Aristoteles (ooldgreeksch Αριστοτέλης Aristotélēs; * 384 v. Chr. in Stageira, Makedonien; † 322 v. Chr. in Chalkis, Euböa) was een greekschen Philosoph, de för de Naturwetenschappen as ook för Ethik un Staatstheorie bannig wichtig was. Mit dat Wärk, dat later den Namen „Metaphysik“ kregen het, het he ook den Grund leggt för allerhand Geistswetenschoppen, sunnerlich for de Metaphysik.

Aristoteles

Αριστοτέλης Aristotélēs

Bostbild vun Aristoteles
Personen-Informatschoonen
Boortsdag 384 v. Chr.
Boortsstell Stageira
Doodsdag 32.. v. Chr
Doodsstell Chalkis, Euböa
Arbeid Philosooph, Natuurwetenschopper

Leven ännern

384 v. Chr. is Aristoteles in Stageira, ene lüttke ioonsche Stadt an de Küste van Chalkidike, as Söhn vun en Dokter an den Hoff vun König Amyntas vun Makedonien boren wurrn. Darum is he ok unner den Naam „de Stagirit“ bekannt. Sien Vacer Nikomachos was Lievdokterr vun de König Amyntas III. vun Makedonien, siene Modder Phaestis keem uut ene Dokterfamilie uut Chalkis up Euboia. Nikomachos bleev al fro dood, noch eer dat dat Aristoteles vulljörig was.

Eerste Tied in Athen ännern

 
Platon (luchts) un Aristoteles in Raffael sien Freskola scuola di Atene“ vun 1509. Aristoteles hölt siene Ēthiká Nikomácheia in de Hand un wist up de Eerden hen, wat den immanenten Realismus wist, de siene Sicht es. Platon wist na den Heven hen, wat siene Formeleer wiesen sall un hölt sien Wärk Timaios in den Handen.

As he 17 Johre oold was, is Aristoteles 367 v. Chr. in de Platoonsche Akademie in Athen intreden. Dor nehm de deel to forschen un to lehren. Eerst befaat he sik med Amthematik un Dialektik, de den Beginn van den Studien in de Akademie maken. Al in düsse Tied fate he eerste Wärken af, daar mang Dialogen na den Vöörbild van Platon. He studeer ook de Rhetorik vun daartieds, sunderlik den Reedner Isokrates. Dat pädaggogsche Konzept van Isokrates was op enen direkten Nütt up uut; Aristoteles stelle düssen Konzept dat Ideal van Platon gegenöver, dat Pädagogik as ene Schole för dat Denken bekikt un verdeffendere dat platoonsche Kunzept gegen de Ideen vun Isokrates. As he begunn an de Akademie to leren, schreev he ook de Manuskripte för siene Vörlesungen, de öldsten Leerschrivten van Arsitoteles, de na bleven sind. Daar mang sind de Schrivten över Logik, de läter as Organon („Wärktüüg“) tohoopfaat worden. Een paar Verse in den Texten wist, dat Schilderieen den Höörsaal smückt hadden, de Szenen uut Sokrates sien Leven, de Lerer van Platon was, vörstellen.[1]

Op Reis ännern

Nadem Platon storven was, het he Athen 347 v. Chr. verlaten. Sachtens was et Aristotles nich recht, dat Platon sien Süstersöhn Speusippos dat Seggen in de Akademie kregen harr. Ook de politsche Situatschoon harr Aristoteles in de Bedrouille brocht; 348 v. Chr. veröver Köning Philipp II. van Makedonien dat Halveiland Chalkidike, make de Stad Olynth tonicht un neem ook Aristoteles sien Heemstad Stageira in. De Antimakedoonschen in Athen bekeken den Feldtog vun Philipp II. as geföörlik för den unafhängige Stadstaat. Aristoteles was wegen siene Familie med den makedoonschen Hov verbunden, so dat sik de antimakedoonsche Lune ook gegen em richte. As enen Metöke, also enen Frömden, de duurhaft in Athen leev man keen Börger was, un ümme dat de Atheenschen an siene Loyaliteet twieveln, gung he uut de Stad weg.

Aristoteles make sik up na den Hoff vun Hermias, den Herrscher vun Assos un Atarneus an de lüttasiaatschen Küst, de em beden harr to komen. Siene Heerschop gegen de Perser to verdedigen, harr sik Hermias med Makedonien verbünd. Ook andere Philosophen flüchten na Assos. Hermias, enen hoogstriedigen Heerscher beschrievt de enen Borns as heroosch un wiese, de anderen Borns as enen Tyrannen.[2] Aristoteles, een goden Fründ vun Hermias, bleev eerst in Assos; 345/344 v. Chr. gung he man na Mytilene up den Eiland Lesbos. Daar arbeed he tohoop med sienen Schöler Theophrast vun Eresos, de uut vun dat Eiland stamme. Beid verbund dat grote Interesse för de Biologie. Läter trecken beide na Stageira.

343/342 v. Chr. is he Lehrer vun den Throonfolger vun Makedonien, den jungen Alexander, wurrn un underichte den Jungen bet 340/339 v. Chr., as Philipp II., de Vader vun Alexander, afwesig was un Alexander de Regentschop övernam. Aristoteles gav ene Illias-Afschrivt för Alexander in Updrag; de Köning, de den Held Achilles hoog bekeek nam eer läter up siene Feldtöög med. Woans de Lerer Aristotles un sien Schöler Alexander med ene konnen is nich överleverd un was grund för veel Spekulatschoon un Gissen. Wat wisse es, de politschen Ansichten weren vun Grund op verscheden; dat hier Aristoles enen Inflood up ALexander nam kann een nich seen.[3] Na de Legende vertellt man dat Aristoteles Philipp övertüügd harr, siene Heemstad Stageira, de Philipp tochichtmaked harr, wedder uptorichten.[4]

As de Pers’schen 341/340 v. Chr Hermias henrichten, röge dat Aristoltes deep, wat een Gedicht wiest, dat he to’n Andenken an sienen Fürnd Hermais schreev.[5]

Na dem dat Sepsippos 339/338 v. Chr. storven was, gung he med Kallisthenes vun Olynth, Aristotles sien Grootneev, na Delphi, un faat in Updrag vun den Amphiktyonen ene Siegerliste för Pythschen Spelen af.

Twede Tied in Athen ännern

As de Makedoonschen de böotsche Stad Theben 335 v. Chr. besiegt harrn, gav de Wedderstand gegen Makedonien up. Ook de Stadstaat Athen richte sik up de niege Grootmacht in Grekenland in. 335/334 v. Chr. kunn Aristoteles daarümm na Athen torüg gaan. He höör nu nich mehr na de Akademie to, man forsch mit siene Schölers sülvstännig in dat Lykeion. Hier brochte he ene egen School to Wege, de na sienen Dode Theophrast vörstund. Streng juristsch bekeken het man eerst Theophrast de School gründ un dat Grundstück up den dat Lykeion stund köfft. Läter heet düsse School Peripatos un de Schölers Peripatetiker heten — man in de Tied vun Aristoteles un Theoprast was düsse Naam noch nich begäng. Daarümme dat Aristoteles so veel Materiaal för de School sammeld harr (ca. 158 Verfatungen vun den greekschen Stadstaten), is een sik vermoden, dat he veel Medarbeder harr, de ook buten Athen up Recherche güngen. Aristotles stund sik good un harr ene grote egen Bibliothek. Med den makedoonschen Stattholler Antipatros was he een goden Fründ.

Trüchtog uut Athen, Dood, un Nakomens ännern

As 323 v. Chr. Alexander de Grote storven was, wünnen in Athen un anderen greeksche Stadstaten de antimakedoonsche Kräfte wedder de Macht. Delphi nam dat Erendekreet, dat se Aristoteles uutdaan harrn, wedder torüg. De Atheenschen bekeken em nu wedder feendlich, so dat de politsche Laag in de Stad to dull wurr un he Athen 323/322 v. Chr. wedder verlaten möss. Bi den Anlaat see he woll, dat he nich tövt, dat de Atheenschen dat twede maal enen Philosophen to’n Dood verordelen (De Atheenschen harrn al för Sokrates de Doodsstraaf anordent.).[6] He gung hen na Chalkis un dat duur nich lang, denn is he dor sturven.

Aristoteles harr Pythias, ene Verwandte vun Hermias fried. Beid harrn ene Dochter, de ook Pythias heet. As siene Fru Pythia sturven was, wurr Herpyllis siene Bilöpersch, de he man nie nich fried harr. Se was sachtens de Moder vun sienen Söhn Nikomachos. Sien Testament sorge, dat Herpyllis materieel afsekert is un make de Heiraad för siene Dochter Pythia fast.[7]

Wärk ännern

Henwies: Beleggen uut Aristotles siene Wärken sind so angeven: Titel (Abkürzungen werden an der ersten Stelle im Kapitel per Link aufgelöst) un wenn nödig Book- un Kapitelangaav un ook de Bekker-Taal. De Bekker-Taal vertellt de exakte Steed binnen dat Corpus Aristotelicum. Se is ook in goden modernen Uutgaven to finden.

Dat Wärk vun Aristoteles weddersprikt sik an männig een Steed, daarümme denkt de Forscherlüüd vundaag nich länger, dat Aristoteles sien Wärk en aflsoten un dördacht Systeem bild. Wat sik weddersprickt wiest sachtens, dat sik de Ansichten vun Aristoteles wandeln, de Perspektive wessel oder verscheden Aspekten in anneren Kontexten een anderen Akzent kregen. Siene Wärken köönt de Forscherlüüd hüüd nich seker de Tied na ornen, daarümme blievt dat bi un Uutsagen, woans sik Aristotltes siene Ansichten un Theorien wörklik upkemen blievt Annamen.

Charakter van den Schrivten un wat nableven is ännern

Verscheden antike Vertekenisse schrievet Aristoteles meest 200 Titels to. Wenn dat stemmt, wat Diogenes Laertios vertellt, het Aristoteles een Lèvenswärk nalaten, dat över 445.270 Règen lang es (wo de längesten Schrivten – de ta metá ta physiká un de Ēthiká Nikomácheia– sachtens noch nich medtelltd sind ). Man bloot een Veerdel van den Schrivten es bet vandage nableven.

Exoteersche un esoteersche Schrivten ännern

Aristoteles het för en groten Krink Minschen Dialoge schreven. Düsse Schriften heet „exoteersche Schriften“, dat bedüüd düsse Schriften döen sik an jedereen richten. Se sünd man alleen in Fragmenten nableven oder alltohopen verschütt gahn. De Lehrschriften, de bit up den hüdigen Dag nableven sünd, sünd an un for sik blot man for den Bruuk in sienen Unnerricht tohopenstellt wurrn un heet „esoteersche Schriften“. Welke Schrivten as Athēnaion politeia (De Staat van den Atheenschen) worde eerst to’n Ende van den 19. Jaarhunderd as Papyrus wedder funden. Dor is ok jummers an fudder schreven wurrn. In düsse „internen“ Schriften geiht dat um:

Logik, Theorie vun de Wetenschop, Rhetorik ännern

In de logischen Schriften geiht Aristoteles bi un stellt en „Theorie vun de Argumentation“ (Dialektik) up de Been. As Grundlaag deent em dat Diskereren mit siene Schölers in de Akademie. He finnt de Syllogistik ut un kriggt dor en fomale Logik mit in de Gangen. Up den Grund vun siene Syllogistik snittjert he an en Theorie vun de Wetenschop un bringt wichtige Bidräge to en Theorie vun de Definition un Bedüden. To de Rhetorik meent he, se was de Kunst, klaar to maken, dat Utsagen angahn (wohr ween) könnt. Dor stellt he ehr mit neven de Logik hen.

Naturlehr ännern

In Aristoteles siene Naturphilosophie geiht dat um dat Ankieken vun jedeeen Natur: Wie sik allens ännert un wat passeert. Up de Frage, de dormols aktuell was:‌ „Wie kann dat angahn, dat allens tostanne kummt un denn ok wedder vergeiht?“, het he mit sien Hylemorphismus de Antwoort funnen: Allens, wat is, besteiht ut Form un Materie. Desülvige Materie kann unnerscheedliche Formen annehmen. In de Naturwetenschop unnersöcht he, wie de Deerter sik verscheelt un wie se sik upföhrt un kickt sik ok den Minschen an, un wat em utmaken deit. In sien Lehr vun de Seel meent he, „en Seel hebben“ dat heet: „levennig ween“. De Seel steckt achter de verscheden vitalen Funktionen vun allens, wat leevt un is de Form vun dat Lief. Man ok empiersche Forschung het he bedreven un het wichtige Bidräge aflevert to Biologie un Zoologie.

Metaphysik ännern

In siene Metaphysik geiht he gegen Platon siene Ansicht gegenan. Platon harr meent, de Substanz un de Grundlaag vun allens, wat dor is, dat was nich dat, wat mit de Hand to griepen was, man dat wasn de Ideen vun allens, de allgemeen wasn un sik in de Würklichkeit blot man afspegeln döen. De Würklichkeit was dor man blot en „Spegelbild“ oder „Afdruck“ vun dat Wohre mit. Aristoteles meent, just anners rum, de konkreten enkelten Saken, de een sehn un griepen kann, wasn de Substanz un dat, wat würklich is. Later het he dor noch de Lehr to geven, de konkreten, enkelten Saken ehre Substanz, dat was ehre Form.

Ethik un Lehr vun den Staat ännern

Wo dat minschliche Leven up to will, seggt Aristoteles in siene Ethik, dat was dat Glück un dat gode Leven. Wenn een dor henkamen will, denn so mutt een Döögt utbillen in Verstand un Charakter. Dor höört to, dat een lehrt, mit Lust, Gier un Emotschoon um to gahn (dör Uptehn un Wennst). Siene politsche Philosophie slutt sik an de Ethik an. He seggt, ohn den Staat as Form vun de Meenheit, geev dat keen minschlich Glück. Aristoteles fraagt, wat nödig is, dat Glück upkamen kann un vergliekt dor unnerscheedliche Verfaten to. Aristoteles siene Lehr vun de Staatsform is Johrhunnerte lang as Autorität ankeken wurrn.

Theorie vun de Dichtkunst ännern

Zentraal in de Aristoteles sienen Theorien to de Dichtkunst es de „μίμησις“ mímēsis (Mimesis), os he in den Wärk Poiētikē uutarbeed het. Mimesis heet „namaken“ oder „vœrstellen“. Nich bloot de Dichtkunst man ook Musik un Dans sind na Aristoteles mimeetsche Künste.(Poet. 1, 1447a) To Künsten os Malerie un Plastik vertellt Aristoteles nich veel, man seggt dat se ook na den mimeetschen Prinzip arbeed (Poet. 1, 1447a19 f.).

Aristoteles bekikt de Lust an de Mimesis os ollen Minschen gemeen. De Spass an de Mimesis un dat wat se tügt es bi den Minschen ol daar, wenn se up de Wtl kòmet (Poet. 4, 1448b5-15). Anders os bi den anderen mimeetschen Kunstaarden es för de Dichtkunst de Sprake egen. Alle Dichtwärke wiest Wärke un Doon; avers nich wat wörklik scheen es, man dat passeren könne, dat heet wat na den Regeln van Waarschienlikheed oder Noodwndigheed mgelik es. (Poet. 9, 1451a37 f.). De Dichtkunst ver den Minschen ollgemeen nich över tofällige oder egaal wat för Dinge. Dichtskunst sall nich den Minschen namaken; nich Figuren oder Charaktere, de olleen Middel in de Poetik sind, sind wichtig, man Doon un Hanneln. (Poet. 6, 1450a26–23).

In siene Theorie vun de Dichtung befaat Aristoteles sik sunnerlich mit de Tragödie. Se het, so sütt he dat, de Upgave, Bang un Mitleed up to prickeln un so de Tokiekers free un rein to maken vun düsse Emotionen. Dat nömmt he en „Katharsis“.

Wat later bleven is ännern

Dat Programm vun sien naturwetenschoppliche Forschung is na sien Dood vun sien Mitarbeider Theophrastos fudder maakt wurrn. He het ok de „School vun Aristoteles“, de Peripatos, grünnt. Mit dat Kommenteren vun Aristoteles gung dat eerst in dat 1. Johrhunnert v. Chr. los. Dat is sunnerlich vun Platonikers bedreven wurrn. Porphyrios un Boethius hefft dor denn in de late Antike för sorgt, dat Aristoteles siene Logik den Weg wiest het for dat latiensche Middeloller . Vun dat 12. un 13. Johrhunnert af an wasn all grote Wärke vun Aristoteles latiensch oversett. Se hefft dat Maat vorgeven for den Bedriev vun de Wetenschop vun de Scholastik bit in de fröhe Nutied. In dat late Middeloller un de Renaissance het sik de Naturwetenschop ut’neen sett mit Aristoteles siene Naturlehre. In de islaamschen Welt is Aristoteles in dat Middeloller de Schriever ween, de an’n meisten lesen wurrn is. Up allerhand Aart het sien Wärk en Stempel up de Geschicht vun den minschlichen Geist drückt. Wichtige Begreepe as „Substanz“, „Akzidenz“, „Materie“, „Form“, „Energie“, „Potenz“, „Kategorie“, „Theorie“ un „Praxis“ gaht al torüch up Aristoteles.

Textuutgaven (Uutwaal) ännern

Literatuur ännern

De histoorsche Aristoteles ännern

Biografie

Inföörböker

Gesamtdarstellungen

  • Ingemar Düring: Aristoteles. Darstellung und Interpretation seines Denkens. Winter, Heidelberg 1966
  • Hellmut Flashar: Aristoteles. (= Ders., Hrsg., Grundriss der Geschichte der Philosophie. Die Philosophie der Antike. Band 3: Ältere Akademie, Aristoteles, Peripatos.) 2. Auflage. Schwabe, Basel 2004, ISBN 3-7965-1998-9, S. 167–492.
  • Hellmut Flashar: Aristoteles: Lehrer des Abendlandes. Beck, München 2013, ISBN 978-3-406-64506-8.
  • William K. C. Guthrie: A History of Greek Philosophy. Band 6: Aristotle. An Encounter. Cambridge University Press, Cambridge 1981, ISBN 0-521-23573-1 (good to lesen, man niks över Logik)
  • John M. Rist: The Mind of Aristotle: A Study in Philosophical Growth. University of Toronto Press, Toronto 1989, ISBN 0-8020-2692-3 (behandelt die Entwicklung von Aristoteles’ Denken)
  • William David Ross: Aristotle. 1956; 6. Auflage. Routledge, London 1995, ISBN 0-415-32857-8 (sunderlik för de Biolige un Natuurwetenschop good)

Kompendien

Hölpsmiddel

Tiedschrivt

Rezeptschoon ännern

Översichten

Unnersöök to verscheden Themen över groten Tied hen

  • Christoph Horn, Ada Neschke-Hentschke (Hrsg.): Politischer Aristotelismus. Die Rezeption der aristotelischen Politik von der Antike bis zum 19. Jahrhundert. Metzler, Stuttgart 2008, ISBN 978-3-476-02078-9.
  • Joachim Knape, Thomas Schirren (Hrsg.): Aristotelische Rhetorik-Tradition. Franz Steiner, Stuttgart 2005, ISBN 3-515-08595-5.
  • Cees Leijenhorst u. a. (Hrsg.): The Dynamics of Aristotelian Natural Philosophy from Antiquity to the Seventeenth Century (= Medieval and Early Modern Science. Band 5). Brill, Leiden 2002, ISBN 90-04-12240-0.
  • Jürgen Wiesner (Hrsg.): Aristoteles. Werk und Wirkung. Band 2: Kommentierung, Überlieferung, Nachleben. De Gruyter, Berlin 1987, ISBN 3-11-010976-X.

Antike

  • Andrea Falcon (Hrsg.): Brill’s Companion to the Reception of Aristotle in Antiquity (= Brill’s Companions to Classical Reception. Band 7). Brill, Leiden 2016, ISBN 978-90-04-26647-6.
  • Paul Moraux: Der Aristotelismus bei den Griechen. 3 Bände. De Gruyter, Berlin 1973–2001.
  • Richard Sorabji (Hrsg.): Aristotle Transformed. The Ancient Commentators and Their Influence. 2., überarbeitete Auflage. Bloomsbury, London 2016, ISBN 978-1-4725-8907-1.

Middelöller

Neetied

Weblenken ännern

  Wiktionary: Aristoteles – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten

Über Aristoteles

  Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Aristoteles“ (hoochdüütsch).
  Aristotelēs. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Texte von Aristoteles

  Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Aristoteles (op hoochdüütsch).
  Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Αριστοτέλης.
  Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Aristotle (op engelsch).

Nawiesen ännern

  1. Düring S. 9.
  2. Trampedach S. 66–79.
  3. Düring S. 12; Flashar S. 217; Trampedach S. 52. 54–55.
  4. Trampedach S. 53–54.
  5. Vgl. Andrew L. Ford: Aristotle as Poet. The song for Hermias and its contexts. Oxford 2011, ISBN 978-0-19-973329-3.
  6. Claudius Aelianus: Varia Historia 3, 36.
  7. Diogenes Laertios 5, 1, 11–16.