Anden

De Anden (spaansch Cordillera de los Andes, Quechua Anti oder Antis) sünd (över de See) de langste Bargkeed up’e Eer un de hööchsten Barge buten Asien. Se maakt den Süüddeel vun de Amerikaanschen Kordilleren ut, de in Middelamerika unnerbraken sünd.

Anden
Anti/Andes

De Anden in Süüdamerika loopt meest liekrecht langs de Pazifikküste.

höögst Topp:

Aconcagua

Hööchd:

480.559 m över de See

Kuntinent:

Amerika

Koordinaten:

Koordinaten:32° 39′ S, 70° 1′ W32° 39′ S, 70° 1′ W

Fehler in’n Utdruck: Unverwacht Operator <

Naam

Wo de Naam Anden van afkümt is ümstreden. Meest geld dat Woord anti, wat up Quechua „Oosten“ het, för den Oorsprung.^[1] Dat Woord cordillera kümt van den spraanschen Woord cordel „ Reep“ af.

Wo se liggen doot

De Anden loopt langs de Westküst vun Süüdamerika vun Venezuela over Kolumbien, Ecuador, Peru, Bolivien, Argentinien un Chile hen. Vun Noord na Süden to reckt se 7.500 km hen, vun de Tropen (bi 10° Noord) bit wiet hen na de Butentropen (bi 55° Süüd). Dor sünd se bi 50 % langer mit, as de Rocky Mountains in Noordamerika (4.800 km), un meist dubbelt so groot, as dat Himalaya-Karakorum-Hindukusch-System in Asien mit siene 4.400 km. In'n Süden un in Ecuador sünd se bi 200 km breed. Twuschen Arica in Chile un Santa Cruz de la Sierra in Bolivien sünd dat vun Oost na West mehr as 600 km.

Wie se updeelt sünd

De Anden sett uut een bet dree lieklopern Bargkeden tohoop. In de Midde bi Peru, Bolivien, Noordchile un Noordargentinien ligget de Keden wied uut een un ümsluut de zentrale Hoogflach (Altiplano), in de ook de Titicaca-See liggt.

Grobgliederung der Anden
Beschriftung der Ketten = Mauszeiger auflegen, einen Moment warten

Vergleken mit anner noordamerikaansche Kordilleren seet de Anden up physischen as een eenheidlich Barggrupp uut. Man in echt find sik in de Anden orograafsch, topograafsch, geomorpholoogsch heel verscheden Formen, de dat swaar maken, de Bargen intodelen. Daarümme givt dat vele Modellen, de Andelen to unnerdelen. Bovento givt dat je na Land verscheden Namen (to’n Bispeel Cordillera central oder Cordillera real).

Hans Jakob Tanner het de Anden 1978 gtiv indeelt Axel Borsdorf un Christoph Stadel passen dat Systeem 2013 noch een maal an. De Kaarte an’r Sieden un List hier unner richt sik na düt Modell.^[2]

Noordanden

De Cocosplaat, de den Seeboddem vör Middelamerika bild, schoov de Noordanden na boven, as se sik na Oost to drückt het. De Noordanden sind geoloogsch jünger as anner Delen van den Anden un ligget to’n Deel in Kolumbien un een lütt Deel in Venezuela. Se sett sik uut dree keden tohoop, de twee depe Gravenbröök scheed:

Cono de Arita, Salta (Argentinien), eine Sandstein-Formation.^[3]

Uutlöper un Küstenbargen

Cordillera de la Costa (Venezuela)
Cordillera del Chocó (Kolumbien un Panama)

Westkordillere (Ozeaansche Köst, Vulkanismus)

Cordillera Occidental (Kolumbien)

Zentralkordillere (Kristallinkomplex)

Sierra Nevada de Santa Marta (Kolumbien)
Serranía de San Lucas (Kolumbien)
Cordillera Central (Kolumbien)

Oostkordillere (Sedimentgesteine)

Sierra de Perijá (Kolumbien, Venezuela)
Cordillera de Mérida (Venezuela)
Cordillera Oriental (Kolumbien)

Zentraalanden

De Zentraalanden – meer as twee Drüddel van heel de Anden – högen sik up, as sik de Nazca-Plaat, de in’n Westen van Süüdamerika de Seeboddem bild, unner de süüdamerikaansche Plaat schoven het. Se langt van den Nudo de los Pastos an de noordecuadoriaanschen Grenz bet to’n Golf von Ancud in Süüdchile. De Zentraalanden deelt de Geologie na de geomorpholoogsche un geoloogsche Struktur wedder in de Stücke in: De Noordzentralanden, de Middelzentraalanden un de Süüdzentraalanden

Küstenvöörbargen (Middelbargen)

Westkordillere (Norden: inaktive un aktive Vulkane; Midde: junge Vulkane; Süden: Vulkanismus, Andesit, Gravenbröök)

Zentraalkordillere (Batholith)

Altiplano

Altiplano (Peru, Bolivien)
Puna (Argentinien)

Oostkordillere (Noorden: Kristallin; ab Mitte: Paläozoisch bet tertiär mit Vulkanismus)

Ööstliche Vöörbargen (Paläozoisch)

Vöranden (Bolivien)
Sierras Subandinas (Argentinien)
Sierras Pampeanas (Argentinien)

Südanden

De Südanden – ook Patagoonsche Kordillere oder Patagoonsche Anden – schuuvt de Antarktische Platte rup.

Küstenvöörbargen (Paläozoisch)

Cordillera Patagónica insular

(West-)Andenkordillere (Mesozoisch, Batholithe, Lakkolithe, in’n Noorden Vulkanismus)

Patagonische Anden (Chile, Argentinien)
Cordillera Darwin (Feuerland, Chile)

Oostvörbargen (Paläozoisch)

Patagoniden (Argentinien)

Berge

De hööchste Barg in de Anden is de Aconcagua (6.962 m) in Argentinien an de Grenz na Chile. Dor sünd de Anden na den Himalaya, Karakorum, Hindukusch, Pamir, Tian Shan un Tibet de seventhööchsten Barge up'e Eer mit, un de hööchsten buten Asien. 54 Barge in de Anden sünd mehr as 6.100 m hooch.

Bekannte Tippen in de Anden

Aconcagua	(6962 m)	Argentinien
Nevado Huascarán	(6768 m)	Peru
Alpamayo	(5947 m)	Peru
Nevado Yerupajá	(6634 m)	Peru
Sajama	(6542 m)	Bolivien
Nevado Illimani	(6483 m)	Bolivien
Chimborazo	(6310 m)	Ecuador
Huayna Potosí	(6088 m)	Bolivien
Cerro Torre	(3133 m)	Argentinien/Chile

Bekannte aktive Vulkane

Cotopaxi	(5897 m)	Ecuador
Nevado del Huila	(5364 m)	Kolumbien
Tungurahua	(5010 m)	Ecuador
Pichincha	(4784 m)	Ecuador
Villarrica	(2840 m)	Chile

Annere Vulkane in de Anden

Ojos del Salado, (6893 m) (Argentinien/Chile)
Llullaillaco, (6723 m) (Argentinien/Chile)
Pissis (6783 m) (Argentinien)
Cerro Bonete, (6759 m) (Argentinien)
Tres Cruces, (6749 m) (Argentinien/Chile)
Walther Penck – vörmols Cazadero, (6659 m) (Argentinien)
Incahuasi, (6638 m) (Argentinien/Chile)
Tupungato, (6800 m), (6570 m), (6500 m) (Argentinien/Chile)
Coropuna, (6426 m) (Peru)
Ubinas, (5675 m) (Peru)
Chimborazo, (6310 m) (Ecuador)
Osorno, (2652 m) (Chile)
Sierra Nevada de Lagunas Bravas, (6127 m) (Chile/Argentinien)
Lanín, (3747 m) (Argentinien)
Uturuncu, (6008 m) (Bolivien)
Licancabur, (5916 m) (Bolivien/Chile)
Ollagüe, (5870 m) (Bolivien/Chile)
Misti, (5822 m) (Peru)
En paar Dutz lüttjere Vulkane in't Vulkandaal (Peru)

Literatur

Axel Borsdorf, Christoph Stadel: Die Anden: Ein geographisches Portrait, Springer Spektrum, Berlin 2013, 453 Seiten, ISBN 978-3-8274-2457-0.
Klaus Heine, Hans-Peter Niller: Die Anden Südamerikas: Geoarchive für Umweltveränderungen und Klimawandel. Geographische Rundschau 56(3), S. 4–13 (2004), ISSN 0016-7460

Weblenken

Anden. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Wiktionary: Anden – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten

[1] De argentienschen Anden (spaansch)
[2] Vulkanismus in de Anden}} (spaansch)

Belege

↑ Teofilo Laime Ajacopa, Diccionario Bilingüe Iskay simipi yuyayk'ancha, La Paz, 2007 (Quechua–Spanish dictionary)
↑ Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam Borsdorf, Stadel 2013 angeven.
↑ Noticiero Salta: ¿El Cono de Arita es natural o un monumento milenario? (Memento von’n 1. Februar 2013 in dat Internet Archive) (spanisch)

[laime-1] Teofilo Laime Ajacopa, Diccionario Bilingüe Iskay simipi yuyayk'ancha, La Paz, 2007 (Quechua–Spanish dictionary)

[Borsdorf,_Stadel_2013-2] Zitat-Fehler: Ungülligen Tag <ref>; is keen Text för Refs mit den Naam Borsdorf, Stadel 2013 angeven.

[3] Noticiero Salta: ¿El Cono de Arita es natural o un monumento milenario? (Memento von’n 1. Februar 2013 in dat Internet Archive) (spanisch)

[1]

[2]

[3]