Wikipedia

Bolivien

Bolivien (up Quechua un Aymara ok Qullasuyu) is en Binnenstaat in Süüdamerika un nöömt wurrn na Simón Bolívar, en süüdamerikaansch Unafhängigkeitskämper. Dor leevt 8.989.046 Inwahners up 1.098.581 km² (Platz 84 in de Welt). Dat sünd 8,2 Inwahners up een km². Bolivien grenzt in’n Westen an Peru un Chile, in’n Süden an Argentinien un an Paraguay, in’n Noorden un in’n Oosten an Brasilien.

Estado Plurinacional de Bolivia
Bulibiya Mama Llaqta
Wuliwya Suyu
Tetã Volívia
 (Översetten: Plurinatschonalen Staat Bolivien)
Flagg vun Bolivien Wapen vun Bolivien
(Flagg) (Wapen)
Wahlspröök: Spaansch: ¡La unión es la fuerza!
(Översetten: Eenheit maakt stark)
Natschonalhymne: Bolivianos, el hado propicio
Woneem liggt Bolivien
Hööftstadt Sucre
BOL 16.5° 00′ S, 66.15° 00′ W
Gröttste Stadt Santa Cruz
Amtsspraak Spaansch, Quechua, Aymara
Regeren
 • Präsident 		Präsidialrepublik
Luis Arce
Unafhängigkeit

vun Spanien
an’n 6. August 1825

Grött
 • Allens
 • Water (%) 		 
1.098.581 km²
1,29 %
Inwahnertall
 • Juli 2006 afschätzt
 • 2001 Tellt
 • Inwahnerdicht 		 
8.989.046
8.274.325
7,9/km²
Geldsoort Boliviano (BOB)
BBP 8 Milliarden $ (2006)

2.817 $ je Kopp

Tietzoon
 • Sommertiet 		– (UTC-4)

– (UTC?)

Internet-TLD .bo
ISO 3166 BO, BOL
Vörwahl +591
{{{FOOTNOTEN}}}
Koort vun dat Land
Koort vun dat Land

Geografie

ännern

Dwars dör Bolivien dör gaht twee grote Keden vun de Anden, de wiet ut’neen liggt. Se kladdert rup bit hen to 6.500 m. De hööchsten Bargen sünd de Sajama mit siene 6.542 m un de Illimani mit siene 6.439 m. Twuschen düsse Bargkeden liggt dat zentrale Hoochland mit Naam vun „Altiplano“. Dat is bi 3.000 bit 4.000 m hooch un langt wiet na dat Naberland Peru rin. In’n Süden höört dor noch de Noordwesten vun Argentinien mit to. Dat Altiplano is an un for sik de wichtigste Deel vun dat Land. Bi 80 % vun all Inwahners leevt hier, ofschoonst dat man bloß en drüdden Deel vun Bolivien utmaken deit. Twuschen den ööstlichen Afhang vun de Anden un dat Bargland vun Oostbolivien reckt de Yungas mit en Hööchte vun 1.200 bit 1.800 m över NN.

De gröttste Deel vun Bolivien sünd de Llanos. Se reckt vun dat Bargland vun Oostbolivien bit na de Grenzen na Brasilien hen. In düt tropisch-hete Siedland leevt man bloß en ganz paar Minschen. Hier gifft dat de dröge Savann vun den Gran Chaco un de gemarken vun den tropischen Regenwoold in Amazonien.

Midden in den Altiplano liggt dat Titicaca-Meer. Dat is dat hööchste Binnenmeer up de Eer, wo ok noch Schipperee up bedreven warrt. Midden dör dat Meer dör löppt de Grenz na Peru langs.

Dat gröttste Soltmeer up de Eer is mit 12.000 km² de Salar de Uyuni.

Klima

ännern

Dat Klima in Bolivien is, vunwegen de unbannigen Unnerscheden in de Hööchde ganz unnerscheedlich. Groff updelen kann een

  • up den Altiplano
    • rund um dat Titicaca-meer umto un rund um dat Poopó-Meer umto en matig Bargklima mit minne Temperatuur-Unnerscheden na de Johrestied un middelgrote Temperatuur-Unnerscheden twuschen Dag un Nacht, un mit middelnatte Luft.
    • up den Rest vun den Altiplano en küll-matig Bargklima mit middelgrote Temperatuur-Unnerscheden na de Johrestied un grote Unnerscheden twuschen Dag un Nacht un allgemeen mit dröge Luft.
  • an den ööstlichen Afhang vun de Anden
    • en matig warm bit subtropisch Klima mit minne Temperatuur-Unnerscheden na de Johrestied un middelgrote Unnerscheden twuschen Dag un Nacht un mit meist en hogen Waterandeel in de Luft.
  • in dat Siedland
    • in’n Gran Chaco en Savannenklima mit tämlich grote Temperatuur-Unnerscheden na de Johrestied un grote Unnerscheden twuschen Dag un Nacht un mit normolerwiese dröge Luft.
    • in’n Regenwoold to’n groten Deel tropisch Klima.

Städer

ännern
 
Plaza Pedro D. Murillo in La Paz

Bolivien siene offizielle Hööftstadt is Sucre. De Regeerung sitt avers in La Paz. Dat is ok de wichtigste Stadt vun’t Land. Se liggt up en Hööchde vun 3.200 bit 4.100 m un is dor de hööchste Sitt vun en Regeerung up de ganze Welt mit.

De gröttsten Städer in Bolivien sünd, upstellt na de Tahl vun Inwahners in de Johren 2008 (hooch rekent) un 2005 (tellt)[1]

De Deele vun dat Land

ännern
 
De Departamenten

Vunwegen de Verwaltung is dat Land updeelt in 9 Departamenten (departamentos).

Departament km² Inwahners Inwahners/km² Hööftstadt
Beni 213.564 362.521 1,70 Trinidad
Chuquisaca 51.524 531.522 10,32 Sucre
Cochabamba 55.631 1.455.711 26,17 Cochabamba
La Paz 133.985 2.350.466 18,04 La Paz
Oruro 53.588 391.870 7,31 Oruro
Pando 63.827 52.525 0,82 Cobija
Potosí 118.218 709.013 6,00 Potosí
Santa Cruz 370.621 2.029.471 5,48 Santa Cruz de la Sierra
Tarija 37.623 391.226 10,40 Tarija
alle 1.098.581 8.274.325 7,56 .

Inwahners

ännern

47, 3 % vun de Inwahners vun Bolivien sünd Indianers, tomeist Quechua (30,7% = 3,2 Mio.) un Aymara (25,2% = 2,5 Mio.). 27,5 % vun de Inwahners sünd Mestizen, de Rest sünd Witte, de ut Europa afstammen doot. De middelgroten Gruppen vun Indianers, as Chiquitanos (180.000), Guaraní (130.000) un Moxeños (80.000) weert noch jümmers grötter. 1995 is de Verfaten ännert wurrn un vun dor af an warrt Bolivien as en multikulturell un pluriethnisch Land ankeken mit glieke Rechten för de Indianers un jem ehr Spraken.

Indigene Völker

ännern
 
Indianerdeern up de Isla del Sol an dat Titicacameer
 
Wööst an dat Salar de Uyuni mit Lamas

As de Spaniers dat Land erovert hefft, sünd alleen in dat Departament Santa Cruz 80 Volksgruppen to finnen ween. Hüdigendags gifft dat bloß noch 40 Volksgruppen in dat ganze Land. Se höört to 35 Spraakfamilien to. De gröttsten Völker leevt in dat Hoochland. Dor maakt de Quechua un de Aymara mit 3,2 un 2,5 Mio. Lüde en groten Deel vun de Inwahners ut. De lüttjen un luerlüttjen Stämm weert in de neegste Tied wohrschienlich utstarven.

Siet en Reeg vun Johren warrt eernsthaftig versöcht, de Kinner up dat platte Land in ehre indiaansche Mudderspraak dat Schrieven un Lesen bi to bringen. Düsse Spraken schöllt ok för bestimmte Studien (as Lehramt un Medizien) as Plicht- oder tominnst as Freefack vörschreven weern. 1995 is de Verfaten ännert wurrn, so dat de Indianers in dat Land as egen Volk mit egen Kultur un egen Rechten ankeken warrt.

Spraak

ännern

In ganz Bolivien is Spaansch Amtssprake. In jede Region vun dat Land gellt avers na de Verfaten tominnst en wietere indigene Spraak as Amtssprake. To de wichtigsten vun de 36 Indianerspraken höört Aymara, Quechua un de Tupi-Guarani-Spraken. Mehr as 80 % vun de Inwahners snackt Spaansch, sunnerlich in de Städer. Up dat Land warrt meist en vun de Indianerspraken snackt. Veel Bolivianers wasst avers ok mit twee Spraken up. In de Scholen un an de Universitäten warrt tomeist bloß up Spaansch Unnerricht geven, man vun 1995 af an gifft dat ok Bilingualen Unnericht.

Inwahners
öller, as 6 Johre
na Spraken
   Tohopen   bloß
Spaansch 		bloß
Quechua 		bloß
Aymara 		bloß
Guaraní 		bloß
annere
indigene
Spraken 		Spaansch
un
Quechua 		Spaansch
un
Aymara 		Spaansch
un
Guaraní 		Spaansch
un
annre 		annere
Spraak-
Kombina-
tschonen 		utlannsche
Spraken 		ahn
Utkunft
Bolivien (2001)   6.948.605   3.258.822 519.364 232.534 8.678 11.975 1.368.759 1.009.404 43.535 28.356 425.321 25.714 16.143
in Prozent   100 %   46,9 % 7,5 % 3,3 % 0,1 % 0,2 % 19,7 % 14,5 % 0,6 % 0,4 % 6,1 % 0,4 % 0,2 %

Gesundheit

ännern

In dat Johr 2006 konn en Jung, de in Bolivien boren wurrn is, dor mit reken, in’n Döörsnitt 64 Johre oolt to weern. Deerns weert in’n Döörsnitt 67 Johre oolt.[2] De meisten Inwahners hefft keen Krankenversekerung[3][4]

Gloven

ännern

De meest Lüüd in Bolivien sünd katholsch (95%).

Historie

ännern
 
Simón Bolívar

De Gemarken vun dat hüdige Bolivien sünd vun verscheden Kulturen besiedelt wurrn. De wichtigste weer de Zivilisatschoon vun Tihuanaco. Dat is in’t 15. Johrhunnert Deel vun dat Inka-Riek wurrn. In dat 16. Johrhunnert hefft de Spaniers dat Land innahmen. Dormols geev dat dor bannig veel Sülver. Bolivien is toeerst en Deel vun dat Viezkönigriek Peru un later vun dat Viezkönigriek Rio de la Plata ween.

Unafhängigkeit

ännern

De Striet um de Unafhängigkeit güng 1809 los. Dormols weer Spanien in de Hand vun Napoleon un konn sik um siene Kolonien nich groot scheren. 1825 is dat Land vun Simón Bolívar befreet wurrn. Vun em hett dat later denn sien Naam kregen. Eerst hett Bolivien in en Union mit Peru leevt, man dat duer nich lang, denn is dat Land sülvstännig wurrn. De Union harr eersten den Konföderatschoonskrieg vun Peru un Bolivien (1836–1839) gegen Chile verloren un möss dor allerhand Land aftreden. In’n Salpeterkrieg (1879–1883) hett Bolivien düt Land mit sien Togang to de See den endgüllig an Chile afgeven mösst. In’n Chacokrieg (1932-1935 hett Bolivien denn ok gegen Paraguay verloren un möss unbannig veel Land in’n Süden an Paraguay afgeven. Bolivien höört to de Andengemeenschop, de 1969 grünnt wurrn is. Vun 1995 af an is dor en Zoon vun’n Freehannel twuschen de Staten inricht’ wurrn, de Liddmaten sünd.

Wat de Kultur un de verscheden Volksgruppen angeiht, hett dat in Bolivien Revolutschonen geven un Machtövernahmen vun dat Militär. In de fröhen 1980er Johren is en Militär-Junta stört wurrn, vunwegen datt en Demokratie inricht’ weern scholl.

Jüngere Geschicht

ännern

In’n Oktober 2003 hett dat wiethen Unroh geven. Dor hannel sik dat meist um en Upstand vun dat ganze Volk bi. Dat güng dor üm, datt de wichtige Rohstoff Eerdgas in de Hand US-amerikaansche Konzernen kamen scholl. Dor hefft de Gewerkschaften sik gegen up de Achterbeen stellt un Lawei maakt. To’n Deel güng dat mit Gewalt gegen de Reformen, de de IWF foddert harr, dormit de Utlandsschullen afboot weern konnen. Alltohopen scholl in den Huushollt vun’n Staat veel Geld spaart weern. In’n Februar 2003 güng dat los mit Lawei bi de Polizei. De Regeerung hett Militär gegen de „Upsternaatschen“ insett, um un bi 60 Lüde sünd dor bi umkamen. Dat hett avers bloß dor to föhrt, datt sik nu noch mehr Lüde achter de Demonstranten stellen döen. Amenn möss Präsident Gonzalo Sanchez de Lozada Bott geven un na de USA in’t Exil gahn. Een Johr later hett dat Parlament vun Bolivien em anklaagt. Viezpräsident Carlos Mesa is an den Präsidenten siene Stäe treden.

In’n Januar 2005 geev dat nee Theater in de Region Santacruz, wo veel Rohstoffen vörkaamt. En Reeg vun politische Gruppen harr sik tohopenslaten un stüer up de Unafhängigkeit vun düsse Region to. Vördem weer dat to Massenprotesten gegen de hogen Benzinpriesen kamen. De Massen harrn verlangt, de Gas-Industrie scholl nu vun’n Staat övernahmen weern. Verscheden Institutschonen, dormank de Präfektur, weern en korte Tied lang vun de Upsternaatschen besett’.

As in Juni vun datsülvige Johr wedder soziale Unroh upkeem, möss Präsident Carlos Mesa Bott geven. He weer dor to dwungen vunwegen wekenlangen Lawei un afsparrte Straten, so, datt de Hööftstadt nich mehr versorgt weern konn. Na allerhand Striet un Dör’nanner hett dat denn an’n 18. Dezember 2005 nee Wahlen geven.

 
En Zirkus fiert Evo Morales

An’n meisten Chancen bi de Wahlen harrn Evo Morales un Jorge Quiroga. Morales weer de Baas vun de Kokabuern. He höör to de sozialistische Bewegung Movimiento al Socialismo un stunn för de grote Masse vun Indianers in Bolivien. Quiroga weer en konservativen Witten, de al vördem mol Präsident ween weer. Morales hett de Wahlen mit 54 % vun de Stimmen wunnen. Dat weer dat eerste Mol in de demokraatsche Tied siet 1982, datt en Kannedaten de afsolute Mehrheit kregen hett. Bovenhen is Morales de eerste Indianer, de Präsident vun Bolivien wurrn is, ofschoonst de Indigenos de grote Mehrheit vun de Inwahners in Bolivien utmaakt. Unner Eed nahmen wurrn is Morales an’n 21. Januar 2006.

An’n 1. Mai hett Morales de Eerdgasindustrie vun dat Land in den Staat sien Besitt övernahmen. Internatschonal weer dat duchtig umstreden, man dor hett he en Wahlverspreken an de Indianers mit wohr maakt.

Ofschoonst Bolivien riek is an Rohstoffen (fröher Sülver, denn Tinn, hüdigendags sunnerlich Eerdgas), is dat Land en vun de armsten Länner in Süüdamerika. Na de Dependenztheorie vun Wetenschopslüde ut Süüdamerika, weer dat Land jummers noch armer wurrn, wenn de Unnernehmen, de de Rohstoffen afboot hefft, ohn dor en anstännigen Pries för to betahlen, nich vun’n Staat övernahmen wurrn weern.

Bi de Wahlen an'n 6. Dezember 2009 is Evo Morales mit 64 % vun de Stimmen wedder wählt wurrn. 94 % vun all Wählers hefft bi de Wahl mit afstimmt.

Belegen

ännern
  1. ↑ Internetborn [1] World Gazetteer, togrepen an’n 20. Dezember 2008
  2. ↑ http://www.who.int/countries/bol/en/
  3. ↑ http://www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/ccsbrief_bol_en.pdf
  4. ↑ http://www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/ccsbrief_bol_en.pdf


Länner in Süüdamerika

Argentinien | Bolivien | Brasilien | Chile | Ecuador | Guyana | Kolumbien | Paraguay | Peru | Surinam | Uruguay | Venezuela

Afhängige Rebeden: Falklandinseln | Franzöösch-Guyana

 
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Bolivien&oldid=1002526“