Frederik Willem I. (Preußen)

Frederik Willem I., König in Preußen un Markgraaf vun Brannenborg, Arzkamerherr un Kurförst vun dat Hillige Röömsche Riek (* 14. August 1688 in Berlin; † 31. Mai 1740 in Potsdam), ut dat Huus Hohenzollern, bekannt unner sien Binaam De Suldatenkönig, regeer over Preußen vun 1713 bit 1740. Frederik Willem hett dor up keken, datt Preußen as en unafhängige Militärmacht up de Been kamen is. De Weertschop hett he mit Hölp vun den Merkantilismus in Gang brocht. De Finanzen vun den Staat hett he wedder in'e Reege brocht un hett allerhand anstellt, datt de Hoff in Preußen nich so veel Geld verkleihen dö. Vunwegen siene wietlöftigen Reformen is he ok Preußen sien grottsten König na binnen hen nömmt wurrn. He weer de Vadder vun König Frederik II. mit den Binaam De Ole Fritz.

Frederik Willem I. vun Preußen (Bild vun Antoine Pesne, um 1733 rüm)

Kronprinz Frederik Willem (1688–1713)

An'n Hannöberschen Hoff

Frederik Willem is boren wurrn as Söhn vun Frederik, Kroonprinz vun Kurbrannenborg, un de hannöbersche Hartogsche vun Bruunswiek-Lüümborg, Sophie Charlotte. Dat Kind is, anners as sien Vadder, en stevigen Jung ween. In de eersten Kinnerjohre, vun 1689 bit 1692, is de Lüttje an den Hoff in Hannober vun siene Grootmudder Sophie vun Bruunswiek-Lüümborg, uptagen wurrn. Al as Kind hett he sien egen Willen harrt un is he gau in Brass kamen. So hett he sik man slecht verdragen mit sien Cousin un Speelkamraden Georg August, de fiev Johre oller weer, as he. Georg August is later unner den Naam Georg II. König vun Grootbritannien wurrn. As de beiden Kinner weern, hett Frederik Willem em fökener mol vertagelt. Vundeswegen hefft de beiden sik dat ganze Leven lang nich utstahn konnt.

School un Lehrjohre

Frederik Willem um 1701 rüm (Portrait vun Samuel Theodor Gericke)

Prinz Frederik Willem

As he torüch weer ut Hannober, hett de Hugenottsche Marthe de Montbail, de latere Madame de Roucoulle, em as Gouvernantsche unner de Flunken nahmen. Se hett later ok sien Söhn Frederik uptagen. Tiedleevs hett se keen Woort Düütsch lehrt. As de meisten vun sien Stand hett Frederik man ok blot en slicht, eenfach Düütsch snackt, mit veel franzöösche Wöör dormank.. De Mudder hett ehrn Jung vun vörn bit achtern betüdelt. He is gegen de Aart vun sien Vadder over, den siene Welt de Hoff un siene Repräsentatschoon weer, un ok vun siene Mudder over, de dat mehr mit de Kunst un mit de Philosophie harrt hett, in en ganz annere Richtung gahn. Mit dat Leven vun siene beiden Ollern konn he al fröh nich veel anfangen. 1694 hett he dat Regeern over en Regiment vun Kavallrie un vun Infantrie kregen. So is he vun Kind up an mit dat Militär un siene Welt bekannt wurrn. Anfang 1695 is dat Uptehn vun den Kroonprinzen in de Hand vun Generalleutnant Alexander Graaf vun Dohna leggt wurrn. Vunwegen dat ehr Söhn mit negen Johre nich lesen un nich schrieven konn, hett siene Mudder dor 1697 for sorgt, datt de Hugenott Jean Philippe Rebeur sien Schoolmeester wurrn is. So is de Kroonprinz in en strengen calvinistischen Geist uptrocken wurrn. In'n Unnerricht hett he sik mit Latiensch, Franzöösch, Geschicht, Geographie, Genealogie, Mathematik, mit de Wetenschop vun den Krieg un mit Rhetorik rümslahn. Man mit grote Deele vun de Wetenschoppen konn de Kroonprinz nix anfangen. Unner annern is dat dor in düütlich wurrn, wenn he siene Schoolmeesters slahn hett. Man fröh al hett de Kroonprinz verstahn, wat dat mit de Angelegenheiten vun den Staat up sik harr. As he sehn dö, wie sien Vadder an'n Hoff Geld man eenfach so to'n Finster rutsmieten dö, hett he en Book anleggt, wo in stunn, wat he sülms utgeven dö. Dormols weer he 10 Johre oold. Blangen den Sinn for dat Sparen hett he ok en Sinn for allens harrt, wat mit Militär to kriegen harr. He speel nich in den Slottpark, man he hett dor lever en Oog up smeten, of de Schildwacht in Wapen un Kledaasch up Schick ween sund.

Grootjohrig

Frederik Willem as Kroonprinz, 1705

1704 is Frederik Willem for grootjohrig verklaart wurrn. Dormols weer he 16 Johre oold. In datsülvige Johr hett he sien Slott Wusterhausen for 23.000 Dalers utboen laten. Jedet Johr is he dor vun Enne August bit Anfang November intagen un hett das as siene Hoffresidenz nahmen. Dat Goot weer vordem al en beten up'n Hund kamen, man binnen tein Johre hett he dat to'n Musterbedriev utboot, de for sik sülms sorgen konn. De lüttje Stadt Wusterhausen is for em en Staat en miniature ween. Hier hett he in'n Lüttjen utprobeert, wat he later in'n Groten maakt hett. Sien Aart to regeern, to verwalten un to kummandeern hett he hier utprobeert. En Johr later is Frederik Willem 1705 to'n Borgermeester vun Berlin-Charlottenborg beropen wurrn. Twee Reisen na Holland in'n Harfst 1700 un in'n Winter 1704/05 hefft dor for sorgt, datt he allerhand Ne'es kennen lehrt hett. Up düsse Reisen is sien puritaansch-borgerliche Aart to denken noch starker wurrn un ok, wat he goot finnen dö in de Architektuur hett up Duur noch mol en Stempel updrückt kregen. Up de tweete Reise hett he unverwohrens de Naricht vun den Dood vun siene Mudder kregen. An'n 14. Juni 1706 hett he sik verspraken mit Sophie Dorothea. Dat duer nich lang, un an'n 14. November 1706 hett he ehr in Cölln an de Spree freet. De Kroonprinz harr sien Vadder faken um Fronturlaub bä'en. Dor verstunn he unner, dat he endlich na de Front hengahn droff. In'n Juni 1706 droff he to'n eersten Mol bi en Feldtog in Flannern mitmaken. Dat weer bi den Krieg um dat Spaansche Arv. Hier hett he in de Praxis utprobeert, wat he tohuse up sien Goot mit sien Privatregiment öövt hett. As he up'n Feld unnerwegens weer, hett Frederik Willem, so hett he dat sülms seggt, de glücklichsten Dage vun siene Tied as Kroonprinz tobrocht. Vun Mai bit Juli 1708, as sien Vadder, König Frederik I. in Karlsbad up Kuur ween is, hett Frederik Willem to'n eersten Mol de Statthollerschop utöövt. Man Vullmacht hett he blot harrt for de Angelegenheiten vun dat Land un vun de Justiz, as de vun alleen lopen döen.

Enne 1709 hett de Kroonprinz wedder en Kriegstog utföhrt. Dütmol hett dat en poor Maande duert. In düsse Tied hett he dor for sorgt, dat de preuß'schen Regimenter bannig veel exerzeert hefft. Dor hefft sik de Truppenföhrers vun de Alieerten bannig over wunnert, as se dat sehn hefft un hefft dor woll ok over lacht. Dat Frederik Willem bi de Slacht vun Malplaquet an'n 11. September 1709 mitmaakt hett, wat een vun de gruulichsten Slachten vun den Krieg um dat Spaansche Arv ween is, dat hett he jummers as dat schönste Geschenk ankeken, wat Gott em in sien Leven maakt hett. Vun dor af an hett he düssen Dag jedet Johr fiert. Bi düsse Feldtöge is he en Frund wurrn vun Leopold I. vun Anholt, den Olen Dessauer, de vun dor af an to den Krink vun Frederik Willem siene Raatgevers tohöört hett.

Frederik Willem I. as König (1713–1740)

Frederik Willem I. (Portrait vun Samuel Theodor Gericke 1713)

Afsluuten Herrscher

So, as he dat for richtig holen dö, hett Frederik Willem de Geschäfte vun den Staat in sien egen Hannen nahmen. En König, meen he, scholl den Staat ok sülms stüern. So is he en Herrscher ween, so as dat in siene Tied passen dö. Sien Woort weer Gesett, un em toweddern dröff numms wat seggen. Al, as he siene Regeerung anträen dö, hett he en Reeg vun siene Ministers kunnig maakt, he verlang „nich Raat un ok nich Räsonnement, man dat se hören döen“. He meen, dat weer de Grundsatz for jedeen Herrscher, dat he „all siene Affären sülms maken möss“ un to sien Nafolger hett he seggt: „De leve Gott hett Jo nich up'n Throon sett', um dor fuul rum to sitten, man to'n arbeiden.“. Ofschoonst he wat vun en Despoten harrt hett, is he doch keen Tyrann wurrn. Dat hett sunnerlich an sien deepen Gloven an Gott legen.

De König hett de Regeerung vun sien Kabinett ut utöövt, akraat seggt: Vun siene privaten Kamern ut. Frederik Willem is en sunnerlich flietigen König ween. Jedeen Dag hett he stunnenlang an'n Schrievdisch seten un hett de Berichte pröövt, de vun de Ministers inlopen döen. Meist hett he denn ganz alleen beslaten, wat to doon weer.

Frederik Willem is en Arbeitsmann ween. Siene direkten Vörfohren harrn sik anstrengt un Achterpommern erovert un de meideborgschen un cleevschen Länner to den Staat vun Preußen toföögt, man he hett siene sunnerliche Upgave dor in sehn, elken Dag dor an to arbeiden, dat de Staat wat stäbiger weern dö. Dor hett he de Armee for grotter maakt un dor hett he en duchtige Beamtenschop for instellt, up de he sik verlaten konn. Frederik Willem hett unbannig flietig arbeit' un he verlang dat ok vun siene Beamten: „Ji mütt arbeiten, so, as ik dat ok jummers maakt hebb. En Regent, de in de Welt mit Ehren regeern will, mutt siene Saken all sülms maken. Regenten sünd boren to'n arbeiden un nich to'n fuul rumsitten“. So sünd Sünigkeit un Arbeit ohn Unnerlaat de unafännerlichen Grundsätz vun düssen König ween. Plichtgeföhl weer sien hööchst Geboot. An sien Raatgever un Fründ Leopold vun Anholt-Dessau hett he schreven: „Parole up düsse Welt, is nix as Unroh un Arbeit un wo een nich sülms de Neese in jedeen Schiet steken deit, dor löppt de Sake nich, as se lopen schall“. Sik sülms hett de König nich schoont, un siene Unnersaten schoon he ok nich. Allerwegens bange weern se vor de Aktennotiz „cito citissimo“, „gau, so gau, as mööglich“, de he mit egen Hand schrieven dö.

Weertschop un Finanzen

Preußen is um 1700 rüm en Staat ween, wo sunnerlich Bueree in bedreven wurrn is. De Länner, de dor tohören döen, legen ok wiet ut'neen un hungen up dat Flach vun de Weertschop ok meist gor nich tohopen. Handwark un Hannel weern nich sunnerlich goot utboot un ok Manufakturen geev dat noch nich veel. Düre Produkte mössen ut dat Utland inföhrt weern, to'n Nadeel vun de inheemschen Produzenten, un dat Geld is dor denn wedder bi butenlanns flaten. De König woll dor nu gegenan, dat dat Geld ut sien Land rutströmen dö un so klemm he sik dor achter un bo de inlannsche Weertschop ut un heel dor ok sien Hand over. He hett in Preußen den Merkantilismus inföhrt. So wiet, as dat mööglich weer, hett he de Grenzen for den Hannel vun butenwarts tosluten laten.

Ok mit de Bueree hett he sik befaat'. He hett veel Buernland wunnen dör Dröögleggen un Melioratschoon. Bi den Staat siene Domänen hett he en betere Verwaltung inföhrt. Den Adel hett he Verlööv geven, dat he for siene Göder 40-60 % vun dat ganze Land bruken dröff. Ok hett he den Adel mehr Rechte geven. De Junkers regeern in Oostelbien over ehre Buern as Gootsherren, Richters, Karkenherrn un Offziere. Man se mössen Stüern betohlen un harrn in den afsolutistischen Staat as en Stand nix mehr mit to bestimmen. Ok geev dat keen Gelegenheit, to'n Utgliek en Leven an den Hoff vun den König to föhren, as in Frankriek.

Bi Frederik Willem is to sehn, dat he unner den Indruck vun den Calvinismus stahn hett. Just ok sien Umgang mit dat Geld keem dor vun her. He verlang vun all Unnersaten, ok vun'n Adel, dat se flietig bi de Arbeit weern, sünig mit dat Geld umgüngen un tro bi ehre Plicht bleven. 1709 weer Berlin ut de twee an un for sik unafhängigen Städer Berlin un Cölln tohopenslaten wurrn. Nu hett he dat bannig utboen laten. Dör siene neen Vorstäder as Berlin-Frederikstadt un de Luisenstadt is Berlin bit 1740 vun 55.000 up 79.000 Inwohners wussen.

As de König 1740 starven dö, hett Frederik Willem an sien Söhn en Huushollt ohn Schullen achter laten un en Staatsschatz vun 8 Mio. Dalers in den Keller vun dat Berliner Slott. De Utgaven vun den Staat harrn sik 1740 up 7 Mio. Dalers belopen. Dor hett he 85 % vun for dat Militär utgeven. De Utgaven for den Hoff weern man blot een Prozent vun dat Budget vun den Staat.