat he den Breef vörielig ünnerschreven harr.

Einstein in’t Johr 1947

An de Arbeiten sülvst weer einstein nich bedeeligt. He hett sien wetenschopplichen Telen op annere Rebeden leggt un harr to’n Bispeel lange Johren Twievel an de Quantenmachanik, dör de de Nukleartechnik överhaupt eerst mööglich worrn is. Butendem wies Einstein apen sien Sympathie för den Kommunismus un weer dorüm as Sekerheitsrisiko ansehn, so dat he ok vun de US-amerikaanschen Geheemdeensten beobacht worrn is. As de Krieg to Enn weer, hett sik Einstein för en internatschonale Rüstungskontroll stark maakt.

Ofschoonst Einstein an eeinige gebreken lieden de, hett he ok kort vör sien Dood noch de Kraft funnen, üm sik för sien Vision vun’n Weltfreden intosetten. An’n 11. April 1955 hett he mit wietere teihn naamhafte Wetenschopplers dat so nöömte Russell-Einstein-Manifest ünnerschreven, dat de Minschen för’t Afrüsten apen maken schüll. De letzten Notizen vun Einstein bedraapt en Reed, de he to’n Johrsdag vun de israelischen Unafhangigkeit hollen wull. He hett noch an’n 13. April 1955 mit den israelischen Konsul an disse Reed arbeit, is aver an’n Namiddag vun’n glieken Dag tosamenbroken un twee Daag later in’t Krankenhuus vun Princeton bröcht worrn.

Albert Einstein is an’n 18. April 1955 in’t Öller vun 76 Johren in Princeton doodbleven. Oorsaak dorför weer binnere Blöden, de dör en Ruptur vun en Aneurysma in’t Rebeet vun de Aorta utlöst weern. As he storven is, weer de Nachtsüster Alberta Rozsel bi em. Se segg, dat he kort vör sien Dood noch wat op Düütsch seggt harr. Bi de Obdukschoon hett de Patholoog Thomas Harvey Einstein sien Bregen klaut. As he segg, wull he den Bregen för de Nawelt opbewohren för wietere Ünnersöken vun sien mööglicherwies eenmolige Struktur.

Wetenschoppliche Opdecken un Utfinnen

Physik

Relativitätstheorie

An’n bekannsten is Einstein för sien Relativitätstheorie worrn, de he na wichtige Vörarbeiten vun Hendrik Antoon Lorentz un Henri Poincaré in’t Johr 1905 as Spezielle Relativitätstheorie un 1916 (mit wichtige Bidrääg vun Michael Grossmann un David Hilbert) as Allgemene Relativitätstheorie publizeert hett. Disse Warken hebbt de Physik vun dormols revolutschoneert un höört beid vundaag noch to de Grundstenen vun de modernen Physik. Üm de Theorien eenfacker schrieven to künnen, hett he 1916 de einsteinsche Summenkonventschoon inföhrt, wodör Tensorprodukten kumpakter utdrückt warrn künnt.

Nobelpries

Üm de Verlehen vun’n Nobelpries för dat Johr 1921 geev dat Striet: vele vun de Liddmaten vun’t Nobelkomitee harrn dat mehr mit de Experimentalphysik as mit de theoreetschen Physik. Bito weer ok de Nauigkeit vun den Gravitatschoonslinseneffekt antwievelt, de as Bestätigen vun de allgemenen Relativitätstheorie ansehn weer. Vör allen Allvar Gullstrand weer gegen Einsteins Nomineeren, as he verkehrterwies meen, dat he en poor Fehlers in Einstein sien Bereken funnen harr. Ut den Grund hett Einstein den Nobelpries nich för de Relativitätstheorien kregen, för de he siet 1910 meist jeed Johr vun Max Planck un Arnold Sommerfeld vörslahn weer, man för de Düden vun’n photoelektrischen Effekt mit Help vun de Lichtquantenhypothees. Einstein hett later, in’n Juli 1923, en Nobelpries-Reed vör de Nordischen Naturalisten-Versammlung hollen, de den Titel Fundamentale Ideen und Probleme der Relativitätstheorie harr un sik sormit also nich mit den photoelektrischen Effekt befaten de, man mit sien Reletivitätstheorie.

Quantenphysik

Albert Einstein mit Niels Bohr 1930

INtressant is, woans Einstein to de Quantenphysik stünn, wat en wieteren Pieler vun de modernen Physik is. To’n eenstellt en deel vun sien Arbeit, as de Verkloren vun’n photoelektrischen Effekt en Grundlaag vun de Quantenphysik dor, to’n annern hett Einstein vele vun de Ideen un Düden vun de Quantenphysik aflehnt. En beropene Diskusschoon verbinnt Einstein mit Niels Bohr. Dorbi güng dat üm ünnerscheedliche Ansichten vun de ne’en Quantenmechanik, de Heisenberg, Schrödinger un Dirac vun 1925 an utklamüstert hebbt. Einstein hett sünners mit den Begreep vun de Komplementarität vun Bohr sien Wehdaag hatt.

Einstein glööv, dat de tofalligen elementen vun de Quantentheorie sik later as nich würklich tofallig bewiesen laten deen. Disse Ansicht hett em to sien Snack bröcht, dat de Olle (oder de Herrgott) nich wardeln de, wat he to’n eersten mol in’n Striet mit Max Born schreven hett. Sien Ansichten stütten sik op verschedene Gedankenexperimenten, as to’n Bispeel op dat veel diskuteerte Einstein-Podolsky-Rosen-Experiment oder op de Photonenwaag. Bi de Disskuschonen harrn aver Bohr un sien Anhangers tomeist de Nees vörn. Ok ut hüütige Sicht staht de experimentellen Resultaten gegen den Standpunkt vun Einstein.

Laser

In’t Johr 1916 hett Einstein postuleert, dat dat en stimuleerte Emisschoon vun’t Licht geev. Disse quantenmechaansche Vörgang is de Grundlaag för den Laser, de 1960 utfunnen worrn is un blangen den Transister to de bedüdensten technischen Utfinnen vun’t 20. Johrhunnert tellt, de op de Quantenphysik torüchgaht.

Bose-Einstein-Kondensatschoon

Tosamen mit Satyendranath Bose hett he 1924 en quantenmechaanschen, liekers aver makroskopischen Tostand vun de Materie vörrutseggt, de bi bannig depe Temperaturen vörkamen schall. De Phaaswessel, de later as einstein-Bose-Kondensat betekent weer, is 1995 to’n eersten mol in en Labor beobacht worrn. In’n August 2005 is an de Universität Leiden en Manuskrikpt vun sössteihn Sieten vun Einstein opdeckt worrn, dat sik mit sien letzten groten Opdecken, neemlich de Bose-Einstein-Kondensatschoon, befaat.

Eenheitliche Feldtheorie

In sien laten Johren hett sik Einstein mit de Fraag na en eenheitliche Feldtheorie vun all Naturkräft befaat op Grundlaag vun sien allgemenen Relativitätstheorie. Disse Versöök bleev ahn Spood un is bit vundaag noch ein Problem, dat nich löst is.

Einstein warrt faken as en Forscher ansehn, de den hypothetischen Äther aflehnt hett. Dat weer aver blots to’n Deel so, wat in sien Reed vun’n 5. Mai 1920 an de Universität Leiden düütlich warrt: He segg, dat en Ruum ahn Äther nich denkbor weer, man em aver nich mit de normalen Egenschoppen vun Medien ansehn dröff, de ut Deelken bestaht, de mit de Tiet verfolgt warrn künnen. Den Bewegungsbegreep dröff man dorop nich anwennen. In dissen Sinn lett Einstein blots en vun de Elektrodynamik unafhangigen, gravitativen Äther to, nich aver den elektromagnetischen Äther, as de in’t 19. Johrhunnert postuleert weer.

Technik

As theoreetschen Physiker is Einstein weltbekannt worrn. Wat dorgegen weniger bekannt is, is sien Siet as Ingenieur un Experimentalphysiker.

Einstein-de-Haas-Effekt

In’t Johr 1915 hett Einstein tosamen mit Wander Johannes de Haas en swoor Experiment maakt. Dorin hett he över den hüüt as Einstein-de-Haas-Effekt bekannten Effekt indirekt de gyromagneetsche Proportschoon vun’t Elektron bestimmt. To de Tiet weer de Spin noch nich bekannt. Dorüm harr man vermoodt, dat de Ferromagnetismus op den Ümloop vun de Elektronen üm den Atomkarn baseer (ampèresche Molekularströöm), wat op en Landé-Fakter vun 1 föhrt harr. Dat Experiment harr gröttere statistische Fehlers, liekers keem en Meetreeg al teemlich dicht an den Weert ran, de vörrutseggt weer. Dat is vun de beiden Wetenschopplers as experimentellen Nawies ansehn un publizeert worrn. Latere Experimenten mit en högere Nauigkeit hebbt denn aver wiest, dat dor en Landé-Fakter vun ruchweg 2 rutkamen deit, as dat ut de Dirac-Glieken för den Spin vun’t Elektron folgt. Dat wiest, dat de Ferromagnetismus nich vun’n Bahnimpuls vun de Elektronen kamen kann.

Kreiselkompass

De Einstein-Köhlschapp

To de Technik vun’n Kreiselkompass hett Einstein bidragen dör sien Utfinnen vun de elektrodynaamsche Lagern un den elektrodynaamschen Andrief för de Kreisels. Fackweten harr Einstein kregen, as he 1914 in en patentrechtlichen Striet twüschen Hermann Anschütz-Kaempfe un Elmer Ambrose Sperry as Gootachter bestellt weer. Mechaansche Kreisels warrt ok vundaag noch mit de vun Einstein patenteerten Technik boet.

Köhlmiddelpump

Dat warrt schreven, dat Einstein un sien Kolleeg Leó Szilárd dör en Unglück mit de giftigen Köhlmiddels, de to de Tiet begäng weern, dorto bröcht worrn sünd, na en sekeren Köhlschapp to söken. In en vun jem anmellten Patenten güng dat üm en elektrodynaamsche Pump för en leiden Köhlmiddel. In de USA hebbt de beiden för den Köhlschapp an’n 11. NOvember 1930 dat US-Patent mit de Tall 1.781.541 tospraken kregen. OFschoonst Einstein enige vun sien Patenten verköpen künn, so as an AEG un an Electrolux, is sien Köhlschapp nie boet worrn, vun wegen dat 1929 dat sekere Köhlmiddel Freon inföhrt worrn is un dormit Einsteinn sien Utfinnen överscherig maakt hett. Man, Einstein sien Utfinnen hett liekers överleevt, as de Pumpen för dat fletige Natirum, dat as Köhlmiddel in de gauen Bröötreakters insett warrt, jümmers noch na dat Prinzip vun Einstein boet warrt.

Politische Anstalten

Positschoon

Einstein föhl sik al as Negenteihnjohrigen in de Ära vun’n Wilhelminismus to’t Enn vun’t 19. Johrhunnert bannig afstött vun’n Militarismus un vun de Autoritätshörigkeit in de Sellschop vun’t Kaiserriek, dat he sien düütsche Staatsbörgerschop afleggen de. Dat Utlösen vun’n Eersten Weltkrieg hett em to’n intensiv Befaten mit politische Problemen bröcht. Einstein is in’n Bund Nee Vadderland (de latere Düütsche Liga för Minschenrechten) intreden un hett de Foddern na en gauen un gerechten Freden ünnerstütt ahn Anspröök an Rebeden un mit Inrichten vun en internatschonalen Organisatschoon, de tokamen Kriegen hinnern schüll.

1918 weer Albert Einstein mang to Ünnertekners vun’n Oproop to’t Grünnen vun de linksliberalen Düütschen Demokraatschen Partei (DDP). Na Angaav vun de hüütigen, vergliekswies wenig bedüdenen, DDP tell he sogor ok to de Mitgrünners. He is later aver nich mehr apentlich för de Partei optreden, man hett sik mehr un mehr an dat humanistisch prägte sozialistische Denken annegert. In’n wieteren Verloop vun de Weimarer Republiek hett he sik in de Düütschen Liga för Minschenrechten stark maakt, un hett sik för politisch Fangene insett. In dissen Tosamenhang hett he tietwielig för de kommunistisch prägte Rode Help arbeit.

In’t Johr 1932 hett he tosamen mit Heinrich Mann, Ernst Toller, Käthe Kollwitz, Arnold Zweig un annere Lüüd den Dringen Appell för en antifaschistisch Linksbündnis vun de SPD, de KPD un Gewerkschoppen ünnertekent, üm den Ünnergang vun de Weimarer Republiek un de drauhn Herrschop vun’n Natschonalsozialismus noch to hinnern.

Pazifismus

Einstein weer al wiel den Eersten Weltkrieg dör sien Positschoon opfallen, dat he den Krieg aflehnen de. He weer vun 1922 an Liddmaat vun de Komisschoon för geistige Tosamenarbeit bi’n dormoligen Völkerbund. Op jemehr Anregen hen füng he en Breefwessel mit Sigmund Freud an över de Fraag „Worüm Krieg?“, de 1933 publizeert worrn is. Överhaupt greep he faken dat Middel vun’t Breefschrieven op, üm Wirkung to hebben. So schreev he to’n Bispeel 1931 tosamen mit Heinrich Mann en apen Breef an de New York Times, üm op den Moord an den kroaatschen Intellektuellen Dr. Milan Šufflay hentowiesen. Jüst so ok 1935 in’n Rahmen vun de spoodrieken internatschonalen Kampagne för’t Verlehen vun’n Fredensnobelpries an den in’t Konzentratschoonslager sitten Carl von Ossietzky.

Anfang März 1933 hett he wiel en Reis in de USA en Verkloren bi de Liga to’n Bekämpen vun’n Antisemitismus torüch laten, de na sien egen Wöör nich för de Presse dacht weer. Dorin schreev he, dat he na Mööglichkeit in en Land leven wull, in dat politische Freeheit, Toleranz und Gliekheit för’t Gesett herrschen de, wat he in Düütschland to de Tiet nich sehn de. Gliektietig änner he sien pazifistische Instellen un stünn op den Standpunkt, dat gegen den Faschismus blots en organiseerte Macht helpen künn. As Nazi-Düütschland den Krieg verloren harr hett Einstein sik för internatschonale Rüstungskontrollen insett as ok för Tosamenarbeit. He segg, dat de Krieg wunnen weer, de Freden aver noch lang nich. So hett he en Emergency Committee of Atomic Scientists in’t Leven ropen un dat Billn vun en Weltregeeren vörslahn.

Ok Gewalt gegen Deereten hett Einstein aflehnt. He hett dat ehr mit de Idee vun’n Vegetarismus hollen. Wohrschienlichb aver hett he sik sülvst eerst to’t Enn vun sien Leven hin vegetaarsch nehrt.

Zionismus

Einstein tosamen mit höchste Vertreders vun’n Zionismus, 1921

Israeelsch 5-Pund-Geldschien

Na’t Beropen an de Karls-Universität Prag (1911) hett sik Einstein toeerst as konfesschoonslos betekent. Eerst op Nadruck vun de öösterrieksch-ungaarschen Verwalten to’n Verkloren vun sien Glovensricht hett he siek as Anhöörigen vun’t Jödendom bekennt. Later hett Einstein aver, bedrapen vun de Laag vun de oosteuropääschen Flüchtlingen na’n Eersten Weltkrieg, en starker’t Engagement för den Zionismus wiest. Dokumenteert is sien Deelnahm 1918 an en vörlöpig Komitee to’n Vörbereiden vun en jöödschen Kongress in Düütschland. To de Tiet weer in’t Düütsche Riek al en tonehmen Antisemitismus to marken.

To’n groten Deel hett he de zionistischen Idealen ünnerstütt, man ahn en zionitsiche Organisatschoon bitopedden. Sien Naam is dull mit de Hebraäschen Universität vun Jerusalem verbunnen. Sien eerste Reis in de USA harr ünner annern den Sinn, Spennen för solk en Universität to sammeln. In’t Johr 1923 is he To’t Leggen vun’n Grundsteen in dat dormolige Palastina reist. Wiel disse Reis is he Ehrenbörger vun de Stadt Tel Aviv-Jaffa worrn. 1925 weer he to’n Verwaltensraat vun de Universität beropen. Opletzt hett he in en Testament anwiest, dat sien schriftlich Arv an de Hebrääsche Universität gahn schüll. Sien Relatschooon to’t Jödendom weer aver woll nich vun religiöse Natur, vun wegen dat he schrieven de, he weer al gresig lang nich mehr in en Synagoog wesen.

Na den Dood vun Chaim Weizmann kreeg Einstein 1952 dat Anbott, de tweete Präsident vun den nee grünnten Staat Israel to warrn. Man dat hett he aflehnt.

In’n Dezember 1982 hett de Hebrääsche Universität dat Privatarchiv vun Albert Einstein kregen. Dat Material stammt ut de Tiet vun 1901 bit 1955 un ümfaat 50.000 Sieten un ruchweg 33 Manuskripten, de bit 1982 noch nich apentlich bekannt weern.

Sozialismus

Einstein hett 1949 en Essay schreven mit den Titel Worüm Sozialismus?, in den he sien politischen Standpunkt verkloren de. Ofschoonst he togeev, dat he keen Fackmann för Weertschop is, meen he, dat en Vertellen vun sien Meenung anbröcht weer. He wies op de Afhangigkiet vun den Enkelten vun de Sellschop hen un op de Mööglichkeiten, de Sellschop mittogestalten.

An’n Kapitalismus harr he uttosetten, dat de Sellschop dorin nich tostahn warrt, wat se vun de Weertschop bruken de. To’n Bispeel geev dat keen Vörsorg, dat all de praat un in de Laag sünd to arbeiten, ok jümmer Arbeit finnen künnt. Dat harr Utwirken bit in de Bildung.

To de Freeweertschopslehr vun den Sozialreformer Silvio Gesell meen Einstein, dat he sik an sien Stil freien de. Dat Schapen vun Geld, dat een nich an de Siet leggen künn, wüür to’n Billn vun Egendom vun annere, veel wichtigere Form föhren. Man Einstein hett aver ok foddert, da de anstrevte Sozialismus de Rechten vun’t enkelte Individuum achten müss. De Plaanweertschop künn ok to en vullstäänig Verslaven vun’t Individuum föhren, un he beduur, dat de fre’e Diskusschoon över solke Saken dör den Tostand vun de Sellschop, bannig swoor maakt weer.

Dormit hett he ok Fragen opbröcht, de in’n Oostblock aktuell weern, as to’n Bispeel de Stalinismus. Anners as bi sien annern Idealen bleev so en Diskusschooon to de Tiet vun’n Kollen Krieg in’n Westen ahn Acht. Dorüm is sien Text buten de sozialitischen Kreisen nich verbreedt worrn. In de USA is Einstein wegen sien politische Anischten vun’t FBI överwacht worrn.

Ehrungen (Utwahl)

Vele Bowarken, Saken oder Öörd dräägt den Naam vun Albert Einstein. Un wieter is he ok mit eenige Ehrungen un Priesen uttekent worrn. Dorünner:

• An’n 12. November 1919 is em de Ehrendokter vun de Universität Rostock verleht worrn – de eenzige Ehrendokter vun en düütsche Universität.
• 1921 kreeg he den Nobelpries för Physik för sien Arbeiten in de theoreetschen Physik, sünners för’t Opdecken vun’t Gesett vun’n photoelektrischen Effekt.
• In’t glieke Johr is he utwärtig Liddmaat vun de Accademia Nazionale dei Lincei (op platt: „Akademie vun de lossordigen“ – lossordig in’n Sinn vun „Mit’n scharpen Verstand“) worrn. De Liddmaataschop hett he 1938 torüchgeven vun wegen de faschistischen Gesettgeven, se weer aver 1945 wedder opnahmen.
• 1926 is he mit de Goldmedaille vun de Royal Astronomical Society uttekent worrn.
• 1952 is em in’t Öller vun 73 Johren dat Amt vun Staatspräsidenten vun Israel andragen worrn.
• Hunnert Johren na de Publikatschoon vun Einstein sien veer wichtigsten Arbeiten, weer dat Johr 2005 as Weltjohr vun de Physik utropen, wat veelfack ok as dat Einsteinjohr betekent weer.
• Na Einstein sünd verschedene Priesen nöömt worrn, as to’n Bispeel de Albert-Einstein-Fredenspries, de Albert-Einstein-Medaille, de Albert Einstein Award oder de Einstein-Preis.
• Na em nöömt is ok dat Element mit de Atomtall 99, dat Einsteinium, as ok en photocheemsche Maateenheit.
• In de Astronomie dräägt en Asteroid un en Maandkrater sien Naam.

Literatur

Publikatschonen vun Einstein (Utwahl)

• Albert Einstein: Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen. Dissertatschoon. Zürich, 1905.
• Albert Einstein: Zur Elektrodynamik bewegter Körper. In: Annalen der Physik 17/1905, S. 891–921 (Faksimile as PDF-Datei; 1,88 MB)
• Albert Einstein: Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt. In: Annalen der Physik 17/1905, S. 132–148. (Faksimile as PDF-Datei; 1,09 MB)
• Albert Einstein: Ist die Trägheit eines Körpers von seinem Energieinhalt abhängig? In: Annalen der Physik 18/1905, S. 639–641. (Faksimile as PDF-Datei; 361 kB)
• Albert Einstein: Zur Quantentheorie der Strahlung. In: Mitteilungen der Physikalischen Gesellschaft Zürich 18/1916 un Physikalische Zeitschrift 18/1917, S. 121ff
• Albert Einstein: Die Grundlage der allgemeinen Relativitätstheorie. In: Annalen der Physik 49/1916, S. 769–822.
• Albert Einstein: Über die spezielle und allgemeine Relativitätstheorie. o. A., 1916, ISBN 3-540-42452-0 – allgemeenverständlich Afhanneln
• Albert Einstein: Warum Krieg?. Breefwessel twüschen Albert Einstein un Sigmund Freud. o. A., 1933, ISBN 3-257-20028-5
• Albert Einstein, Carl Seelig: Mein Weltbild. o. A., 1934, ISBN 3-548-34683-9.
• Albert Einstein, Leopold Infeld: The Evolution of Physics. Von Newton bis zur Quantentheorie. o. A., 1938. Hoochdüütsch: Die Evolution der Physik, ISBN 3-499-19921-1.
• Albert Einstein: Why Socialism? In: Monthly Review, 1949. Hoochdüütsch: Warum Sozialismus?
• Albert Einstein: Out of my later Years. o. A., 1950. Hoochdüütsch: Aus meinen späten Jahren, ISBN 3-548-34721-5

Biografien över Einstein

• Ernst Peter Fischer: Einstein für die Westentasche. 2. Oplaag. Piper, München 2005, ISBN 3-492-04685-1.
• Jürgen Neffe: Einstein: eine Biographie. Rowohlt, Reinbek bi Hamborg 2005, ISBN 3-498-04685-3 (Rororo-Sachbuch, Band 61937).
• Thomas Bührke: Albert Einstein. dtv, München 2004, ISBN 3-423-31074-X.
• Albrecht Fölsing: Albert Einstein (1995), ISBN 3-518-38990-4.
• Horst Ziegelmann: Albert Einstein – Leben und Werk. … 2005, ISBN 3-8334-3833-9.

Över de Physik vun Einstein

• Klaus Hentschel: Einstein und die Lichtquantenhypothese. Naturwissenschaftliche Rundschau 58(6), S. 311–319 (2005), ISSN 0028-1050.
• Václav Hlavatý: Geometry of Einstein’s unified field theory. Noordhoff, Groningen 1957.
• Manfred Jacobi: Einsteins Wunderjahr 1905. Naturwissenschaftliche Rundschau 58(5), S. 245–254 (2005), ISSN 0028-1050.
• James A. Isenberg: Wheeler-Einstein-Mach spacetimes. Phys. Rev. D, Volume 24, Number 2, pp. 251–256, 1981.Abstract
• Frank Vermeulen: Der Herr Albert. (2003), ISBN 3-8067-4977-9. (411 Sieten).

Weblenken

Albert Einstein. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.