Westfreesche Spraak
| Westfreesch | ||
|---|---|---|
|
Snackt in |
Nedderlannen (Provinz Freesland, Provinz Grunneng) | |
| Sprecher | bi 350.000 as Mudderspraak | |
| Klassifikatschoon | ||
| Offitschell Status | ||
| Amtsspraak in | Nedderlannen (Provinz Freesland) | |
| Spraakkoods | ||
| ISO 639-1 |
fy | |
| ISO 639-2 | (B) fry | (T) |
Westfreesch (in de Nederlannen meest Frysk) is en Sprake, de to den noordseegermaanschen Twieg vun de Westgermaanschen Spraken tohöörn deit.
Wie dat Westfreesch mit annere Spraken tosamenhangt
ännernWestfreesch hangt dicht tosamen mit de beiden annern Spraken vun de freesche Spraakgrupp, de hüdigendags noch lebennig sünd. Dat sünd Seeltersk un Noordfreesch. Vun’n Oorsprung her hangt Freesch ok dicht tosamen mit dat Angelsassische. Man vunwegen dat dat Angelsassische up de Britschen Eilannen sik över Johrhunnerten verännert hett, un just so dat Westfreesch up’n Kontinent, hett dat hüdige Frysk mehr mit de nedderlannsche Sprake gemeen, as mit Engelsch.
Sprekers
ännernWo warrt Westfreesch snackt
ännern
Westfreesch warrt snackt up dat Fasteland vun de nedderlannsche Provinz Freesland, bloß nich in de Stellingwarven in’n Süüdoosten vun düsse Provinz, in dat ööstliche Kölmerland in’n Noordoosten un in Et Bildt (de ole Münnen vun de Middelsee) in’n Noorden. Up de Waddeninseln warrt Westfreesch snackt up Schiermunksoog, man nich up Ameland un up Vlieland. Up Schelln warrt Westfreesch an de beiden bütersten Ennen vun dat Eiland snackt, man nich in de Midden, in de Gegend vun Midsland. Bavenhen warrt Westfreesch ok noch praat in en lüttjen Deel vun de Provinz Grunneng, von de Freesche Grenz bit hen na de Dörper Moarum, De Wilp un De Penne to.
Wo veel Lüde Westfreesch snacken doot
ännernMudderspraak is Westfreesch in de Provinz Freesland bi 347.000 Minschen, dat sünd bi 55% vun de Inwahners. In de Provinz Grunneng snackt bi 3.000 Lüde Westfreesch as Mudderspraak. Buten dat Spraakrebeet warrt Westfreesch vun bi 150.000 Lüde in de Nedderlannen snackt, sünnerlich in Randstadt, Grunneng un in’n Noordoostpolder. Ok in dat Butenland gifft dat bi 80.000 bit 100.000 Lüde, de Westfreesch snacken doot. Alltohopen sünd dat denn tominnsten 600.000 Westfreeschsnackers. As tweete Sprake warrt Westfreesch denn noch vun üm un bi 110.000 Lüde in de Provinz Freesland snackt, de ehre Muddersprake dat an un for sik nich is.
Wo veel Westfreesch de Lüde könnt
ännernVun de um un bi 630.000 Inwahners vun de Provinz Freesland könnt 94% Westfreesch verstahn, 74% Westfreesch praten, 65 % Westfreesch lesen un 17% Westfreesch schrieven.
Dialekten un Standardsprake
ännernWat for'n Dialekten dat gifft
ännernAcht Dialekten vun dat Westfreesch weert unnerscheden. Unner’nanner könnt de Snackers sik ganz eenfach verstahn. Veer vun düsse Dialekten weert wiethen bruukt un weert vun en ganzen Barg Lüde snackt: Kleifrysk, Wooldfrysk, Süüdhucksch un Noordhuuksch. De veer annern weert bloß man vun hööchstens en paar Hunnert Minschen snackt un sünd ok bloß lokal bekannt: Oostersch, Hindelopstersch, Schellngersch un Eilandstersch. Vunwegen jem ehre Isolatschoon wiekt düsse veer minner snackten Dialekten an meisten af vun dat Standardfrysk.
Westfreesch Standardsprake
ännernIn de leste Helft vun dat 19. un de eerste Helft vun dat 20. Johrhunnert is en westfreesch Standardsprake tosamenstellt wurrn. Dorbi spelen dat Wooldfrysk, as gröttsten Dialekt, un dat Kleifrysk, dat vun oold her den hööchsten Status harrt hett, de wichtigste Rull. Süüdhucksch is meist ganz buten bleven un de veer lüttjen Dialekten sünd gor nich bruukt wurrn. Man, för en Standardsprake, kennt dat Westfreesch en grote Freeheit, wat dat Bruken vun de Wöör angeiht.
De eerste offizielle Schrievwiese, de „Selskipsstavering“, is 1879 upstellt wurrn. 1948 is denn de „Akademystavering“ (ok woll „ole Schrievwiese“ nömmt) an de ehre Stäe treden. 1980 keem denn de „Steatestavering“ (ok „nee Schrievwiese“ nömmt) un nehm de ehren Platz in. Düsse Schrievwiese warrt hüdigendags noch bruukt.
Man dat word seggt, dat de Standardspraak wurr fastleggt van Spraakwetenskuppminsken un neet van de Lüü, de dat Westfreesche proten. So kummt dat, dat Standardfreesk meest blot schreven un bloot minn proot word. In de Standardspraak is bi verscheden Förms van Woorden meest de Woordvariant to d' Standard maakt worden, wat wietst van't Nederlannsk weg was (t.B. "hiel" un neet "heel"), ok wenn sük in dat dagelke Bruken al anner Förms döörsett harren.[1]
Ünnerscheden
ännernVergliek in de Tabell unnen de Tallwöör vun een bit tein in Standardfrysk un de veer Dialekten, de dor an’n wietsten vun weg sünd:
|
Alphabet
ännernDat westfreesche Alphabet besteiht, anners as dat nedderlannsche, nich ut 26 Bookstaven, man ut 23. In Westfreesch gifft dat keen „q“ un keen „x“. Bovenhen warrt de Bookstave „y“ as en Variante vun „i“ ankeken un dor ok unner upföhrt. Dorüm steiht in dat Fryske Wöörbook dat Woort „ympulsyf“ vör „inisjaasje“ (Inföhrung). De Bookstave „c“ kümmt in Westfreesch bloß in Tosamenhang mit „h“ as „ch“ vör. De Bookstaven „v“, „z“ un „ch“ gifft dat nie nich an’n Anfang vun en Woort un „g“ kümmt nie nich an’n Enne vun en Woort vör. Afsunnerlich is, dat in dat schreven Westfreesch diakritische Teken vörkaamt, de dat up Platt, up Nedderlannsch un up Hoochdüütsch nich gifft ("â", "ê", "ô", "û" en "ú").
Infloot vun annere Spraken up dat Westfreesch
ännernNeven Nedderlannsch hett ok Franzöösch en groten Infloot up dat Westfreesch harrt. Dat Upnehmen vun franzöösche Lehnwöör as "bist"/"beest" (Ooldfranzöösch "beste" - Neefranzöösch "bête"), "duorje" ("durer"), "kâns" ("chance") un "keatse" ("chasser") schall över de nedderlannsche Sprake passeert ween (kiek dor "beest", "duren", "kans" un "kaatsen"). Man Westfreesch hett ok Lehnwöör ut dat Franzöösch upnahmen, de in dat Nedderlannsche nich vörkaamt, so as "perfoarst" ("par force"), "argewaasje" ("arguer"), "krupsje" ("corruption") un "aljemint" ("alignement").
In dat leste Johrhunnert hett, na de nedderlannsche Sprake, dat Engelsche den gröttsten Infloot up Frysk utöövt, sünnerlich dat amerikaansch Engelsch.
Historie
ännernEhr dat överhaupt vun Freesch snackt weern kann, mutt dor en annere Sprake spraken wurrn ween in de hüdigen freeschen Kuntreien. Sachs hefft in düsse Gegenden al Minschen leevt, ehr dat de Germanen dor henkamen sünd, vun de nu wedder de Fresen afstammen doot. De ehre Sprake warrt as Proto-Freesch betekent. Man Forschers vun de Spraakwetenschop sünd dor nich övereen mit, ob düsse Sprake as Substratsprake vun dat hüdige Freesch bekeken weern kann un of dor also noch Sporen vun in dat hüdige Freesch to finnen sünd.
Dat öllste Freesch hett in Runen-Inschriften vun vör dat 8. Johrhunnert af an överleevt. En betern Born sünd ole Oordnaams. De laat vun üm 700 rüm sünnerliche ooldfreesche Luden höörn. Dor warrt ok um annahmen, dat Freesch as afsunnerliche Sprake in düsse Tied upkamen is.
De latere Historie vun de freesche Sprake warrt groff updeelt in dree Tiefafsnitten, nämlich de vun dat Ooldfreesch (±1150-±1550), Middelfreesch (±1550-±1820) un Neefreesch (±1820-nu). Gifft avers en Reeg vun Spraakforschers, de meent, Middelfreesch, dat weer nich en sünnerlichen Afsnitt, man dat höör woll na dat Neefreesch hento.
Mit dat Utbreden vun de Fresen in’n Loop vun Middelöller hefft sik de sünnerlichen Dialekten (oder Spraken vun de Freesche Spraakgrupp) Westfreesch, Oosterfreesch (mit Emsfreesch un Werserfreesch, dormank Wurster Freesch) un Noordfreesch bildt. Dat Werserfreesch is üm un bi 1950 utstorven, as de lesten Snackers vun dat Wangerooger Freesch dootbleven sünd. Vun dat Oosterfreesch gifft dat bloß noch den Rest vun de bi 1.500 Snackers vun dat Saterfreesch. Noordfreesch warrt noch bi 10.000 – 15.000 Lüde in Noordfreesland snackt. Westfreesch is mit groten Afstand de gröttste freesche Sprake, de dat hüdigendags noch gifft.
Westfreesch in offiziellen Bruuk
ännernOfschoonst dat in de Praxis al lang vörkeem, kregen de Fresen in de Provinz Freesland 1995 dat Recht, jem ehre Sprake in de Gemeenderööt un bi de freeschen Provinz-Behörden to bruken. 1997 is per Gesett beslaten wurrn, dat Westfreesch nu ok vör Gericht bruukt weern dröff. Inwahners vun de Provinz Freesland könnt mit Behörden vun de Gemeenden un vun de Provinz nu up Westfreesch snacken un ok schrieven. De Provinz un en Reeg vun Gemeenden hefft sik vörnahmen, mehr Westfreesch to bruken bi dat Upstellen vun offizielle Dokumenten. Vunwegen Ännern vun verscheden Gesetten sünd so’n freesche Saken nu tomeist allerwegens in Kraft. Een vun de lesten Utnahmens dorvun weern de Statutenför Verenen, man vun 2002 af an könnt de nu ok up Westfreesch upstellt weern. De Dokumenten för Troung un Geboort sünd hüdigendags in al freesche Gemeenden tweespraakig.
Westfreesch warrt in Europa gellen laten
ännern1996 hett de Nedderlannsche Regeerung Westfreesch unner Artikel III vun de Europääsche Charta vun de Regional- un Minnerheitenspraken stellt. Dor gifft dat 48 Möglichkeiten, wie en Sprake bewohrt weern kann. 2001 is de „Verdrag vun Freesche Taal un Kultur“ twuschen de Regeerung vun de Nedderlannen un de Provinz Freesland slaten wurrn.
Naams vun Freesche Dörper un Steder
ännernOk up dat Rebeet vun de Naams vun Steder un Dörper is dat mit dat Westfreesch vorangahn. Oortschiller in twee Spraken hett dat in Freesland al vun de föfftiger Johren af an meist in al freesche Gemeenden geven, man vun 1989 af an hefft veer vun de 31 Gemeenden jem ehre offiziellen Oortsnaams freesch maakt. Dat sünd de Gemeenden Tietsjerksteradail, Boornsterhaim, Littenseradail un Feerwerderadail. Bovendat is al 1997 de offizielle Naam vu de Provinz vun "Friesland" in "Fryslân" ännert wurrn. Ok de Siel- un Waterverbänn hefft sik offizielle freesche Naams geven, bloß nich in de Stellingwarven, wo nedderlandsch-neddersassisch snackt warrt.
Unnerricht
ännernOfschoonst dat in de Praxis al lang passeer, is Westfreesch 1937 as extra Fack in’n Schoolunnerricht gootkennt wurrn. Man dat duur denn doch bit 1956, dat dat as „vullstännig“ Schoolfack gellen laten wurrn is. Vun 1980 af an is dat in’e Grundschool Plicht wurrn, freeschen Unnerricht to geven un vun 1993 möss dat ok in dat eerste Johr vun’e wietern Scholen geven weern. Freesch draff in de Grundscholen ok as offizielle Sprake in’n Unnerricht bruukt weern, just so, as dat ok bi üm un bi 80% vun de Scholen maakt warrt.
Wat Freesch as akadeemsch Unnerricht angeiht, hett dat al 1896 as Fack vun en Privatdozenten Togang kregen to de Universität Utrecht. Just so güng dat 1917 an de Uni Grunneng. 1930 is en Lektorat för Freesch an de Universität Grunneng inricht’ wurrn, de 1941 ümwannelt wurrn is in en oorntlichen Lehrstohl. Vördem al weern an de Universitäten in Amsterdam (1934) un Utrecht (1935) besunnere Lehrstöhl för Freesch inricht’ wurrn. 1951 geev dat an de Fre’e Universität Amsterdam en oorntlichen Lehrstohl, man 1994 is de uphoven wurrn. Hüdigendags gifft dat en oorntlichen Lehrstohl för Freesch, an de Universität in Stad, un dorto free besunnere Lehrstöhl an de Universität in Utrecht, de Akademie in Amsterdam un de Universität Leiden.
Medien
ännernDagblöder
ännernIn de Medien warrt Westfreesch unnerscheedlich veel bruukt. Bi allens, wat schreven warrt, warrt Freesch in de beiden Dagblöder vun de Provinz Freesland, Ljouwerter Krante un Frysk Deiblêd, man bloß in 5% vun de Artikels bruukt. Man dat gifft denn noch freesche Zitaten in nedderlannsche Artikels.
Familienannoncen vun de Dagblöder
ännernIn de Familienannoncen vun beide freesche Dagblöder warrt tomeist Freesch bruukt. As in de 1970er Johren dat Tellen losgüng, dor weern dat noch man 12 % Insettels in Freesch, 1991 – 1992 sünd 23 % freesche Annoncen tellt wurrn un bi en Steekproov ut 2000 weern dat al bi 30 %.
Tiedschriften
ännern1997 is Frysk en Frij uphoven wurrn. Dat weer de leste breed-orienteerte Tiedschrift in Westfreesche Sprake. An de ehre Stäe is denn F-side rutbröcht wurrn. Dat is en freesche Bilaag, de eenmol in’e Weke in de beiden Dagblöder vun de Provinz rutkümmt. De „F-Side“ geiht nich sünnerlich deep mit ehren Inholt un lett sik meist nich verglieken mit „Frysk en Frij“.
De eenzigen echten Tiedschriften in freesche Sprake sünd in’n Momang veer Literaturtiedschriften: Trotwaer, Hjir, Kistwurk un M3.
Radio
ännernIn annere Medien güng dat beter mit Freesch. De eersten Radioprogrammen in Westfreesch sund 1946 utstrahlt wurrn dör den regionalen Sender RONO (Regionoale Omroup Noord en Oost), de to de Tied de Hälft vun de Nedderlannen bedeent hett. Eerst 1977 is de Provinz-Sender Radio Fryslân, later umnömmt to Omrop Fryslân, upricht wurrn. Hüdigendags strahlt düt Radio 80 Stunnen in’e Week ut un is en vun de Senders, de in de Provinz an’n meisten höört warrt.
Feernsehn
ännernUp Feernsehn sendt „Omrop Fryslân“ de meisten Weken Programmen vun um un bi ene Stunne ut un denn noch 20 Minuten Schoolprogramm. Altohopen sünd dat bi 37 Stunnen in’n Johr.
Speelfilmen un Serien
ännernIn de lesten Johren sünd ok verscheden Speelfilmen up Westfreesch dreiht wurrn dör Speelbaasen as Steven de Jong. So is al 1985 De Dream rutkamen, 1996 De Gouden Swipe; 2001 Nynke un 2002 De Fûke. Vun 2001 af an gifft dat ok en „Soap“ up Freesch up „Omrop Fryslân“, mit den Titel Baas Boppe Baas.
Internet
ännernIn’t Internet gifft dat en grote Masse vun Websteden up Freesch. Dor warrt ganz unnerscheedliche Saken up behannelt. Vunwegen, dat Textverarbeiten up Westfreesch eenfacher lopen scholl, hett de US-amerikaansche IT-Bedriev Microsoft tohopen mit de Freesche Akademie en Westfreesch Bookstavensystem utklamüstert. Vun Anfang 2005 af an gifft dat dorüm vun en Reeg vun Programmen ok en westfreesche Utgave. Vun’n 2. September 2002 af an warrt ok an en westfreesche Wikipedia schreven unner: Fryske Wikipedia. In Momang (November 2008) sünd dor al mehr as 9.700 Sieten torecht.
Kunst
ännernLiteratur
ännernIn’t Johr kaamt meist hunnert ne’e Warken up Westfreesch rut. Dat is för so ne lüttje Sprake al tämlich veel. Man de Uplagen sünd tomeist nich sunnerlich hooch. Bit up de hüdigen Dag is de Roman De Gouden Swipe (1941) vun Abe Brouwer dat meist verköffte freesche Book. Dor sünd bitherto 30.000 Exemplaren vun över de Toonbank gahn. Glieks dorachter folgt Feroaring fan Lucht (1971) vun Rink van der Velde, wo bit up düssen Dag 29.900 Stück vun verköfft wurrn sünd.
Musik
ännernNeven freesche Böker kaamt in’t Johr so bi 20 fryske CDs rut, tomeist mit Popmusik. Verscheden freesche Leder hefft in de lesten Johren up de natschonalen Hitlisten stahn, as to’n Bispeel Bonkefeart vun Anke Douma, In nije dei vun de Kast, un Wêr bisto vun Twarres. Düt leste weer dat eerste westfreesche Leed, dat dat jemols up de Nummer Een in den nedderlannschen Hitlisten schafft hett.
Theater un Speeldeel
ännernWat dat Drama angeiht, gifft dat en professionelle Theatergill, de up Freesch spelen deit un de sik de Lüde veel ankieken doot. Fudderhen hett meist jedet Dörp sien egen Speeldeel. Dor speelt denn Amateuren mit.
Kark
ännernIn de Kark is Freesch bit up düssen Dag noch nich dörkamen. De allermeisten Goddesdeensten sünd bit up den hüdigen Dag up Nedderlannsch. Man dat gifft doch so twuschen 10 un 20 Goddesdeensten up Westfreesch an jeden Sönndag, verstreiht över de ganze Provinz. In de vergahn Tied hefft sik avers doch Lüde befaat mit dat Översetten vun Gebeden un Leeder. So hett "de Yntertsjerklike Kommisje foar de Earetsjinst" (YKFE, Kommischoon vun verscheden Karken för den Goddesdeenst) dor för sorgt, dat dat Leedbook vun de Karken as „Lieteboek foar de Tsjerken“ in Kompaktformat to kriegen is.
Utsichten
ännernAl siet Johrhunnerten is vörutseggt wurrn, dat de westfreesche Sprake binnen de neegsten föfftig oder hunnert Johr unnergahn scholl. So’n Unheilspropheten weern t.B. Foeke Sjoerds 1765, Johan Winkler 1868, Waling Dykstra 1884, Jan Jelles Hof 1927 un Tony Feitsma 1962. 1967 is to’n eersten Mol amtlich un anstännig unnersöcht wurrn, wie dat mit dat Freesch utseeg. Dormols is rutkamen, dat 71% vun de Inwahners vun de Provinz Freesland dat Freesche as Muddersprake harrt hett. 1980 is de Sake wedder amtlich unnersöcht wurrn. Dormols is rutkamen, dat bloß noch bi 55 % vun de Inwahners vun Freesland as Muddersprake Freesch snacken dö. Dat weer denn en Verlust vun 16 % in 13 Johren. Jedenfalls hett dat toeerst mol so utsehn. Man as dat verrekent wurrn is mit de Masse vun de Lüde mit freesche Muddersprake, de ut Freesland wegtagen weer un de Masse vun de Lüde mit nedderlannsche Muddersprake, de na Freesland hentagen weer, un ok mit dat Wassen vun de Masse vun Inwahners in de Provinz, denn so seeg dat ganz anners ut. De Spraakforschers harrn vörutsehn, dat 1994, wedder 14 Johr later, bloß noch 46 % vun de Inwahners vun Freesland Freesch snacken döen. Man as 1994 de Sake wedder amtlich unnersöcht wurrn is, keem rut, dat jummers noch 55 % vun de Inwahners vun de Provinz Freesch as Muddersprake snacken döen. De Laag vun de Sprake weer denn also stabil. Nadem dor mit verrekent wurrn is, dat de Masse vun de Inwahners in Freesland in de Tied vun 580.000 Inwahners wussen is na 615.000 Lüde, kunn seker seggt weern, dat de Masse vun de Freeschsnackers in afsolute Tallen tonamen harr. Dat weern nu üm un bi 19.000 Lüde mehr, as fröher. Un denn is de Emigratschoon vun en groten Deel vun Freeschsnackers ut de Provinz un de Immigratschoon vun en groten Deel vun Nedderlannschsnackers in de Provinz noch gor nich mitrekent. Ok wenn de relative Andeel vun de Freeschsnackers vun de Inwahners vun de Provinz för 1980 ringer wurrn is un dornah gliek bleven, kann also seggt weern, dat dat noch nie nich in de Geschicht so veel Freeschsnackers geven hett, as hüdigendags. Un wat de Tokumst angeiht: Vunwegen dat hüdigendags noch allerhand Gören Freesch as Muddersprae mitkriegt un vunwegen dat dat jummers mehr vörkummt, dat Lüde över hunnert Johr oold weert, schall dat woll ok noch in dat 22. Johrhunnert de Westfreesche Sprake geven.
ISO 639-Taalkoods
ännernDe ISO 639-Spraakkoods för Westfreesch sünd "fy" un "fry". Vunwegen dat dat Wikipedia-Projekt wünscht, dat up dat Internet Koods mit twee Bookstaven bruukt weert, löppt de Westfreesche Wikipedia unner denn Kood "fy:".
Borns
ännern- ↑ Peter Breuker: The Developement of Standard West Frisian. Binnen: Horst H. Munske u. a. (Hrsg.): Handbuch des Friesischen. Tübingen 2001, S. 719
Kiek ok bi
ännernWeblenken
ännernLiteratur
ännern- K. Boelens un Annere, Twataligens - Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens, Ljouwert, 1981.
- P. Breuker, Noarmaspekten fan it Hjoeddeiske Frysk, Grunneng, 1993.
- D. Crystal, The Penguin Dictionary of Language (second edition), London, 1999.
- K. Dykstra, B. Oldenhof, Lyts Hânboek fan de Fryske Literatuer, Ljouwert, 1997.
- Geschiedenis van Friesland 1750-1995, rutgeven vun Joh. Frieswijk, J.J. Huizinga, L.G. Jansma un Y.B. Kuiper, Amsterdam, 1998.
- D. Gorter en R.J. Jonkman, Taal yn Fryslân op 'e Nij Besjoen, Ljouwert, 1995.
- H.A. Heidinga, Frisia in the First Millennium - An Outline, Utrecht, 1997.
- T. Hofstra, Oudnoors I, Grunneng, 1996.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
- P.M. Nieuwenhuijsen, Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995.
- W.J. Renkema, Jeh. Ytsma en A. Willemsma, Frisian - The Frisian Language in Education in The Netherlands, Ljouwert, sunner Johr (1996).
- Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen, rutgeven vun N. Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.
- De miskende taaiheid fan it Frysk, Bertus Mulder, ISBN 978-90-330-0611-1