Voltaire

Voltaire [vɔlˈtɛːʀ], an un for sik François Marie Arouet [[fʀɑ̃ˈswa maˈʀi aˈʀwɛ]] (* 21. November 1694 in Paris; † 30. Mai 1778 ok dor) weer en vun de Schrievers, de in dat Tiedöller vun de Upklärung in Frankriek un in Europa an'n meisten Indruck maakt hefft. In Frankriek warrt dat 18. Johrhunnert dorüm ok „Voltaire sien Johrhunnert“ nömmt. Allerhand wichtige Warken sünd slankweg in anner Spraken översett wurrn. Wat verkehrt weer an den Absolutismus un an de Herrschop vun den Adel, dor hett he siene Fingers up leggt un gegen de kathoolsche Kark ehr Monopol för dat Utdüden vun de Welt, dor güng he gegen an. Dor is Voltaire en vun de wichtigsten Stratenmakers för de Franzöösche Revolutschoon mit ween. De Wapen, mit de he för siene Saak streden hett, dat weern en leifigen, präzisen Stil, den jedeen goot verstahn konn, un Sarkasmus un Ironie.

Voltaire (Maalt vun Nicolas de Largillière)

Levensloop

De eersten Johren

Voltaire is boren as Söhn vun François Arouet un Marie-Marguerite Daumart oder D'Aumard. De junge Voltaire kreeg Unnerricht up de Jesuiten ehre School Louis-le-Grand in Paris. Düsse School is dormols as sunnerlich goot ankeken wurrn. As he 16 Johr oold weer, hett he de Scholen verlaten un dat duer nich lange un he weer en goden Fründ mit den een oder annern Fent ut den Pariser Adel. In düsse Kringen weer he populär vunwegen siene lustigen Gedichten. 1713 is he mit den franzööschen Ambassadöör na Den Haag reist.

Achter Trallen un verbannt

Elémens de la philosophie de Neuton, 1738

1716 kreeg he vunwegen siene beetschen Texten Problemen mit de Lüde, de in Frankriek dat Seggen harrt hefft. He is verordeelt wurrn to ölven Maand Kaschott in de Bastille, denn he harr en Satire schreven över de Monarkie in Frankriek un över den Prinzen Philipp vun Orléans. As he achter Trallen sitten dö, schreev he Oedipe, wat sien eersten Erfolg in Theater weern scholl. Achterna füng he an un bruuk den Naam „Voltaire“. Düt Pseudonym is en Anagramm ut Arouet le jeune, man sunner en Unnerscheed to maken twuschen i un j, un u un v. 1726 hett he sik anleggt mit en mächtigen jungen Eddelmann, dat weer de Chevalier de Rohan, över den he sik lustig maakt harr. He kreeg en Straaf un dröff sik utsöken: He keem noch mol wedder in't Kaschott oder he wurr verbannt. He woll lever verbannt weern un wohn dor um vun 1726 bit 1729 in England. Dor kreeg he Vermaak an de Philosophie vun John Locke. Ok de Ideen vun den Philosophen un Naturwetenschoppler Isaac Newton interesseern em. He studeer de Konstitutschonelle Monarkie in England un ok de dore religiöse Toleranz. De weer nu wiss nich vullstännig, man veel grötter, as in Frankriek.

Wedder torüch

As he torüchkeem na Paris hett Voltaire de Lettres Philosophiques schreven. Dor hett he de engelschen Egenorden un Institutschonen in priest un Newton siene Lehren as en Alternative för Descartes sien Ratschonalismus henstellt. Dat Book is utleggt wurrn as en Kritik up de franzöösche Overheit un so möss Voltaire dat Land 1734 al wedder verlaten. He hett denn in Leiden in de Nedderlannen Unnerricht nahmen bi den Naturwetenschoppler Willem Jacob 's Gravesande un bi den beröhmten Dokter Boerhaave. Midderwielen stüür he sien eersten Breef na den König vun Preußen. Dat weer Frederik de Grote. Düsse König warrt hüdigendags ankeken as dat beste Vörbild vun en „upklärten Despoten“.

Voltaire siene Lettres sur les Anglois. Düt is de Anfang vun Kapitel 10

Unnerwegens

As em siene kloke Fründin, de Marquise du Châtelet inlaadt hett, is Voltaire wahnen gahn in ehr Château de Cirey nich wiet af vun Chaumont in Lothringen. Düsse Marquise weer verheiraat' un so formen Voltaire, de Marquis un de Marquise ene echte „ménage à trois“. En Reeg vun Johren hefft de beiden tohopen de Naturwetenschoppen studeert. Twuschen 1740 un 1743 wahn he in Brüssel un güng veer Mol röver na Berlin. Jean-Philippe Rameau hett de Musik to sien Theaterstück De Prinzess vun Navarra schreven. 1746 is Voltaire denn to de Académie française tolaten wurrn. 1748 güng he an den Hoff vun Stanislas Lezczinsky un besöch de Bäder un Borns vunwegen Kusenkehlen. 1749 weer Voltaire utnödigt vun Frerich den Groten un güng na Preußen. Siene Fründin, de Marquise du Châtelet, harr en Kind kregen vun ehrn Leefhebber Saint-Lambert un weer storven. He nehm an un keem na Potsdam, vunwegen dat beide Mannslüde den annern bewunnern döen.

Voltaire schreev em: „Wi sünd nich up'e Welt kamen, dat wi Plato un Leibniz leest, dat wi Kurven meten doot un dat wi Saken in usen Kopp up'e Rege bringt. Wi sünd boren mit en Hart, dat Dost hett na Leidenschaft un wat wi satt maken mött, ohn, dat wi us dör dat Lengen regeern laten doot. Mit de gröttste Segen för de Minschheit is dat, wenn wi Bigloven un Fanatismus utrieten doot un de Machthebbers dor vun afbringt, de Lüde to verfolgen, de anners denken doot“

Voltaire is en paar Molen mit Frerich den Groten tohopenstött. De hett Voltaire sien satirisch Pamphlet „Akakia“ verbrennen laten. Dor harr he den Philosophen un Naturwetenschoppler Maupertuis, wat de Vörsitter vun de Berliner Akademie vun de Wetenschoppen weer, as en Pseudo-Wetenschoppler in utmaalt. Voltaire harr sik dor an den Hoff vun Berlin unmööglich mit maakt un kehr 1753 torüch na Frankriek, nadem siene Oper „Semiramide“ in Bayreuth to’n eersten Mol upföhrt wurrn is.

Genf un Fernay

Vunwegen dat he nich wedder in de Hannen vun de Lüde fullen woll, de in Frankriek dat Seggen harrt hefft, is he 1755 na Genf hentagen, wo he buten de Stadt en Huus boen laten hett mit Utkiek över dat Genfer Meer. In düt Huus mit Naam Les Délices (hüdigendags: Institut et Musée Voltaire) hett he sien berömt Gedicht Poème sur le désastre de Lisbonne schreven, wo dat üm dat Eerdbeven vun Lissabon vun 1755 bi güng. In düt Gedicht schrifft Voltaire vun sien Twiefel över Gott siene Gootheit. Dor liggt de Wuddel in för sien Theaterstück Candide, ou l'optimisme („Candide, oder de Optimismus“). Up Les Délices hett Voltaire allerhand Theaterstücken upföhrn laten. Man vunwegen dat de Overheit vun Genf Theaterspelen scheneerlich funnen hett (just so, as sien groten Gegenspeler Jean-Jacques Rousseau) un meen, dat weer nich goot för de Moral, is he utweken na de lüttje Stadt Ferney in Frankriek, just nöördlich vun de Grenz vun de Republiek vun Genf. He hett sik dacht, in’n Fall vun Noot konn he gau över de Grenzen wesseln. 1759 hett he dor en Landgoot köfft un is dor bit kort vör sien Dood wohnen bleven. Voltaire harr sien Geld goot anleggt un stünn sik midderwielen bannig goot. So konn he dat Landgoot grötter maken un leet Ackers un Wiengaarns anleggen. Dor hett dat Dörp oorntlich um bleiht. He is denn ok al gau de Seigneur vun Ferney nömmt wurrn un 1878 hett de lüttje Stadt den Naam „Ferney-Voltaire“ kregen.

Emilie du Châtelet, de he so leef harrt hett

Voltaire weer bi dat Schrieven vun sien Essai sur les Moeurs to den Sluss kamen, dat de Historie en lange Reeg vun Boosheiten un Elend is. De Sövenjöhrige Krieg, de 1756 utbraken weer, möök em in düsse Ansicht bloß noch faster. Voltaire is in düsse Johren dör de Intellektuellen nich vergeten wurrn. Veel Philosophen sünd na Verney kamen un hefft em besöcht, dormank de Philosophen vun de Opklärung d'Alembert, Baron d'Holbach un de schottsche Philosoph David Hume. Dormols is seggt wurrn: „Wo Voltaire is, dor is de Opklärung.“ En bekannten Besöker weer ok Giacomo Casanova. Man över em hett sik Voltaire nich sunnerlich freit. In siene Memoiren hett Casanova en langen Bericht över den Besöök bi Voltaire geven. Düsse hett bloß schreven: „Hier weer en frömmen lüttjen Mann to Gast“.

Candide

1759 kümmt denn de Candide rut. In düt Vertellen wennt he sik gegen Leibniz siene Philosophie vun de Monaden. De dücht em to optimistisch. Leibniz siene Ideen hett he in de Gestalt vun den Mentor Pangloss packt, de versöcht, de Hööftperson Candide dat Wie un Worüm vun de Welt to verklaren. Bi ene Reis dör Europa kriggt Candide denn avers wat mit vun de Radels un vun allerhand gruuliche Saken vun dat Eerdenleven. Man Pangloss vertellt em jummers wedder, dat allens bloß passeert up den Weg to en godet Enne un dat düsse Welt de best möögliche vun all Welten is. Amenne sütt dat so ut, as wenn Candide düsse Philosophie övernehmen deit un treckt den Sluss: „il faut cultiver son jardin“ (Du mösst dien Gaarn unnerholen).

Sellschop un Recht

Na siene Arbeiden as Schriever befaat sik Voltaire mit allerhand unrechte Saken in Sellschop un Recht. Dor is he een vun de eersten Strieders för de Minschenrechten mit wurrn. So hett he sik inmengelt in ene Sake in Toulouse, wo de reformeerte Protestant Jean Calas to Unrecht to'n Dode verordeelt wurrn is, vunwegen dat he wat to kriegen hebben scholl mit den Dood vun sien Söhn. De schall plaant hebben, sik vun de Reformeerte na de Röömsch-kathoolsche Karken hen to wennen. Voltaire studeer al Schriften in düsse Saak un ofschoonst Calas 1762 henricht' wurrn is, hett Voltaire dat doch hen kregen, dat he 1765 postum free spraken weern möss. Achterna hett Voltaire sik mit verscheden Fälle vun düsse Aart befaat. So hett he 1762 Uttöög vun Dat Testament vun Jean Meslier rutgahn laten. Dat weer so subversiev, dat he dor en „rein maakte Verschoon“ vun maakt hett. Dor hett he Mercier sien radikalen Atheismus in afännert to en Deismus. Voltaire meen, dat weer passlicher un sekerer. Ok en Book vun den italieenschen Juristen Cesare Beccaria mit Naam Dei delitti e delle pene hett he översett. Dor hett he sik gegen de Doodsstraaf un Marter mit wennt un sik för en humaner Recht mit utspraken. 1763 hett he sien Traité sur la Tolérance rutgahn laten.

Vörsiet vun Voltaire sien Översetten vun Beccaria, 1766

Ofschoonst Voltaire mit de Tied jummers zynischer un skeptischer wurrn is, wat de Welt un wat Gott angeiht, hett he doch nie nich sien Gloven verloren. So hett he in Ferney en Kark boen laten un dor de Inschrift up anbröcht: „Deo erexit Voltaire“ (För Gott vun Voltaire upboot). Sien Gloven weer deistisch, ofschoonst he sülms sik en Theisten nömmt hett. De Deismus geiht ja dor vun ut, dat Gott, de so nömmte Dieu Horloger, dat Universum schapen hett as en Klock un dat he dat in Gang bröcht hett, man denn hett he sik torüch tagen. So löppt de Welt nu (as en Klock) vun sülms. He glööv nich, dat Gott direkt ingriepen deit in dat minschliche Leven.

Mit 83 Johren is Voltaire as en Held na Paris torüch kehrt. He weer dor bi, as in de Comédie Française sien lestet Stück Irène upföhrt wurrn is. Achterna hefft em de Lüde in'n Stahn Ovatschonen bibröcht. En paar Weken later is he mit Hölpe vun Benjamin Franklin in ene Loge vun de Freemüerkers inföhrt wurrn. Voltaire hett sien Dood slank to sik hoolt, as he en grote Masse vun Opium nahmen hett. Dat duer nich lang, denn weer he dood. Siene Bibliotheek is vun Katharina II. vun Russland köfft wurrn. Dor höörn 22.000 Breven to. Hüde weert se noch upbewahrt in Sankt Petersborg in de Russische Natschonalbibliotheek. Vunwegen siene Kritik up de Karken dröff he nich up en Karkhoff begraven weern. De Bischop vun Paris schall seggt hebben, dat siene Lieke man up'n Mest smeten weern scholl. He is denn bi ene Abdei in de Champagne begraven wurrn. 1791 sünd siene Överresten vun de revolutschonäre Regeern mit fierlich un groot Bohei ümsett wurrn na dat Pantheon in Paris.

As düt Huus in dat Johr 1815 wedder in en Kark ümwannelt wurrn is, hett Ludwig XVIII. em dor liggen laten. He schall dormols seggt hebben: „dat scholl em woll goot doon, wenn he af un an mol ene Messe to höörn kreeg.“