Kried (Geologie)

Ärathem Ära	System Periood	Serie Epoch	Stoop Öller	≈ Öller (Mya)
höger	höger	höger	höger	jünger
M E S O Z O I K U M	Kried	Böverkried	Maastrichtium	72–66
			Campanium	83,6–72
			Santonium	86,3–83,6
			Coniacium	89,7–86,3
			Turonium	93,9–89,7
			Cenomanium	100,5–93,9
		Ünnerkried	Albium	112,9–100,5
			Aptium	126,3–112,9
			Barremium	130,7–126,3
			Hautrivium	133,9–130,7
			Valanginium	139,3–133,9
			Berriasium	145–139,9
	deeper	deeper	deeper	öller

De Kried (populärwetenschopplich ok Kriedtiet) is en geochronoloogsche Periood oder System vun de Eerdhistorie. Dormit warrt de jüngste Periood vun dat Mesozoikum betekent, dat mit en Duer vun 80 Millionen Johren togliek ok dat längste in disse Ära weer. De Kried hett vör ruchweg 145,5 ± 4 Millionen Johren mit dat Enn vun’n Jura anfungen. To Enn weer de Kried mit Anfang vun’t Paläogen vör 65,5 ± 0,3 Millionen Johren, wat de öllste Periood vun’t Känozoikum is.

Historie un Naam

De Naam Kried is 1822 vun den belgschen Geologen Jean Baptiste Julien d’Omalius d’Halloy in de Wetenschop inföhrt worrn, neemlich na de Fossilen vun Kreeftdeerten, Korallen, Musseln, Snecken un Eenzeller, de veel Calciumcarbonat bargt un in de Steen vun dit System oder Periood vörkammt. Blangen Kalksteen un Marmor is Kried een vun de dree Formen, in de Calciumcarbonat in de Natur vörkummt.

Definitschoon

Wanneer de Kried nipp un nau anfungen hett, is opstunns noch nich afsluten verklort. Dorüm gifft dat dorför ok noch keen Tyypprofil. Vörrutsichtlich warrt de ünnere Grenz vun de Kried (wat tosammenfallt mit de ünneren Grenz vun de Ünnerkried un mit de Stoop vun’t Berriasium) defineert warrn as dat eerste Vörkamen vun de Ammoniten-Oort Berriasella jacobi. Dat Enn vun de Kried is mit de Iridium-Anomalie vun de Kried-Tertiär-Grenz un dat Utstarven vun tallrieke Deerten-Oorten bannig goot defineert.

Ünnerdelen

De Kried warrt hüüt in twee Serien (Epochen) un twölf Stopen (Öller) ünnerdeelt:

Bövere Kried
Ünnere Kried
- Albium
- Aptium
- Barremium
- Hauterivium
- Valanginium
- Berriasium

Böverordent Stopenbeteken, de in de Twüschentiet aver nich mehr bruukt warrt, sünd dat Neokom (ünnere Ünnerkried), Gault (bövere Ünnerkried), Emscher (nu Coniac un Santonium) as ok Senonium (nu dat Santonium, Campanium un Maastrichtium).

Paläogeografie

Dat Tweibreken vun Gondwana, dat al in’t Jura anfungen harr, is in de Kried wietergahn. Australien un Antarctica hüngen noch tohopen un to Anfang vun de Kried jüst so Afrika un Süüdamerika as ok Indien. Disse Rebeden hebbt isk in de Kried all splitt. In de Ünnerkried is toeerst de süüdliche Atlantik apengahn. Dat güng in’n Verloop vun de Ünnerkried na Noorden hen wieter. In’t Turonium weer en dörgahn Verbinnen to’n Noordatlantik tostannen kamen. Dat in’n Jura anfungen Seafloor Spreading, also dat Uteneendriften vun de Kontinenten mit Neemaken vun ozeaansche Eerdköst, twüschen Noordafrika un de noordamerikaanschen Oostküst güngen na Noorden hen wieter. In’n Verloop vun de Ünnerkried güng dat Deelstück twüschen dat Iberische Halfeiland un Neefundland apen. In de högeren Ünnerkried un de deeperen Böverkried güng de Biskaya apen un ehr Verlängern in de Pyrenäen. In de Böverkried is westlich vun Irland en „Triple Junction“ tostannen kamen, wo een Twieg vun in en Gravensstem twüschen Noordamerika un Gröönland münnt is. De annere Twieg hett sik in de Böverkriet utwiet un hett sik un de Böverkried un in’t Känozoikum to’n hüütigen nöördlichen Noordatlantik entwickelt. In’t Rebeet vun de hüütigen Alpen geev dat de eersten Kollisionen (vörgosausche Bargenbilln).

Klima

Dat Klima weer in de Kried allgemeen warm un utgleken. Poolkappen hett dat to de Tiet nich geven un de Seepegel weer dorüm teemlich hooch. Dinosauriers künnen, tomindst in de Sommermaanden, bit in hoge Breden leven. Eerst to’t Enn vun de Kried in’t Maastrichtium is dat Klima köller worrn.

Entwickeln vun de Deeren

Fossilen ut de Kried (ut Meyers’ Lexikon 1885-90)

Ut de Kried sünd in Düütschland tallrieke Footsporen un Skelettresten vun Dinosauriers bekannt. In Münchehagen bi Rehborg-Loccum is ünner annern de meist dörtig Meter lange Footspoor vun en elefantenfötige „Dunnerechs“ (Elephantopoides muenchehagensis) funnen worrn. Sünners faken gfifft dat Footafdrück (Münchehagen, Bückeborg) un Skelettresten (Nehden bi Brilon in’t Suerland) vun de plantenfreten Dinosaurier Iguanodon, de bit to fief Meter groot worrn is. Ut Fossilen sünd ok Roov-Dinosauriers as de Megalosaurus nawiest worrn, un jüst so ok Seereptilien as to’n Bispeel de Mosasaurus un Krokodilen.

In de See vun de Kried hebbt Resenammoniten leevt. De harrn en Huusdörmeter vun bit to ruchweg 1,80 m. Dat is en Ammonit vun de Oort Parapuzosia seppenradensis un de gröttste Ammonit de bit hüüt funnen worrn is.

In jüngerer Tiet is vör allen dör Funnen in de noordoostchinees’schen Jiulongshan-Bargen (Binnere Mongolei, Provinz Ningcheng, Daohugou) un sünners ok ut de Jehol-Grupp in de Binneren Mongolei klor worrn, dat dat in de Kried nich blots lütte Söögdeerten geev, de Insekten freten hebbt. In de Kried geev dat en grode Veelfalt vun vullstännig entwickelte Söögdeerten, as Folg vun en Opslitten vun de Entwickeln in’n Jura. De Söögdeerten in’n Jura un in de Kried hebbt al de glieken ökoloogschen Steden utfüllt, de ok de hüütigen Söögdeerten besett, un se hebbt teemlich lieke Anpassensformen entwickelt. Dat geev al lüttere Söögroovdeerten, de sik op Reptilien spezialiseert harrn un mit’n waterdicht Pelz utstatt weern. Se besetten dormols de ökoloogsche Steed, de vundaag de Fischotters hebbt.

Entwickeln vun de Planten

In de Ünnerkried weern noch de Bärlappplanten (Nathorstiana aborea), Farnen (Weichselia, Hausmannia), Boomfarnen, Ginkgos (Baiera), Bennettitales, un de Nadelbööm de vörherrschen Planten. Ut disse Tiet stammt ok de Flözen vun de Wealdenkohl in’t Werser-Ems-Rebeet an’n Rand vun Teutoborger Woold. Wiel de Kried hebbt sik de eersten strukigen Blöödplanten billt. Dat eerste Geslecht vun de Loofholtplanten weer Credneria mit dreespitzte Blööd, de in’n Harz funnen weern. In de Böverkried geev dat al vele Loofbööm as Ahorn, Eek oder Walnutt, de in Konkurrenz mit de Nadelbööm as Mammutbööm un Geinitzia (ut de Akener Schichten, Böver’t Santonium) stünnen. Grääs hebbt sik op dat Fastland utbreedt un dormit änner sik ok düchtig dat Erosionsverhollen.

De Kried in Middeleuropa

Kriedfelsen op Rügen

Stenen ut de Kried staht in’t Rebeet Hannober, in’n Noorden vun’n Harz, in’n Teutoborger Woold an de Externstenen, in de Westfäälschen Bucht un in’n Ruum Aken bit Lüttich an. Beropen sünd de Kriedfelsen in’n Natschonalpark Jasmund op Rügen. Butendem finnt sik Aflagern ut de Kried in’n Oosten vun de fränkschen Alb as ok an’n Alpennoordrand un in de Ümgegend vun Dresden in de Elvsandsteenbargen

Sünnere Begeevnissen

To de rutragen Begeevnissen vun de middleren Kried twüschen ruchweg 120 un 80 Millionen Johren vör hüüt tellt de gresige (Super)plume-Aktivität vör allen in’n Rebeet vun’t Dekkan-Plateau un den westlichen Pazifik. Disse Vulkanismus hett över 40 Millionen Johren anduert un harr op’n Seebodden en düchtig Utmaat. De Folgen vun den Vulkanismus weern op de hele Eer to sehn.

An’t Enn vun de Kried sünd weltwiet massenwies Deerten utstorven (Massen-Utstarven), wat meist all Deergruppen un vele Plantenorden bedrapen hett. De Grund dorför is nich klor. Dat gifft verschedene Vörstellen dorvun, wat passeert wesen künn. De bekanntste Theorie is de Inslag vun en Meteorit in dat Rebeet vun’t Yucatan-Halfeiland de den Chicxulub-Krater veroorsaakt hett.

Kiek ok

Kried-Tertiär-Grenz

Literatur

Harald Polenz, Christian Spaeth: Saurier - Ammoniten - Riesenfarne. Deutschland in der Kreidezeit, 2004, Theiss-Verlag, Stuttgart, ISBN 978-3-8062-1887-9
Mike Reich, Peter Frenzel, Ekkehard Herrig: Ein Meer am Ende der Kreidezeit. Die Schreibkreide in Biologie in unserer Zeit, Bd. 35 (4), S.260-267, 2005, Wiley-VCH, Weinheim, ISSN 0045-205X