Grauwacke

Grauwacken sünd grau bit grööngrau Sandsteene mit een hohgen Andeel an Feldspat un Matrix. De Begeep wurrd meest blots noch för Gesteene bruukt, de ut dat Paläozoikum entstammen oder noch öller sünd.

Proov vun en Grauwacke ut den Böverdevon oder Ünnerkarbon vun den Harz, utstellt in de Geologische Schausammlung vun dat Alpine Museum in München.

Begrifflichkeit un Afgrenzung

De Begreep Grauwacke stammt ut de Bargmannsspraak vun de Harzregion. De Gebruuk is siet mindst 1780 beleggt. In Düütschland is Grauwacke doröver herut en olt stratigraphisch Naam för Gesteene vun dat Ünnerkarbon vun de Kulmfazies. Grauwacken finnnen sück in Middeleuropa to’n Bispeel in de olt Rumpgebirge as Harz, Rhiensch un Döringsch Schiefergebirge. Ruch weg gliek olt Grauwacken gifft dat in de Alpen as schmal Striep nördlich vun de Zentralalpen, wobi disse so nöömmt Grauwackenzoon överwegend Sandsteen upwiest, de nich as Grauwacken in‘n eegentlichen Sinne antosehn sünd.

Ünner sedimentpetrographischen Aspekt, insbesünnere wegen den Mineralbestand, gellt de Beteken Grauwacke as schlecht defineert („Feldbeteken“). So ünnerscheedt sück de Mineralbestand vun de Sandfraktschoon vun en Grauwacke, afgesehn vun den Feldspatandeel, meest nich vun den vun en Arkose. Hööftünnerscheedensmarkmal tüschen de beid Gesteene sünd de Toonminerale vun de Matrix, bi Arkosen hööftsächlich Kaolinit, bi Grauwacken vör allen Chlorit un Glimmer. Aber diagenetische Vorgänge können dorto führen, dat Kaolinit in Chlorit umwannelt wurrd un de Feldspäte vun en Arkose könnt in Glimmer övergahn. Dorum is för de Ünnerscheede tüüchen Arkose un Grauwacke ok de gesamte geologische Kontext wichtig: Grauwacken sünd marine Gesteene un Bestanddeel vun Flyschserien, wiels Arkosen typische kontinentale Molasseaflagerungen sünd.

Entstahn

Mächtige Grauwackenbänke vun en proximale Flyschserie vun den Ünnerkarbon in en Straatenupsluss in’n Harz. Düütlich to sehn is, dat de Aflagerungen nahderhen falt wurrn.

Grauwacken sünd marine, klastische Sedimente, de meestens in Sedimentbecken aflagert wurrn, de en in dat Enstahn begreepen Faltengebirge vörlagert sünd (so nöömt Gebirgsvortiefen). Dat Utgangsmaterial entstammt en relativ lütt, aber geologisch düchtig afwesselndriek Leeferrebeet. Dat wurrd vun Strööms in’t Meer transporteert un tonächst up den Kontinentalschelf aflagert. Dör Övertreeden vun den stabilen Hangwinkel oder dör Eerdbeven können de noch nich fastwurrn Aflagerungen instabil wurrn un in en Trübestrom den Schelfhang herünner rutschen, wobi dat afrutscht Material mehr as 100 Kilometer torüchleggen kann. Dör Trübeströme aflagert Sedimente bzw. de dorut hervörgahn Gesteene wurrn generell als Turbidite betekent. En enkeld Grauwackenbank repräsenteert en proximalen Turbidit, d. h. Material, dat noch relativ dicht an’n Utgangspunkt vun den Trübestrom aflagert wurr. As för turbiditische Aflagerungen allgemeen typisch, wiest eine Grauwackenbank in‘n Vertikalsnitt faken en gradeerte Schichtung up. Aber dat ist o beachten, dat nich jeder proximale Turbidit en Grauwacke is, sonnern blots de, de in en Gebirgsvortiefe to Aflagerung keemen. Grauwackenriek Turbiditserien wurrn ok ünner de Beteken Flysch tosommenfaat.

Tosommensetten, Textur un Struktur

De stark verfestigten, meest dunel Gesteene billen en Ünnergrupp vun de Sandsteene. Hör Sandfraktschoon besteiht överwegend ut Quarz un Feldspat (meest Plagioklas), wobi en nich minn Deel vun disse Minerale binnerhalv vun sandkorngroot Bruchstücke vun vulkaansch Gesteene vörkummt. Wiedere Gesteinsbruchstücke stammen vun Kiesel- un Toonschiefern. De Sandfraktschoon is middel- bit fienkörnig, deelwies of groffkörnig, wobi de Sorteerung generell schlecht is. Die Körner sünd todem meest schlecht runnd.

De Mineralkörner un Gesteinsbruchstücke sünd inbett in en fienkörnige Grundmasse (Matrix), de en Toonsteen entspreeken deiht un meest ut Chloriten un Glimmern besteiht. Wu hochnipp un nau de Matrixandeel ween moot, dormit en Grauwacke vörliggt, is nich eenheitlich regelt. De düütsch Geoloog Hans Füchtbauer hett en Matrixandeel vun mehr as 15 % vörslahn. De Matrix is hööftverantwortlich för den meest dunkel(gröön)grau Klöör vun dat Gesteen.

Wegen de düchtig heterogen Mineralbestand un de schlecht Kornsorteeren un -rundung, insluutend den relativ hohgen Matrixandeel, snackt bi en Grauwacke ok vun en Sandstein sehr niedriger kompositioneller und struktureller Reife. In‘n Gegensatz dorto hemm Sandsteene in Turbiditserien vun passiv Kontinentalränder en düütlich höhgere Riep. As för Turbidite allgemeen typisch, sünd mächtigere Grauwackenbänke faken gradeert un in hör böveren Deel fien lamineert.

Nah Hans Gerhard Huckenholz (1963) bestaht Grauwacken ut:

• 28–53 % Quarz
• 25–47 % Feldspat
• 04–21 % Glimmer
• 04–25 % Chlorit
• 00–06 % Karbonaten
• 01–03 % akzessorischen Mineralen

Grauwacken laaten sück in Quarzwacken (Quarz domineert), Feldspatwacken (mit Quarz, Feldspat un minn Mengen an Gesteinsbruchstücken) un lithische Wacken (hooch Andeel vun Gesteinsbruchstücken) ünnerscheeden.

Doröver herut is för tektonisch beanspröökt, fiensandige, dunkel marine Toonsteene, deren Sandfraktschoon ähnlich heterogen tosommensett is as de vun en Grauwacke, de Utdruck Grauwackenschiefer begäng.

Gebruuk

Grauwacke-Müerwark in de Sparrmauer vun den Möhnesees in dat Suerland

Grauwacke wurr as Grauwackeschotter faken bruukt as Överbaustoff för Iesenbahntrassen as ok as Plaastersteen. Se wurrd todem ok as Müersteen, ok bi Waterbauten (Staumüern oder ähnliches), inett. In Düütschland wurr 2023 Grauwacke noch in över 20 Steinbrüchen afbaut.

Natursteensorten

• Rhiensch Schiefergebirge
  • Lindlarer Grauwacke (Bergisch Land, Devon)
  • Mosel-Grauwacke (Treis-Karden, Devon)
  • Edersee-Grauwacke (Waldeck, Unterkarbon)
• Harz
  • Böverharzer Grauwacke (Unterkarbon)
  • Südharzer Grauwacke
  • Selker Grauwacke
• Sonstige
  • Lausitzer Grauwacke (Neoproterozoikum)

Sonstiges

Grauwacke is in Düütschland in dat Johr 2023 dat Gestein des Jahres.

Literatur

• Hans Füchtbauer: Sedimente und Sedimentgesteine. 4. Auflage. E. Schweizerbartsche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1988, ISBN 3-510-65138-3. 
• Francis J. Pettijohn, Paul Edwin Potter, Raymond Siever: Sand and Sandstone. 2. Auflage. Springer Verlag, New York 1987, ISBN 3-540-96350-2. 
• Heinrich Bahlburg, Christoph Breitkreuz: Grundlagen der Geologie. 2. Auflage. Elsevier Verlag, München 2004, ISBN 3-8274-1394-X. 
• Manuel Lapp, Andreas Günther-Plönes, Heiner Siedel u. v. a.: Grauwacke – Gestein des Jahres 2023. 1. Auflage. Unternehmerverband Mineralische Baustoffe (UVMB) e. V., Leipzig 2023. 

Weblinks

Grauwacke. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Lindlarer Grauwacke, över Grauwacke ut dat Bergisch Land