Sedimentit
Sedimentiten (ok betekent as Sedimentstenen, aflagert Stenen oder Schichtstenen) sünd en Klass vun Stenen, de normalerwies an de Eerdböverflach dör Aflagern un Afsetten vun Material tostannen kamen doot. Dorbi ist twüschen Röödsedimenten un faste Sedimentstenen to ünnerscheden. De Vörgang, bi den ut röde Sedimenten fasten Steen warrt, warrt in de Geologie Diagenees (ok Lithogenees) nöömt. De Sedimenten kamt dör Erosion, Transport un Aflagern vun Stenen un jemehr Produkten ut dat Verweddern tostannen, eenige aver ok dör Utfällen oder Afscheeden vun löste Stoffen.
Generell Egenschoppen
ännernTyypsch för Sedimentstenen is de binnere Schichten, de mit dat Afwesseln vun’t aflagerte Material tosamenhangt. En enkelte Schicht weer vör en (geoloogsch) korte Tiet an de Böverflach vun de Eer. Butendem sünd Sedimentiten de eenzigen Stenen, wo Fossilen binne wesen künnt, as verstenert Planten un Deerten, de mit aflagert worrn sünd. Wiel de hele Tiet, de dat en Sedimentit geven deit, is de Steen keen hoge Temperatur oder/und hogen Druck utsett wesen. Anners weer de Steen in en Metamorphit ümwannelt worrn.
De sedimentbillnd Vörgäng warrt dör dat Inwirken vun de Atmosphäär, de Hydrosphäär un de Biosphäär op de Böverflach vun’n fasten Eerdkörper bestimmt. Dat Sediment warrt dorbi prägt vun de Bedingen, ünner de dat entsteiht. All Ümweltbedingen tohopen, de bi’t Enstahn en Rull speelt hebbt, warrt ünner den Begreep Milieu tosamenfaat, un de dorut vörgahnden Egenschoppen vun’n Steen warrt in de Fachspraak as Fazies betekent. Milieu un Fazies sünd tyypsch för verscheeden Sedimentatschoonsrüüm.
Sedimentstenen warrt ünnerdeelt in de groten Gruppen Klastisch Sedimentiten, Cheemsch Sedimentiten, Biogen Sedimentiten un as en Sünnerform de Torüchblievstenen (Residualstenen).
Indelen
ännernKlastische Sedimentiten
ännern
As Klastika (gr.: klastó „(af)broken“) warrt de Sedimentstenen betekent, de ut Material vun mechaansch tweigahn Stenen opboot sünd. Man snackt dorüm ok vun Trümmerstenen. Klastische Sedimentstenen warrt na jemehr Koorngrötten, jemehr opboend Material un dat Tostannenkamen (Genees) indeelt un ünnerscheedt:
Koorngrött
ännernDe anfänglichen Sedimente warrt eenfach na de Koorngrött as Toon, Schluff (ok Silt), Sand oder Kies betekent. Röödstenen, de vör allen ut groffköörnig Material (Kies, Stenen oder Blöck) bestaht, warrt allgemeen as Schotter betekent, wenn de Kanten afrundt sünd, oder as Gruus (ok Schutt), wenn de Kanten noch scharp un eckig sünd.
De fasten Sedimentstenen warrt ok na de Koorngrött indeelt:
- Konglomerat btw. Brekzie heet en Steen mit Koorngrötten baven vun 2 mm. Bi afrundte (wiet transporteerte) Steentrümmers warrt se Konglomerat nöömt, bi kantige Brockens snackt man vun Brekzien.
- Sandsteen is tomeist ut Quarzköörn mit Grötten twüschen 0,063 un 2 mm opboot.
- Schluffsteen (oder Siltsteen) sett sik ut Köörn twüschen 0,002 un 0,063 mm tosamen.
- Toonsteen bragt vör allen Partikels, de lütter as 0,002 sünd.
Fröher hett man de groten Koorngrötten ünner den Begreep Psephiten tosamenfaat, de middleren ünner Psammiten un de fienen warrt ok vundaag noch as Peliten tohopenfaat.
Material un Binnenmiddel
ännern.jpg)
Sandstenen, de grote Mengden vun annere Mineralen (sünners Feldspat) bargt, warrt ok as Arkoos betekent. Man, wenn dor veel verscheedene Mineralen un Steenschören binnen sünd, seggt man dorto Grauwacke. En klastisch Sedimentit ut ünnerscheedlich Mineralen un teemlich veel verscheedene Koorngrötten, de vun en Dröövstroom in de See aflagert worrn is, warrt as Turbidit betekent.
De Köörn un Mineralkomponenten, worut dat klastisch Sedimentsteen besteiht, sünd dör en mineraalsch oder cheemsch Zement tohopenbackt. Dat künnt Toonmineralen wesen oder ok kalkige (CaCO3), kieselige (SiO2) oder ok ferritische Binnenmiddel (FeO(OH)).
Tostannenkamen
ännernDe Geologie ünnerscheedt den Vörgang vun de Sedimentatschoon na dat Entstahn vun de Sedimenten. Dit Rebeet vun de Geologie warrt ok Sedimentologie heten.
Dorna warrt Sedimenten na Tostannenkamen indeelt as:
- Äolisch Sediment, dat ut vun’n Wind transporteerte Deelken aflagert warrt in Form vun Dünen oder Lössdeken.
- Fluviatil Sediment, wobi dat Material in Strööm un Böverflachwater transporteert un dorin oder in stahend Waters, as en See, aflagert warrt. Na de Stroomsnelligkeit lagert sik dorbi Toon, Schluff, Sand oder Schotter af.
- Glazial Sediment, dat vun Gletscheries transporteert warrt un sik in Form vun Moränen oder Schuuvmergel afsetten deit, wenn dat Ies opsmölt.
Cheemsch Sedimentiten
ännernCheemsch Sedimentstenen kamt tostannen, wenn löste Stoffen ut en översättige Lösen utfallen doot. Dorbi entstaht faken de Evaporiten (Karbonaten as Kalksteen, Sulfaten, Halogeniden un annere Solten), de mächtige Steenschichten un Formatschonen billn künnt. En Bispeel dorvör is de Zechsteen in Noord- un Süüddüütschland.
Biogen Sedimentiten
ännern
De biogenen Sedimentstenen warrt ok organogene Sedimentiten oder Biolithen nöömt. Se entstaht dör de Aktivität vun levend Organismen oder dör de Överresten vun afstorven Planten un Deerten. Dorto höört dat Utscheeden vun mineraalsch Stoffen, de sik to grote Sedimentpaketen anhüpen künnt, as t. B. Riffkalk. De Resten vun afstorven Organismen künnt ok grote Sedimentschichten billn, as t. B. Törf oder Kahl, de ut Anhüpen vun afstorven Planten tostannen kamt.
Residualstenen
ännernResidualstenen, as de Naam seggt, sett sik tohopen ut den Rest vun cheemsch wannelte Stenen an den Oort, woneem de Steen dör Verweddern tweimaakt worrn is. En Bispeel is de Laterit, de ut meist all Stenen entstahn kann, Bauxit, de ut Karbonatstenen (Kalkbauxit) oder Silikatstenen (Silikatbauxit) tostannen kummt oder Kaolin, de ut Granit, Rhyolith oder Arkoos entsteiht.
Bedüden vun Sedimentstenen
ännernSedimentstenen warrt veel weertschopplich nütt, as t. B. de Kalksteen in de Boindustrie. Binnen de Sedimenten künnt Rohstoffen as Eerdööl oder Eerdgas tostannenkamen. Man snackt in den Tosamenhang ok vun Eerdöölmodersteen, de vun dor in en Spiekersteen utpresst warrn künnt. Steen- un Bruunkahl sünd ok Sedimentstenen, de en grote weertschoppliche Bedüden hebbt
Enkelte Sedimentstenen (sünners Kalksteen un Dolomit) künnt grote Mengden an Kohlenstoff in sik bargen. Ut dissen Grund is de Andeel an Kohlenstoffdioxid in de Eerdatmosphäär in’n Vergliek to annere Atmosphären as bi’n Mars oder de Venus bannig lütt.
Un denn is dat Ünnersöken vun Sedimentinen wichtig, üm wat över jemehr Entstahn wies to warrn un dorut de Levensrüüm uttoklamüstern, de vör geoloogsche Tietrüüm mol dorwesen sünd.
Literatur
ännernW. Maresch und O. Medenbach: Steinbachs Naturführer Gesteine. München 1996, ISBN 3-576-10699-5
