Alpen

De Alpen (baiersch Oipm, swiezerdüütsch/sloweensch Alpe franzöösch Alpes, italieensch Alpi, romaansch/okzitaansch Alps, frankoprovenzaalsch Ârpes) sind de höögste Barggruppe in Europa. De geograafsche Flach verdeelt sik över Frankriek, Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen, Öösterriek un Slowenien. De höögste Barg in’n Alpen is de 4792 Meter hoge Mont Blanc, de an’e Grense twischen Frankriek un Italien liggt.

Alpen Alpe/Alpi/Alpes/Alps/Aups/Oipm
Digitaal Kaart van den Alpen Digitaal Kaart van den Alpen
höögst Topp:	Mont Blanc
Hööchd:	4805,59 m
Land:	Swiez
Laag:	Frankriek, Monaco, Italien, Swiez, Liechtensteen, Düütschland, Öösterriek, Slowenien
Kuntinent:	Europa
Öller:	290–35 Mio. Jaare, deelwiese ook öller (Protolithe bet ca. 1.750 Mio. Jare oold)
Rebeed:	200000 km²
Koordinaten:	46° 35′ N, 8° 37′ O

De Alpen deelt sik na geograafschen un geoloogschen Kennteken in de Westalpen un de Oostalpen, un na de Höögd in de Vööralpen (bet 1.500 m), de Middelalpen (bet an de Sneegrense) un de Hoogalpen (3.000 m un höger).

De Alpen kemen in dat Eerdtiedöller Tertiär up, as sik dat Fastland van Afrika na Noord to beweegt het un de Sedimente, de sik in de Middelländsche See afsett hadden, eerst tohopepresst un denn tohopeschoven un upfoolt het. Dat is’n geoloogsche Vörgang, de noch jümmers togange is, so dat de Alpen jümmerto een lierlüttke Stücken wasst.

De Alpen het man nich alleen geoloogsche Vörgänge formt, man ook dat Klima un Wedder. Vööral in den Iestieden hebbet Gletscher dat Uutseen van de Barggrupp verännert un hebbet grote Dalen in de Barge sneden, wieldess dat Smöltwater rund üm de Alpen ümto grote Seen, so as de Bodensee twischen Düütschland, de Swiez un Öösterriek, un de Gardasee in Noorditalien upkomen bille.

As ene Waterschede un klimaatsche Grense deelt de Alpen, de Ströme, de in Noordsee, in de Middelländsche See un de Swarte See afströömt. De Klimazonen van’n middellandschen Klima in’n Westen, dat kontinentale Klima in’n Noorden un in’n Oosten un dat matige middellandsche Klima in’n Süden. In de Alpen ligget ook de Borns van groten europääschen Strömen so as de Etsch, Drau, Inn, Po, Rhône, Rhien un Sava.

Name

De Name „Alpen“ dükert eerst late in schreven Borns up. Eerst as Hannibal Barkas 218 v. Chr. met Elefanten över de Alpen na Italien trocken is, sind de Barge ook in Borns uut de klassissche Antike to finnen. De Alpen dat eerste Maal klaar beschrieven deit de ole greeksche Historiker Polybios († üm 120 v. Chr.), de ook Passstraten dör de Barge angivt. De ooldgreeksch Name ᾿Άλπεις Álpeis (Eentall) un latiensch Alpēs (Meertall) koomt üm un bi 150 n. Chr. in de ooldgreeksche Geografie van Ptolemäus up (to’n Bispeel Alpes Poeninae / Summo Poenius) up. Isidor van Sevilla vertellt in sienen Etymologiarum sive originum libri XX, dat de Römers dat Woord van den Liguren oder Kelten övernomen hebbet. Na de Spraakwetenschop vandage övertüügt alle de Etymologien nich. Vandage geld dat Woord as’n Substraatwoord, dat sachtens up een vöörindoeuropääsch Woord torügge geit, dat „(hogen) Barg“ heet. Later nam latiensch alba „witt“ up den Namen Inflood; man dat is met den vöörindoeuropääschen Woord nich verwandt.

De Name Alpen (ohd. Albûn) is de Meertaal van den Woord Alp, dat up Alemannsch ene Bargwisch betekent. De dialektale Foorm Arp, de in den Westalpen wied vebreed is, to’n Bispeel in Oords- un Feldnamen (to’n Bispeel bi’n Arpelistock, een Barg in’n Berner Alpen), is ook de Grundlage för den Namen Arpitaansch, een anner Name för’t Frankprovenziaalsche, wat ene romaansche Sprake in’n Westalpen is.

Geologie

De Alpen hebbt is vör üm un bi 35 bet 30 Millionen Johr hoogschoven, to’n groten Deel tiedens de Tertiär, besunner in’n Miozän un Pliozän, as de afrikaansche Kontinentalplaat na Noorden to dreven un met de eurasische Plaat tohopenstött is. In de Tied folen sik de Alpen up, de vöörmaals 1000 km breide Ozeaan, Kanten van den Kontinenten, de Deepseebecken un middelozeaansche Rüggen schöven sik up un to de deelwiese minner as 100 km breiden Alpen vandage tosamen. Se tellt so to den jungen alpidischen Bargen, so as ook de Kaukasus oder de Himalaya.

De Forscherslüde deelt de Alpen in verscheden geoloogsche Grooteenheiden in, de sik je na Steenaard unnerscheid. Van Noord na Süüd unnderscheid de Geologie: Helvetikum, Penninikum, Oostalpin, Süüdalpin.

Kaarte Geologie in den Alpen

Geografie

Allgemeen

De Alpen streckt sik van Öösterriek un Slowenien in’n Oosten un gaat dör Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen bet na Frankriek in’n Westen. De Alpen sind Klima- un Waterschede twischen Middeleuropa un den middelandschen Ruum. Se beginnt nöördlik van den Golf vun Genua an’n Apennin, ümfaat in’n wieden Bogen na West to de Poflach, vertwiegt sik bi’n Lac du Bourget in dat Franzöösch un dat Swiezer Jura un end na dat se sik 750 km na Westoost to uutrecken as een Weier in’n Oosten vör de westpannonisch Barg- un Hövelland bi Wien an de Donau. In’n Noordoosten sind de Alpen dör dat Wiener Becken van’n Karpaten afdeelt, de geoloogsch bekeken ene verwandte Barggrupp sind, in’n Süüdoosten gaat se in de Dinarsch Bargen, de to de Landschopp Karst tellt. In’n Noorden fallt de Alpen sachte to’n öösterrieksch un düütsch Alpenvörlannen af. Allens tohope sind de Alpen van Genua bit Wien üm un bi 1200 km lang un 150 bit 200 km, in’n Oosten ook bit 300 km breid. De Bargtoppen sind in’n Westen an de 3000 - 4300 m över NN hoog, in de Oostalpen sind de Bargen een beten lüttker. De höögste Topp in’n Alpen is de Mont Blanc met 4809 Meter (wenn een de Ieskapp bovenop metrekend).

Kultuurhistorie

Philosophie un Literatuur

De Schilleree „Wannersmann över de Nevelsee“ ( üm 1818, Öölje up Linnen, Hamborger Kunsthall) van Caspar David Friedrich wiest dat religiöse Gefööl, mit de Minschen sied de Romantik de Alpen bekiekt.

Jean-Jacques Rousseau sien Wark Lettres de deux amants, Habitans d'une petite ville au pied des Alpes („Breve van twee Verleevten an’n Foort van’n Alpen“), bekannt unner den Titel Julie ou la Nouvelle Héloïse, was in tomindsten twee Dingern een revolutschonäär Book. Vele van de franschen Revolutschonären, de in Frankriek dat ole Regime 1789 ümstört hebbet, sind daarmit groot worrn. In de Tied as de traditschonelle Gloven un Relgioon tohope met de weltlike Ordnen in Fraag stellt worrrn is, is de Bargwetl in’n Alpen sülvenst wat religiöös worrn – as een Bollwark, dat gegen Kultuur un Zivilisatschoon, een Tofluchtsoord wo de oorsprünglike natüürlike Welt in alle ere Harmonie un Glückseligheid bewaart bleven is. Minschen, de in den Alpen wannert sind, nemen Rousseau sien Book as den eersten Reisföhrer up Welt mit.

Een tweed läter wark van Rousseau, dat he in sienen letsten Levensjaren twischen 176 un 1778 schreven het, un starken autobiograafschen Betog het, het de Slötelwöör för ene niege religiöös-philosoophschen Stroom up’n Punkt brocht. In Les rêveries du promeneur solitaire schape he dat philosoophsch Ideaal van de Wannersmann, de gedüllig döör de Bargwelt wannert un in de Natuur na de religiösen Gefööl söcht, dat de Geföle in siene Binnersten wedderspelgelt.. Sodennig warrt de Natuur ene Metapher för de minschlike Sele.

Natuur

Natschonaalparks

In’n Alpen givt dat 14 Natschonaalparks un 70 grote regionale Natuurparks. Daar koomt noch dree UNESCO-Weltarve to un 10 Biosphärenreservate as ook an de 300 lüttker Natuurreservate:

• Frankriek (3): Parc national du Mercantour, Parc national des Écrins, Parc national de la Vanoise
• Italien (4): Parco nazionale del Gran Paradiso, Parco nazionale della Val Grande, Parco Nazionale dello Stelvio, Parco nazionale delle Dolomiti Bellunesi
• Öösterriiek (4): Natschonaalpark Hohe Tauern, Natschonaalpark Kalkalpen, Natschonaalpark Gesäuse, Natschonaalpark Nockberge
• Schwiez (1): Schwiezer Natschonaalpark
• Slowenien (1): Triglavski narodni park
• Düütschland (1): Natschonaalpark Berchtesgaden

Planten

De typschen Bööm sind Eken, Boken un Eschen un Bargmäppel, de natüürlike Grenze, de Boomgrenze, richt sik na de klimaatschen Ümstänne, de sik wannelt, je höger de Barg is. De Övergang van enen matigen Klima na een küller Klima nimt Inflood up de Blomen un anner Platen. De Grenze liggt normalerwiese bi 1.200 m över de See up den Alpen ere Noordsiede. In den Süüdalpen liggt de Boomgrenze faken bi 1500 m, af un an ook bet 1700 m.

Een groten Deel van den Alpen het nich den natüürlichen Woold un Hölter, denn Minschen roden grote Flachen. Uutbenomen de Bokenwoold in Öösteriek, find sik faken nich meer de typschen Loovbööm, man Fören un Dannen den ere Puten, de Ziegen, de in den Alpen greset nich freet.

Boven de Boomgrenze find sik lütte Bargfören (Pinus mugo), de nich grötter as Buschen sind, ook Rhododendron ferrugineum –  de rostblääderg Alpenrose – wasst up suren Boddem un Rhododendron hirsutum annerwegens.

• 
  Bargföör (Pinus mugo)
• 
  Rostblädderg Alpenrose (Rhododendron ferrugineum)
• 
  Edelweiss (Leontopodium alpinum)
• 
  Enzian (Gentiana acaulis)
• 
  Lütte Alpenorchidee (Chamorchis alpina)
• 
  Alpenkoschellen (Pulsatilla alpina)

Deerter

Deerter, de dat in den Alpen givt:

• 
  Alpensteenbuck
• 
  Gems
• 
  Steenaar
• 
  Rode Apollo
• 
  Alpensalamander
• 
  Sneehohn
• 
  Sneeuul
• 
  Alpine marmot

Weerdschop un Tourismus

EenABe 8-12-Allegra-Togl van de Swiezer Isenbaansellschop Rhätische Bahn up Pad na Tirano, Italien

De Geografie un dat Klima bestemmt de weerdschoplike Grundlage för de verscheden Gestreken in’n Alpen. Dat Alpevöörland in’n Noorden bestemmt de moderne Buerie met de Melkweerdschop un Veetucht, wieldes de mit Woold bedeckten Gebede wat Arbeidsplätze schapet. Dat matige Klima in den Däler van’n süüdliken Alpen is besunners good för den Wienbu un den Oovtanbu; de ööstliken Gebede sind vööral för den Bargbu wichtig.

Waterkraft tüügt in velen Alpengebeden noog Energie för de Regioon.

Königssee, Bayern

Vele Reislüüd treckt dat winters un sommers in de Alpen. Winterdages in de Tied van Dezember bet April sind Sportaarden as Ski oder Snowboarding populär. Den Summer över wannert vele Touristen in den Bargen, man ook Mountain Biker, Paragliders un Bargsteiger bruukt de Sommertied in den Alpen. Vele Seen in den Alpen treckt Swemmer, Seiler un Surfer an. De grötter Städen in denA lpen sind up de Straten licht to bereiken, man höger Passstraten sind ook sommers swaar togänglik. Winters sind vele Passstraten sloten. Vele Flooghäven rund ümme de Alpen un Sstrekcenntöög na allen Länner, de angrenzt, maakt dat ene Antall Touristen mööglik de Alpen to besöken, so dat över 100 Milionen Minschen dat Jaar de Alpen besöket.

Literatuur

• Werner Bätzing: Die Alpen – Geschichte und Zukunft einer europäischen Kulturlandschaft. 4. Oplaag. C. H. Beck, Mönken 2015, ISBN 978-3-406-67339-9.
• Werner Bätzing: Die Alpen. Das Verschwinden einer Kulturlandschaft. wbgTHEISS Darmstadt 2018, ISBN 978-3-8062-3779-5.
• Werner Bätzing: Zwischen Wildnis und Freizeitpark. Eine Streitschrift zur Zukunft der Alpen. Rotpunktverlag, Zürich 2015, ISBN 978-3-85869-648-9.
• Bernhard Edmaier, Angelika Jung-Hüttl: Kunstwerk Alpen. Bergverlag Rother, Unterhaching 2012, ISBN 978-3-7633-7060-3.
• Hansjörg Küster: Die Alpen. Geschichte einer Landschaft. C.H. Beck, Mönken 2020, ISBN 978-3-406-74828-8.
• Jon Mathieu: Die Alpen. Raum – Kultur – Geschichte. Reclam, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-15-011029-4.
• Joseph Partsch: Alpes. In: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band I,2, Stuttgart 1894, Sp. 1599–1612.
• Ulrike Tappeiner, Axel Borsdorf & Erich Tasser (Ruutgever): Alpenatlas, Atlas des Alpes, Atlante della Alpi, Atlas Alp, Mapping the Alps. Springer Spektrum, Heidelberg 2008, ISBN 978-3-8274-2004-6.
• Heinz Veit: Die Alpen – Geoökologie und Landschaftsentwicklung. 2. Oplaag. UTB Ulmer, Stuttgart 2002.
• Katharina Winckler: Die Alpen im Frühmettelalter. Geschichte eines Raumes in den Jahren 500 bis 800, Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2012. (online, PDF)

Weblenken

Alpen. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Alpen“ (hoochdüütsch).

Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Alpen (op hoochdüütsch).

• Geoloogsch Portree – De Alpen in Mineralienatlas Wiki
• cipra.org (Internatschoonale Alpenschuulkommisschoon CIPRA)
• Verba Alpina, Webstede van de Universität Mönken över de Dialekten in den Alpen