Sabbat

De Sabbat (hebrääsch: שבת (IPA ʃaˈbat), Plural: Schabbatot; (aschkenas’sche Utsprake: IPA ʃaˈbos, jiddisch: Schabbes, plattdüütsch: „Fierdag, Pause“) is in dat Jodendom de sövente Dag in’e Weken. Dor schall keen Arbeit daan weern. As alle Dage in’n Jöödschen Klenner fangt he (na Genesis 1,15) an’n Avend an un duert vun’n Unnergang vun de Sunne an’n Freedag bit to’n Sunnavendavend, wenn dat düster warrt. Al in den Tanach hett he sien egen Naam, wieldes doch de annern Wekendage up Hebrääsch bit up den hüdigen Dag mit ehre Ordinaltahlen benömmt weert.

Orthodoxe Joden fangt an’n Sabbat nix an, wat na de Halacha as Arbeit ankeken warrt. Konservative Joden hoolt sik minner duchtig an en Reeg vun Vorschriften vun de Halacha over den Sabbat, un liberale un progressive Joden laat dat Inhollen vun rituelle Vorschriften an de enkelten Lüde over un wat de dor vun holen doot.

In dat Christendom hett de Sönndag den Sabbat aflööst, in den Islam is dat Freedag-Gebeet an siene Stäe träen. De eersten Christenlüde hefft den Sabbat blangen de Sönndagsfier inholen, just so as allerhand later Jodenchristen un en Reeg vun Heidenchristen (bit um un bi 400). Dat gifft ok hüdigendags noch christliche Gruppen, de den Sabbat holen doot. En moderne Tendenz is dat, anners as in de Tied vun de Reformatschoon, den christlichen Sönndag as en Sabbat to fiern un dor also nich to arbeiden. So sett sik de groten Karken dor for in, dat an’n Sönndag de Hökers un grote Geschäfte nich upmaken doot un nix verkopen dröövt.

Sabbatdisch

Wo de Begreep herkummt

De hebrääschen Substantive šabbat un šabbaton (š warrt sch utspraken) kaamt vun dat Verb šbt (šabbat, „uphören, nalaten, en Enne maken“) her. Wenn in en Satz en Objekt mit bi is, heet dat so veel as „uphören mit wat“, „rohen vun wat“ un „fiern“. Kausativ kann dat ok „uphören laten“ bedüden. Dat Nomen šabbat ahn Artikel is feminin. Toeerst steiht dat for en Tied, de fastleggt wurrn is, wo roht warrt. Ok up jöödsche Festtieden in’t Johr kann dat betrocken ween. Buterhalv de Bibel steiht dat Woort to’n eersten Mol up en Ostrakon ut dat Johr 630 v. Chr.: Dor tellt en Knecht de Arbeiden tohopen, de he „vor de Rohtied“ kloor kregen hett. Tohopen mit „hajom“ (de Dag) betekent šabbat in den Tanach den seventen Dag in’e Weken. Lütt bi lütt is he denn to’n Egennaam vun düssen Dag wurrn. Dat is to sehn, wenn een de Parallelstellen Lev. 24,8 un 1. Chron. 9,32 verglieken deit. Dat Nomen (šabbat) šabbaton betekent jummers en Rohdag, wo afsluuts nich arbeit’ weern draff.

Verwandt is de Woord-Wuddel mit de akaddschen Wöer sibbitim for „(de) sevente“ oder ša(b)pattu for den Vullmaand-Dag. Unner Umstänn is de in Mesopotamien mit en Kult fiert wurrn. Dat gifft en poor Bibelstäen ut de Tied vor dat Exil, dor weert de Sabbatdage in en List vun Fierdage achter de Neemaand-Dage uptellt. Vundeswegen hett een fröher annahmen, hier weer de Vullmaand-Dag mit meent, de 14 bit 15 Dage na den Neemaand ansteiht, just so as dat in Texte vun de Sumerers un Babyloniers meent is. Düsse These hett sik avers nich dörsetten konnt. Toeerst mol gifft dat buten de Bibel keen Parallelen for so’n Listen, un denn folgt Sabbat- un Neemaanddag in Bibelstäen ut de Tied na dat Exil een up’nanner, un mit den Sabbat is dor jummerlos blot de sevente Dag in’e Weken mit meent.

Ok de Klenners mit de Feste ut de Tora goht al jummers vun den Sabbat ut, de jede Week regelmotig un unafhängig vun de Maand- un Sunnenzyklen an’n seventen Dag fiert warrt. Se kiekt dor ok up un versöökt, dat so hen to dreihen, dat de groten Johrfeste nu nich just up’n Sabbat fallen doot. Bovendem sund Vullmaandtieden in den Olen Orient as quade Tieden ankeken wurrn, un sunnerlich de sevente, de 14., 21. un 28. Maanddag hett as Unglücksdag gollen. Dor dröffen Könige, Preesters un Dokters nich arbeiden. Ganz anners scholl de Sabbat ja dor for sorgen, dat Minsch un Deerter sik vermünnern konnen. So hett he henwiest up de gode Afsicht in Gott sien ganz Doon. In de olen Gebode vun de Tora ut de Tied vor dat Exil warrt de Rohdag in’e Weken an’n seventen Dag noch nich „Sabbat“ nömmt. Vundeswegen warrt annahmen, dat de Israeliten düssen Naam eerst in dat Babyloonsche Exil (586 – 539 v. Chr.) so bruukt hefft, as se en Unnerscheed düütlich maken wollen to de Babyloniers ehren Maand-Fierdag.

Ok annere Sellschoppen hefft in de Antike woll en Fierdag kennt. Meist weer de vun’n König fastsett’. Man en Geboot vun Gott, dat jedeen Week en Dag fiert weern scholl ohn Arbeit, man mit Goddesdeenst, un dat dor all Liddmaten vun en Huus bi mitmaken schollen, dat gifft dat anners in de Religionsgeschicht nich. So is de Sabbat en Kennteken for de jöödsche Religion. Dat warrt in’n Momang so ankeken, as wenn dor de öllsten Belege for ut dat 8. Johrhunnert v. Chr. stammen döen un as wenn sik dat dor um Henwiese bi hanneln dö, dat de Fierdag in de Geschicht vun Israel al in de Nomadentied inholen wurrn is, lang ehr dat de Staat Israel geven hett (1500-1200 v. Chr.). Wo düsse Praxis herkamen deit, kann in’n Momang noch nich seggt weern.

Tied un Duur

De Sabbat geiht los, wenn up’n Freedagavend de Sünn unnergeiht. Um un bi 25 Stunnen later is he to Enn. Denn is dat Sünnavendavend un dat is heel un deel düster. Fröher sünd Anfang un Enn so bestimmt wurrn, dat dat losgung, wenn dree Steerns an’n Heben to sehn weern. Oder dat is de so nömmte Sabbatklock bruukt wurrn. Hüdigendags gifft dat dor ganz akraate Tabellen for un ok in dat Internet könnt for de ganze Welt halachische Tieden funnen weern, de mit de jöödschen Wetten overeen stimmt.

Keen Arbeit

De orthodoxe Aart vun de Sabbat-Fier steiht up den Grund vun de Tora. Later hefft dor de Rabbiners in den Talmud wieter over nadacht. Unner den Begreep „Melacha“ hefft se de Arbeit tohopenfaat, de an’n Sabbat nich utöövt weern draff. Se hefft dor en Tosamenhang bi sehn, twuschen den Bo vun den Tempel in dat Ole Testament un de verbaden Arbeit an den Sabbat. Beide Mole is dor dat Woort „Melacha“ for Arbeit bruukt wurrn. So sünd se dor up kamen, dat up den Sabbat just de Arbeit verbaden is, de bi den Bo vun den Tempel maakt wurrn is. Alltohopen sünd dat 39 Aarden vun Arbeit, de denn in de Halacha avers noch mol wedder unnerdeelt wurrn sünd. En poor Arbeiden, de an’n Sabbat (unner den Begreep „Melacha“) nich maakt weern dröövt, sünd hier nu upschreven:

• en Lichtschalter bruken un Licht an- oder utmaken (man dat geiht hüdigendags mit moderne Tiedschalters)
• en Auto fohren
• Füer ansteken oder Eten koken up Füer
• schrieven
• Geld oder Weertpapeere anfaten
• Saken (mit de Utnahme vun Kledaasch) buten Huus dregen, egol, up wat for’n Aart, wenn nich en Eruw upstellt wurrn is (en Eruw is en sunnerlichen Tuun, wo allens, wat binnen düssen Tuun liggt, as meenschoppliche Wohnung ankeken warrt)
• Musikinstrumente spelen
• Elektrische Apparate bedenen, egol wat ok, as Computers oder Telefon

Amenne loppt dat dor up rut, dat een nix maken draff, wo wat bi rutkamen deit (wo wat bi schapen warrt), so, as wat torecht maken (plögen), anfangen (seihen), to Enne bringen oder de Früchte vun plucken.

Orthodoxe Joden hoolt sik stracks an düsse Regeln un ok noch an allerhand annere, nich-orthodoxe Joden hoolt sik towielen an en Deel dorvun, man de meisten hoolt sik rein gornich an düsse Vörschriften.