Heidelbarger Katechissen

De Heidelbarger Katechissen (lat. Catechesis Palatina) is de Katechissen vun de Reformeerte Karken, de in de ganze Welt an’n meisten bruukt warrt. He is tohopen stellt wurrn in dat Johr 1563 dör Zacharias Ursinus. De harr dormols vun Kurförst Frederik III. vun de Palz den Updrag kregen, sik an de Arbeit to maken. Rutkamen is he toeerst up Hoochdüütsch in Heidelbarg unner den Titel Catechismus oder christlicher Vndericht, wie der in Kirchen vnd Schulen der Churfürstlichen Pfaltz getrieben wirdt. De Katechissen is en Book for den Unnerricht in Karken un Scholen un togliek en Bekenntnisschrift un en Troost- un Gebeedbook. For allerhand Predigten un christliche Schriften is he de Grundlaag ween.

Heidelbarger Katechissen vun 1563

Breefmark vun de Düütsche Bundspost: 400 Johre Heidelbarger Katechissen

Geschichte

Toeerst is de Heidelbarger Katechissen de Katechissen for de reformeerte Karken in de Kurpalz ween. Frederik II. harr dor 1545/46 de Reformatschoon inföhrt. Dat duer avers nich lang, dor hett de düütsche Kaiser de Reformatschoon wedder torüch dreiht. As 1555 de Religionsfreden vun Augsborg slaten wurrn weer, konn de nee Kurförst Ottheinrich bigohn un 1556 de Reformatschoon wedder inföhren. Man he is al 1559 sturven. So konn he dat Wark nich toenne bringen un dat geev Striet un allerhand Dör’nanner in de dore Karken. Dor hett denn sien Nafolger Frederik III. versocht, in de Lehr vun’t Avendmahl en Middelweg dör to setten, so as Philipp Melanchton dat woll lehrt harr – man vergeevs. In’n Juni 1560 is he denn bi en Disputatschoon in Heidelbarg vun de reformeerte Sicht vun dat Avendmahl overtüügt wurrn. Nu weer dat nödig, dat en akraate un eenheitliche Grundlaag for de Lehr in Karken un Scholen tostanne keem. Vundeswegen hett Frederik III. 1560/61 en Reeg vun Perfessers na Heidelbarg beropen. Dormank weer ok Zacharias Ursinus. He weer bi Philipp Melanchton un Johannes Calvin in’e Scholen gahn. Ok Caspar Olevian is dormols beropen wurrn. Ok he harr bi Calvin lehrt un he weer bovenhen en Frund von Frederik sien Söhn. In’n Updrag vun den Kurförsten hett Ursinus 1562 mit de Arbeit an’n Katechissen anfungen. Wohrschienlich hefft annere Perfessers mitmaakt. In Ursinus sien Nalaat hefft sik later twee latiensche Plaans vun den Katechissen vun unnerscheedliche Grotte funnen. De kottere weer woll de eerste Versöök, man dor hett he denn later noch allerhand an rumfummelt un is dor bannig overhen gahn un hett em ok utbreedt. Dor hett he ok Deele vun den längern Plaan to nahmen, de an un for sik for den Unnerricht an de Hoochscholen dacht weer. As de Katechissen tohopenstellt wurrn is, sünd ok en poor annere Katechissens ankeken wurrn. Dormank ok de Jeneevsche Katechissen un en Karkengebeed ut Jenever, wo de Utleggen vun dat Use Vader to’n groten Deel vun hernahmen is.

De leste Hand an den Katechissen is anleggt wurrn vun en Grupp vun Theologen, Pastoren ut de Stadt Heidelbarg un den Kurförsten persöönlich. Lang weer dat ok annahmen wurrn, dat Caspar Olevian bi den Katechissen mit schreven harr, man dat stimmt nich. He hett avers bi düsse Grupp de leste Hand mit anleggt un he hett ok bi’t Inföhren vun den Katechissen en sunnerliche Rull speelt, vunwegen dat he vun 1562 af an Pastor in Heidelbarg weer un uppersten Theologen in den Karkenraat.

Anfang 1563 hett Frederik III. all Supperndenten in de Kurpalz na Heidelbarg ropen. Se schollen sik ankieken, wat nu rutkamen weer un schollen dor ok Ja to seggen. An’n 19. Januar 1563 hett de Kurförst sien Woort vorweg to’n Katechissen unnerschreven. De eerste Utgave keem denn in’n März vun datsülvige Johr rut. Dor stunnen nu 128 Fragen un Antworden in.

Achterna hett sik Olevian bi Frederik dor for insett, dat noch en Fraag dorto kamen dö – dat is de hüdige 80. Frage. Anfang April keem denn de tweete Uplage rut, nu mit de nee Fraag dorbi. Midderwielen harrn Josua Lagus un Lambert Pithopoeus den Katechissen ok up Latiensch torecht maakt. In de drüdde Uplage is he in tein Lektschonen updeelt wurrn. To desülvige Tied sünd all de Fragen denn ok noch up 52 Sönndage verdeelt wurrn. So weer dat mööglich, em in Predigten in een Johr dör to gahn.

In’n August 1563 hefft sik de Superndenten noch mol drapen un hefft dor de nee Karkenordnung bi verafscheedt. Dat „Woort vorweg“ hett de Kurförst an’n 15. November unnerschreven. Dor weer de nee Katechissen nu ok in upnahmen.

1566 is Frederik III. vun en Reeg vun luthersche Hartöge bi Kaiser Maximilian II. anklaagt wurrn, he scholl dat Augsborgsche Bekenntnis verlaten hebben. Up den Rieksdag in Augsborg hett de Kaiser em drauht, he keem unner Rieksacht, wenn he nich torüchnehmen dö, wat he in siene Karken ännert harr. Man Frederik bleev dorbi un bekenn sien Gloven. Nu weern avers de meisten Försten, de dor up’n Rieksdag bi weern, dorgegen, em ut to sluten un de Kaiser konn nix gegen em unnernehmen. So konn Frederik de Saak denn wieter bedrieven.

De Heidelbargsche Katechissen is gau wiet un siet bekannt wurrn. De Gemeende vun nedderlannsche Flüchtlinge in Frankenthal hett em annahmen un hett 1568 up den Weselschen Konvent vorslahn, em ok in de Nedderlannen to bruken. Dor hett sik de Synood vun Emden 1571 noch mol achter stellt. Vunwegen dat up düsse Synood ok Nedderrhiensche mit bi ween sünd, is de Katechissen vun 1571 af an nich blot in de Nedderlannen, man ok an’n Nedderhien bruukt wurrn. 1567 hett de reformeerte Karken vun Ungarn em bi de Synood vun Debrecen as ehrn Katechissen annahmen.

Um 1580 rüm sünd en Reeg vun Länner in dat Hillge Röömsche Riek to’n reformeerten Gloven overträen. To’n gröttsten Deel hefft se den Heidelbarger Katechissen overnahmen. Mank düsse Länner weern u. a. Nassau-Dillenburg, Sayn-Wittgenstein, Solms-Braunfels, Wied, Isenburg-Büdingen, Hanau-Münzenberg, Moers, Palz-Zweibrücken, Palz-Simmern, Anholt, Tecklenborg, Bremen, Beynthem, Lingen un Lippe.

Up de Vereenigten Hartogdömer Jülich-Kleve-Berg ehre eerste reformeerte Generalsynood in Duisborg vun’n 7. bit 11. September 1610 is de Katechissen ok in düsse Hartogdömer as Lehrbook un Book for’n Unnerricht annahmen wurrn. In de Swiez is he 1615 vun St. Gallen, 1643 vun Schaffhusen un in dat 18. Johrhunnert vun Bern annahmen wurrn. De Synood vun Dordrecht vun 1618 bit 1619 hett sik dor noch mol achter stellt, dat he as Bekenntnisschrift gellen dö. 1655 is he in de Landgraafschop Hessen-Kassel inföhrt wurrn. 1713 keem he to de düütsch-reformeerten Gemeenden na Preußen. Ok in Noord- un Süüdamerika is he bruukt wurrn: Utwannerers hefft em dor henbrocht.

De Heidelbarger Katechissen is in 40 Spraken oversett wurrn un is noch hüdigendags allerwegens in de Welt to finnen, sunnerlich in Länner mit reformeerte Geschicht, as in de Nedderlannen, in de Swiez oder in Ungarn. Blot in de Kuntreien, wo Franzöösch oder Engelsch snackt warrt, weer he toeerst nich veel to finnen, vundeswegen dor de Confessio Gallicana (1559) oder de Confessio Scotica (1560) bruukt wurrn sünd, later ok noch dat puritaansche Bekenntnis vun Westminster.

Ok Karl Barth hett sik veel mit den Heidelbarger Katechissen ut’neen sett (kiek siene Schrift Die christliche Lehre nach dem Heidelberger Katechismus).

1977 hett de Reformeerte Bund to de 80. Fraag en ökumeensche Verklaren rutgeven.

To dat Jubiläum „450 Johre Heidelbarger Katechissen“ in’t Johr 2013 is plaant, allerhand Fiern, Vordräge un Utstellungen up de Been to stellen, unner annern in Heidelbarg un in Appeldoorn.

Wat dor in steiht

De Heidelbarger Katechissen mit siene 129 Fragen un Antworden is alltohopen in dree Deele updeelt:

• „Vun den Minschen sien Elend“ (over de Sünn un wie man ehr wies weern kann)
• „Vun den Minschen siene Erlösung“ (un wie man ehr wies weern kann)
  • “Vun Gott den Vader“
  • “Vun Gott den Söhn“
  • “Vun Gott den Hilligen Geist“
  • “Vun de hilligen Sakramente“
  • “Vun de hillige Doop“
  • “Vun Jesus Christus sien hillig Avendmahl“
• “Vun de Dankborkeit“ (en Aart Ethik)
  • “Vun dat Gebeed“

De eersten beiden Fragen sünd so to seggen de Döör, wo een dör in den Katechissen rinkummt. In de eerste warrt allens, wat denn noch kummt, tohopenfaat’. De eerste Deel vun’n Heidelbarger verklaart den Minschen, wie he de Sünn ut Gott sien Gesett kunnig weern kann. In’n tweeten Deel warrrt de Erlösung verklaart. Dor geiht dat ok over dat Apostoolsche Bekenntnis vun’n Gloven in, over de Doop un over dat Avendmahl. In den lesten un drüdden Deel warrt de Minschen verklaart, wie se sik freien könnt over ehre Erlösung ut all Elend un wie se vundeswegen „ut Dankborkeit“ in Gedanken, in Wöer un Wark Gott sien Willen nastreven könnt. . So höört to düssen Deel de Tein Gebade un dat Use Vader, de hier in utleggt weert. Ganz egen is de Umstand, dat allens, wat de Minsch tostanne bringen deit in’n Kultus un ok in sien Ethik to den drüdden Deel „Vun de Dankborkeit“ tohören deit. Dor is ganz kloor mit seggt, dat de „goden Warke“ nich de Grundlaag for Gott sien Oordeel over de Minschen sünd. Nee, just annersrum, sünd se den Minschen siene Antwoort, up Gott sien Gnaad, de he ohn Beding dör Jesus Christus schenkt hett. So seht de Reformeerten dat.

So wiest de Heidelbarger Katechissen de Minschen in siene dree Deele de Träe, de he gahn kann vun dat Kunnig weern vun de Sünn na dat Kunnig weern vun de Erlösung bit hen to en Leven ut dankborkeit, wat for den Gloven passlich is.

Literatur

Utgaven (up Platt is de Katechissen bither to nich rutkamen)

• Der Heidelberger Katechismus, rutg. vun de Evangeelsch-Reformeerte Karken (Synode ev.-ref. Kirchen in Bayern und Nordwestdeutschland), rev. Ausg. Neukirchener Verl., Neukirchen-Vluyn 1997 ISBN 3-7887-1570-7
• Der Heidelberger Katechismus, rutg. vun Otto Weber. Gütersloher Taschenbücher Siebenstern 1293. 5. Upl. Gütersloher Verl.-Haus, Gütersloh 1996 ISBN 3-579-01293-2
• Der Heidelberger Katechismus. Für den Jugendunterricht in evangelischen Gemeinden, rutg. vom Moderamen des Reformierten Bundes. Vereinfachte Ausg., 12. Upl. Neukirchener Verl., Neukirchen-Vluyn 1993 ISBN 3-7887-0273-7

Sekundärliteratur

• Wulf Metz, Jürgen Fangmeier: Art. Heidelberger Katechismus I. Kirchengeschichtlich II. Praktisch-theologisch. In: Theologische Realenzyklopädie 14 (1985), S. 582–590
• Walter Henss: Der Heidelberger Katechismus im konfessionspolitischen Kräftespiel seiner Frühzeit. Historisch-bibliographische Einführung der 1. vollständigen deutschen Fassung, der sogenannten 3. Auflage von 1563 und der dazugehörigen lateinischen Fassung. Theol. Verl., Zürich 1983 ISBN 3-290-11537-2
• Eberhard Busch: Der Freiheit zugetan. Christlicher Glaube heute – im Gespräch mit dem Heidelberger Katechismus. Neukirchener Verl., Neukirchen-Vluyn 1998 ISBN 3-7887-1623-1
• Lyle D. Bierma: The Doctrine of the Sacraments in the Heidelberg Catechism. Melanchthonian, Calvinist, or Zwinglian? Studies in Reformed Theology and History N.S. 4. Princeton Theological Seminary, Princeton NJ 1999
• Alfred Rauhaus: Den Glauben verstehen. Eine Einführung in die Gedankenwelt des Christentums anhand des Heidelberger Katechismus. Foedus-Verl., Wuppertal 2003 ISBN 3-932735-77-3
• Thorsten Latzel: Theologische Grundzüge des Heidelberger Katechismus. Eine fundamentaltheologische Untersuchung seines Ansatzes zur Glaubenskommunikation. Marburger theologische Studien 83. Elwert, Marburg 2004 ISBN 3-7708-1259-X

Weblenken

• http://www.heidelberger-katechismus.net
• Der Heidelberger Katechismus im Internet
• Der Heidelberger Katechismus up calvinianum.de
• Digitalisat der Erstausgabe – Universität Heidelbarg
• Digitalisat der lateinischen Ausgabe – Johannes-a-Lasco-Bibliothek
• Links zum Heidelberger Katechismus up reformiert-info.de