Vereenigte Staten


(Flagg)	(Wapen)

Wahlspröök: E Pluribus Unum, In God we trust (vun 1956 af an)

Natschonalhymne: The Star-Spangled Banner

Hööftstadt

Washington D.C.
{{{BGR}}}° {{{BMIN}}}′ {{{NS}}}, {{{LGR}}}° {{{LMIN}}}′

Gröttste Stadt New York

Amtsspraak keen Amtsspraak fastleggt, man de facto: Engelsch

Regeren
Präsident

Präsidiale Bundsrepublik
Joe Biden

Souveränität

Vun Grootbritannien
4. Juli 1776

Grött
• Allens
• Water (%) 9.826.630 km²
? %

Inwahnertall
• 2006 afschätzt
• Inwahnerdicht 300.888.812
31/km²

Geldsoort US-Dollar (USD)

BBP

23.315.080.560.000 US-Dollar, 25.462.700.000.000 US-Dollar $ (2004)

$ 44.825 $ je Kopp

Tietzoon UTC -5 bit UTC -10 (UTC)

Internet-TLD .us, .mil un .gov

ISO 3166 US

Vörwahl +1

De Verenigten Staten vun Amerika (USA, United States of America) sünd en Bundsstaat in Noordamerika. 50 Bundsstaten höört dorto. Nahwers sünd Kanada, Mexiko un över de Beringstraat ok Russland. De Hööftstadt is Washington. In'n Januar 2007 leven dor 300.888.312 Inwahners. Dat BBP liggt bi 44.828 US-$/Inwahner.

Spraken

Snackt warrt amerikaansch-Ingelsch un in den Süden ok Spaansch. Besünners in den Middelwesten warrt ok noch 'n beten Plattdüütsch snackt, to'n Bispeel in Iowa, Missouri, Washington un Wisconsin.

Geographie

Staat

De Verfaten is de oolste demokraatsche Verfaten, de hüüt noch bruukt warrt.

Politisch System

Dat politisch System vun de Vereenigten Staten is en Bundsstaat mit en starken Präsidenten an de Spitz vun den Bund. Siet 2020 is dat Joe Biden. He is de 45. Mann, de düt Amt utfüllen deit.

De Präsident is Baas vun de Exekutive. In een Person is he Böverst vun’n Staat un Baas vun de Regeern. Bovenhen is he ok noch Böverst Befehlhebber vun de Strietkräft vun de Vereenigten Staten.

De Legislative is de Kongress. Hüdigendags is dat de 115. Kongress vun de Vereenigten Staten, wo de Republikaansch Partei de Mehrheit in hett. In düssen Kongress sitt Afordenten ut al 50 Bundsstaten, de wählt wurrn sünd. De Verfaten schrifft vör, dat de Kongress sik ut twee Kammern tohopensetten deit. He hett dat Seggen över den Huushollt un draff Gesetten in Gang bringen. Vunwegen sien Hoheit över den Huushollt un dormit över de Utgaven vun den Staat hett de Kongress bannig veel to Seggen in de amerikaansche Politik. He alleen draff Bundsgesetten rutgeven un annere Länner den Krieg verklaren. De eerste Kammer vun’n Kongress is dat Repräsentantenhuus. De tweede Kammer is de Senat.

Verdrääg mit frömde Staten weert vun’n Präsidenten ünnertekent, mütt avers vun den Senat in Gang sett (ratifizeert) weern. De Präsident hett dat Recht, Ministers oder hoge Richters (besunners to dat Böverst Gericht) vör to slahn, man de Senat mutt ok hier den Vörslag vun’n Präsidenten annehmen.

De Liddmaten vun dat Repräsentantenhuus weert för twee Johren wählt. Jedeen Repräsentant steiht in för den Wahlbezirk vun sien Bundsstaat. Wie veel Wahlbezirken dat gifft, warrt al tein Johren fastleggt, wenn dat Volk dor för tellt warrt. Senators weert för söß Johr wählt. In den Senat gifft dat dree Klassen. All twee Johren warrt en Drüddel vun den Senat siene Liddmaten nee wählt.

Vörsitter vun den Senat is vunwegen de Verfaten de Viezpräsident vun de USA. He draff avers bloß mit afstimmen, wenn en Patt bi de Stimmen vörliggt.

Wenn de Viezpräsident nich dor is, bestimmt de Senat en „Vörsitter up Tiet“. De Liddmaten vun de eerste Kammer wählt sik ehren egen Vörsitter. Dat is de „Spreker vun dat Repräsentantenhuus“ (Speaker). Spreker (hüdigendags Nancy Pelosi) un Vörsitter up Tiet (hüdigendags Senator Robert Byrd) sünd jummers Liddmaten vun de Partei, de in düsse Kammer an’n stärksten is.

Ehr en Vörlaag vun en Gesett to’n Bundsgesett weern kann, mutt se eerst mol dör dat Repräsentantenhuus un ok dör den Senat dörgahn. De Vörlaag warrt toeerst in een vun de beiden Kammern vörstellt. En oder mehr Utschüss nehmt se sik denn vör un pröövt un ännert se un lehnt se denn af oder nehmt se an. Dorna warrt se in de Kammer besnackt. Wenn se denn annahmen is, geiht se fudder na de annere Kammer. Eerst wenn beide Kammern över dat Gesett övereenkamen sünd, warrt se den Präsidenten vörleggt, dat he tostimmen schall.

Dat Kapitol in Washington D. C., Seet vun den Kongress

De Judikative in de USA boot sik vun de Bundsstaten her up. An ehre Spitz steiht avers de Böverste Gerichtshoff. Wat de Verfaten vun 1787 bestimmt hett, kann en vör Gericht inklagen. Düsse Verfaten bedutt in dat politische Leven vun de USA bannig veel. Wie strevig de Verfaten is, kann een dor an sehn, dat bitherto eerst 27 Tosatzartikels toföögt wurrn sünd.

In de USA warrt na dat Mehrheitswahlrecht wählt. So is dat kamen, dat sik dor en Tweeparteiensystem bildt hett. Düsse beiden Parteien sünd de Demokraatsche Partei un de Republikaners. In beiden Parteien finnt sik al Koalitschonen vun ganz verscheden Ansichten tosamen. Wenn en nee polietsche Idee upkummt, denn warrt normalerwiese nich versöcht, en nee Partei to grünnen, man sik mit de Afordenten vun beide Grootparteien af to snacken. So maakt dat de „American Liberties Union“ bi de Demokraten un de „Moral Majority“ bi de Republikaners.

Lüttjere Parteien, as de Grönen oder de Libertarian Party speelt keen grode Rull, ofschoonst bi de Wahl to’n Präsidenten de Stimmen, de de Kannedat vun de Grönen kriggt, amenne bi den Kannedaten vun de Demokraten fehlt.

Bundsstaten

Koort mit de 50 Bundsstaten

De USA bestaht alltohoop ut 50 Bundsstaten. Disse 50 Staten warrt ok op de Flagg vun de USA dör de 50 Steerns dorstellt (de Flagg hett sik ok jümmer ännert, wenn dor Bundsstaten tokemen).

Blangen de Bundsstaten gifft dat noch den Bundsdistrikt Washington D.C. un de US-Butenrebeden, de ok to de USA höört, aver nich densülven Status hebbt as de Bundsstaten.

Historie

Kolonialtiet

St. Augustine in den hüdigen Bundsstaat Florida seggt vun sik, se weer de öllste Stadt vun de USA. Se is 1565 grünnt wurrn. Man se weer en spaansche Grünnen un is eerst in dat 19. Johrhunnert to de USA hento kamen. De ehre Wuddeln liggt in de engelschen Kolonien, de in dat 17. un 18. Johrhunnert grünnt wurrn sünd. Al in dat Johr 1585 hefft engelsche Seefohrers up Roanoke Island in den hüdigen Bundsstaat North Carolina en eerste Wohnsteed mit Naam Virginia boot. Man as later annere Inwannerers dorhen kemen, weer dor nix mehr vun to sehn. Dat is an to nehmen, dat Indianers düsse Wohnsteden in'n Dutt maakt hefft. 1607 is denn Jamestown in Virginia as öllsten Oort vun de hüdigen USA anleggt wurrn.

Bit to'n Anfang vun'n Engelschen Börgerkrieg 1641 weern al mehr as 70.000 Englänner na Amerika utwannert. Dormank ok en Reeg vun Kathoolschen ünner den Schutz vun Lord Baltimore. Se siedeln sik nöördlich vun den Potomac an un geven ehr Land den Naam Maryland. Bekannter sünd avers de Pilgervaders wurrn. Se sünd an Bord vun de „Mayflower“ na Amerika seilt un 1620 bi Cape Codd in dat hüdige Massachusetts an Land gahn. 1664 nehmen de Engelschen de vörmols nedderlannschen Kolonien in. Dor sünd denn later New York un woll ok Delaware vun wurrn.

Dormols sünd de amerikaanschen Kolonien tomeist vun en Gouverneur in den König sien Naam regeert wurrn. Man Connecticut un Rhode Island regeern sik süms. An den Gouverneur siene Siet stünn dormols en so nömmte „Assembly“, de ehr Liddmaten wählt wurrn sünd. Na de „Glorious Revolution“ in England in de Johren 1688 un 1689 kregen düsse Assemblies jummers mehr Macht in'e Hannen. Dor läen al de Wuddeln för de latere Sülvstännigkeit.

In dat 17. un 18. Johrhunnert geev dat faken Krieg mit Frankriek üm de franzöösche Kolonie an den ünnern St. Lorenz-Stroom mit de Hööftstadt Quebec. Dor hefft Indianers faken as Hölpstruppen up beide Sieten bi mitmaakt.

De Inwannerers nehmen jummers mehr Land ünner'n Ploog un de Wohnsteden vun de Towannerers breden sik mehr un mehr na Westen hen ut. Dormols kemen bi 60% vun de Siedlers ut England, un jummers bi 8-9% ut Schottland, Irland un Düütschland. In de Midden vun dat 18. Johrhunnert leven in Boston mehr as 15.000 Inwahners un in Newport al bi 10.000. 1775 harr Philadelphia 40.000 Inwahners un weer dor na London, Dublin un Bristol de veert gröttste Stadt vun dat engelsche Empire mit. Dartein Kolonien hett dat an't Enne vun de Kolonialtiet geven un dor leven tolest bi 2,5 Mio. Minschen in. De föffte Deel dor vun weern swarte Slaven, de to 90% in'n Süden leven döen. De Küstenstreek weer över en Längde vun meist 2.000 km hen besiedelt un de Kolonien reckden dormols bit 300 km wiet in dat Land rin.

Unafhängigkeit

As de Sövenjöhrige Krieg toenne weer, harr Grootbritannien en groten Sieg över Frankriek schafft. Quebec weer vun de Briten innahmen un de Franzosen mössen Louisiana an Spanien verkopen. An'n 7. Oktober 1763 güng en königliche Proklamatschoon rut. Dor is künnig maakt wurrn, dat de Kamm vun de Appalachen-Bargen nu de westliche Grenz vund e Kolonien ween scholl. Dat Land dorachter (twuschen Appalachen un Mississippi scholl in de Hannen vun de Indianers blieven. Dor weern de Siedlers nu gor nich mit inverstahn. Se harrn dat just up düt Land afsehn. De Inwahners in de Kolonien weern dor al vergrellt över England, as denn 1764 dat „Amerikaansche Fiskalgesett“ vun dat engelsche Parlament beslaten wurrn is. Düt Gesett kreeg in de Kolonien den Naam „Zuckergesett“. Bit dorhen weer dat mööglich ween, dat Molasse ut Westindien (wo de Zucker vun maakt wurrn is) ohn Toll na de Kolonien inföhrt weern konn. Nu schollen de Amerikaners dor Toll för betahlen. Dat güng ok dor üm, dat mehr Geld in de engelsche Staatskass keem. Dat duer nich lang, denn keem ok noch dat „Währungsgesett“ dor to. Dat maak de Lüde bitter gegen de engelsche Politik. Se menen, wat de Weertschup angüng, weern se bloß tweede-Klass-Börgers dor in de Kolonien. Man England geev nich Bott, man hett 1765 ok noch dat „Inquarteernsgesett“ un dat „Stempelstüergesett“ rutgahn laten. Nu weern de Amerikaners avers rein in Brass. In al Kolonien geev dat Protest un dat weern ok Stimmen to höörn, de Gesetten weern gegen de engelsche Verfaten. Stüern dröffen na de engelsche Verfaten bloß vun dat Volk süms in dat Parlament beslaten weern, dat gell ja woll ok för Stüern in Amerika. Man de Kolonien weern in dat Londoner Parlament nich vertreden. So weern also de amerikaanschen Stüern ohn dat amerikaansche Volk beslaten. Dat weer Unrecht, so heet dat. Geheeme Organisatschonen sünd upmaakt wurrn, as de „Söhns vun de Freeheit“. Dat geev ok Demonstratschonen un upsternaatschet Volk. Nu güng dat hen un her. 1767 maak London de Sake noch leger, as en Toll up Tee inföhrt wurrn is. De Habenstäder güngen in Boykott gegen engelsche Waren un in Massachusetts un en Reeg anner Kolonien beslaten de Parlamenten en Rundschrieven gegen de neen gesetten ut London. An'n 1. Oktober 1768 lä de Regeern twee Regimenters engelsche Suldaten na Boston. An'n 5. März 1770 füern engelsche Wachtsuldaten in en upsternaatsche Mass un schaten fiev Lüde doot. Dor mössen de Englänner Bott geven un up en Insel in'n Haben utbüxen. An'n 16. Dezember 1773 entern Mannslüde, de sik as Indianers utstaffeert harrn, de Teeschepen vun de East India Company in'n Haben vun Boston un smeten 342 Kisten mit Tee över Boord. Düsse Aktschoon kreeg later den Naam „Boston Tea Party“ un bedüüd för de amerikaansche Unafhängigkeit dat, wat de „Storm up de Bastille“ för Frankriek bedüden dö. Nu güng dat fix un dat keem to'n Krieg. An'n 4. Juli 1776 keem de Kongress vun al dartein Kolonien tohopen un unnerteken de Verklaren vun de Unafhängigkeit. Dor harr besunners Thomas Jefferson an mitarbeit'. An'n 3. September 1783 hett Grootbritannien de Unafhängigkeit vund e USA na dat Völkerrecht offiziell gellen laten.

Bit to’n Börgerkrieg

An’n 4. Februar 1789 is George Washington to’n eersten Präsidenten vun de USA wählt wurrn. Anners harr dat ok woll Benjamin Franklin weern konnt, man de weer in düsse Tiet al 83 Johr oolt. Viez weer John Adams ut Massachussetts. James Madison harr sik mit dat Utarbeiden vun 12 Tosätz to de Verfaten befaat. De Kongress hett 10 vun düsse Tosätz annahmen un de sünd denn 1791 ünner den Naam „Bill of Rights“ Deel vun de Verfaten wurrn.

Dormols weer en grote Fraag, wat vun Rull de enkelten Staten vun de Bundsrepublik spelen schollen. Wie scholl de Macht verdeelt weern twuschen de enkelten Bundslänner un de Zentral in Washington D.C.? Butenminister Thomas Jefferson meen, dat stünn den Bund nich goot an, to veel Macht in siene Hannen to holen. Man Finanzminister Alexander Hamilton meen, ohn en starken Bund konnen Industrie, Hannel un Schippfohrt nich richtig in’e Gangen kamen.

In düssen Striet billen sik al twee Parteien in de Politik vun de USA. Dat weern de „Federalists“ üm Hamilton un Adams to un de „Jeffersonian Republicans“. In düsse Grupp sütt de hüdige demokraatsche Partei vun de USA ehre Wuddeln.

In den Krieg twuschen Frankriek un Grootbritannien meen Washington, dat weer „wohre Politik, wenn een üm duerhaftige Bünnen mit jichenseen Deel vun de Welt ümto kamen“ konn. Dor harr he to’n eersten Mol mit utspraken, dat de USA för sik blieven schollen un dor nich Deel an nehmen, wat anners in’e Welt los weer. In dat Johr 1801 is Jefferson gegen Adams to’n Präsidenten wählt wurrn. He kreeg spitz, dat Spanien Louisiana in en Geheemverdrag an Frankriek aftreden harr. He wenn sik an de Franzosen un in’n Mai 1803 verköff Frankriek dat unbannig grote Land twuschen Mississippi un Rocky Mountains nöördlich vun Texas för 15 Mio. Dollars. Dor is dat Rebeet vun de USA up een Slag duppelt so groot mit wurrn, as vördem. 1804 is Jefferson to’n tweeden Mol Präsident wurrn. Dor is he denn in de napoleoonschen Kriegen mit rintrocken wurrn. De Briten grepen sik in düsse Kriegen jummers wedder amerikaansche Hannelsscheep. De USA setten sik to Wehr mit en Importstopp för Waren ut Grootbritannien 1806 un mit en Hannelsembargo 1807. Man amenne möss dat wedder upgeven weern. Jefferson sien Nafolger Madison weer dor mit inverstahn, dat de Kongress an’n 18. Juni 1812 den Krieg an Grootbritannien verklaar. Ziel weer, Kanada un ok noch Florida intonehmen. Man dor is gor nix vun wurrn. Blangenbi schollen ok de Indianers ehre Länner in Indiana un Ohio innahmen weern. So hefft de Indianers unner jem ehrn Hööftling Tecumseh vun den Stamm vun de Shawanos up de Englänner ehre Siet in düssen krieg mitmaakt. Man Tecumseh is al 1813 in Kanada fullen. As de Amerikaners vergeevs versöcht harrn, Kanada to erovern un utbüxen mössen, marscheern de Briten in’n August 1814 in Washington in un setten grote Delen vun de Stadt, dormank dat Witte Huus un dat Kapitol, in Brand. An’n 24. Dezember 1814 is denn, wietaf in Belgien, in Gent Freden slaten wurrn.

1816 is James Monroe Präsident wurrn un acht Johr lang bleven. De Partei vun de „Federalists“ löös sik in düsse Tiet up. So geev dat meist keen Oppositschoon.

In düsse Johren güng dat so richtig los mit den Marsch na den Westen to. 1817 güng dat los mit den Bo vun den Eriekanal. 1825 weer he fardig. In düsse Johren steeg New York up to’n gröttsten Haben an de Atlantikküst. 1818 kemen de USA un Grootbritannien övereen över de Fischereerechten in Neepundland un över de Grenz twüschen de USA un Kanada. 1819 treed Spanien Florida an de USA af, de dorför Mexiko un ok Texas as Besitt vun Spanien gellen leten. Fiev Johr later kemen de USA mit Russland övereen, wie wiet de Russen ehr Interess up den Kontinent langen scholl. Man dat duer nich lang, un de vörmols spaanschen Kolonien sünd sülvstännig wurrn. De USA stünnen för de Fraag, ob se in düsse Situatschoon ingriepen schollen up Siet vun de jungen Staten, ehr Spanien de torüch erovern oder anners en Land ut Europa de innehmen konn. Monroe hett denn an’n 2. Dezember 1823 en Verklaren för den Kongress afleggt, de later as „Monroe-Doktrin“ beröhmt wurrn is. He hett dor in klaar maakt, dat de Kontinent vun Amerika en egen Welt weer, ganz unafhängig vun Europa, un dat jedeen Staat ut Europa sik ünnerstahn scholl, dor wedder Kolonien vun to maken oder sik in to mengeln. 1824 is denn John Quincy Adams Präsident wurrn. 1828 folg Andrew Jackson na. Sien Anhängers dregen al den Naam „Democrats“. Mit siene Tiet, so menen de olen Eliten in den Oosten dormols, füng de „Tiet vun den lüttjen Mann“ in de amerikaansche Politik an.

1828 versöch South Carolina vunwegen en Tollgesett, den Bund to drauhen. Wenn de Bund dat Gesett nich torüchnehmen dö, denn woll South Carolina sien Recht bruken, as en freen Staat ut de USA ut to treden. Man Jackson hett sik nich dwingen laten un South Carolina bleev in de Sake alleen un möss torüch rodern. Man mit düsse „Nullification Crisis“ weer al en eersten Versöök vun en Sezzeschoon maakt.

De Süden speel nu in de USA en besunnere Rull. Süüdstaten weern al Bundsstaten süüdlich de Süüdgrenz vun Pennsylvania un den Ohio-Stroom („Mason-Dixon-Linie“). In de Süüdstaten weer dat verlöövt, Slaven to holen. In de Noordstaten nich. Ehr de Börgerkrieg losgüng, geev dat in dat Johr 1860 bi 4 Mio. Slaven. De veerte Deel vun de witten Inwahners in’n Süden heel sik dormols Slaven, man bloß 12 % vun jem harrn de grote Masse vun de Slaven in’e Hand. Se wollen jem partout nich loslaten.

Tominnst bit 1850 weern de Präsidenten vun de USA tomeist Lüde ut’n Süden ween. Ok in de Behörden un Institutschonen vun’n Bund seten mehr Lüde ut’n Süden, as dat vunwegen jem ehr Inwahners schicklich weer. So geev dat in’n Noorden allerhand Druselee un suerpöttsch Snackeree över den Süden siene Macht, de em, so meen man, nich tostünn. Bavenhen bo de Noorden jummerto an siene Industrie un stell ok en industriell Landweertschup up’e Beene. Kortweg is de Noorden jummers moderner wurrn, de Süden bleev as he jummers ween weer. In de 1830er Johren keem dat in’n Süden to Slavenupstänn. In’n Noorden is dor denn de „American Antislavery Society“ üm grünnt wurrn. Se striet gegen de Slaveree an sik. 1837 stell Texas den Andrag un woll in den Bund upnahmen weern. In dat Johr tovörn harr sik düt Land vun Mexiko afspleten. De Kongress lehn dat af: He wull nich en Staat upnehmen, de denn vunwegen siene Laag to’n Süden tohöörn dö. In dat Repräsentantenhuus harrn al Staten twee Senaters, egolweg, wieveel Inwahners dor in leven döen. Mit jeden Süüdstaat würr de Macht vun den Süden in dat Repräsentantenhuus grötter weern. Dat woll de Noorden nich tolaten. Man an’n 1. März 1845 is Texas denn ünner Präsident John Tyler doch in de USA upnahmen wurrn. Tyler weer bange, dat de Briten dat sunst an sik rieten konnen. Man nu geev dat Krieg mit Mexiko vunwegen Texas. An’n 13. Mai 1846 verklaar de Kongress den Krieg an Mexiko. De USA nehmen foorts Kalifornien in un un marscheern in Mexiko-City in. An’n 2. Februar 1848 is Freden slaten wurrn un de Rio Grande gell nu as Süüdgrenz vun de USA. De hefft dor avers ok 15 Mio. Dollars för betahlt. Dat Rebeet vun de USA weer vun 1845 af an meist dubbelt so groot wurrn.

In all Länner, de Mexiko wegnahmen wurrn sünd, scholl keen Slaveree bedreven weern. Dat bedüüd: Düsse neen Länner gellen nich as Süüdstaten. De USA weern woll bannig grötter wurrn, man de Süden nich. De Süden seet in’e Kniep. Man mit verscheden Kompromissen versöchen de US-Politikers, de Union tohopen to holen.

In’n Juli 1854 is in Michigan de Republikaansche Partei grünnt wurrn. Hüdigendags driggt se den Ökelnaam „Grand Old Party“. Se weer en Partei vun Lüde, de gegen de Slaveree angüngen und dor weern se en Partei för den Noorden üm. In’n Süden legen de „Demokraten“ vörn. Se stünnen achter de Slaveree. Mit de Johren is de Striet üm de Slaveree twuschen Noord un Süüd jummers grötter wurrn. An’n 16. Oktober 1859 hett John Brown mit 21 Mannslüde dat Arsenal vun Harper’s Ferry överfullen. He wull dor en Teken för den Upstand vun de Slaven in’n Süden mit geven. Man Truppen vun den Bund ünner dat Kommando vun Robert E. Lee hefft em fix grepen. He is vör Gericht stellt un uphungen wurrn. Ut den Upstand is nix wurrn.

1860 is denn Abraham Lincoln to’n Präsidenten wählt wurrn. He harr al an’n 16. Juni 1858 seggt: „En Huus, wat in sik updeelt is, kann keen Bestand hebben. Ik glööv, düsse Staat kann nich to de Hälft ut Slaven un to de Hälft ut free Lüde bestahn...Ik tööv dor up, dat dat Huus nich länger updeelt is“.

Abraham Lincoln

Mit Lincoln weer dat klaar: Of stünn dat Enne vun de Union vor de Döör of dat Enne vun de Slaveree. Dat Dischddok twuschen Noord un Süüd weer entwei.

De Börgerkrieg

An 20. Dezember 1860 verklaar South Carolina, dat dat Land nu ut de Union uttreden dö. Noch ehr Lincoln an’n 4. März 1861 sien Amt antreden konn, hefft bit to’n 1. Februar al söß Staten vun den unnern Süden de Union verlaten. Dat duer nich lang, un se wählen Jefferson Davis ut Mississippi to’n Präsidenten vun de Konfödereerten Staten vun Amerika. An’n 12. April 1861 güng South Carolina bi un füer mit Kanonen up Fort Sumter. Dat weer en Bundsfestung in den Haben vun Charleston. So füng de Amerikaansche Börgerkrieg an.

Lincoln reep 75.000 Mann an de Wapen un sparr de Habens vun den Süden mit siene Flotte af. Dor slaten sik ok de veer Staten ut den bövern Süden an de Konföderatschoon an. Dat weern Virginia, Arkansas, Tennessee un North Carolina. Veer annere Süüdstaten bleven bi de Union: Delaware, Maryland, Kentucky un Missouri, dorto de noordwestlichen Counties vun Virginia, de denn vun 1863 af an ünner den Naam West Virginia en egen Staat binnen de Union wurrn sünd.

General Robert E. Lee, 1863

De Börgerkrieg, de nu losgüng, weer in de ganze Welt de eerste Krieg, wo dat Material en grote Rull speel. Mit de Iesenbahn sünd de Truppen gau över wiete Strecken schickt wurrn. Denn geev dat en ganz nee Wapentechnik, besunners dat Repeteergewehr, de beröhmte „Winchester Rifle“, wo en gauer mit scheten un beter mit drepen konn. Beide Sieten stellen grote Armeen up. In’n Noorden weern se lange Tiet anföhrt vun Generalen, de to dösig för jem ehr Upgave weern. In’n Süden weer Robert E. Lee en General, de wat vun Taktik verstünn. Amenne is düsse Krieg de blödigste Krieg wurrn, den de USA jemols föhrt hefft. Mehr as ene Million Dode un Verwunnte sünd dor bi rutkamen, mehr as in al anner Kriegen vun de USA tohopen.

De eerste Slacht weer an’n 21. Juli 1861 de Slacht vun Bull Run. Dor sünd de Truppen ut den Noorden afslahn wurrn, as se versöchen, na Virginia dör to breken. In de neegsten Johren güng dat nich richtig vörut. Lee weer de allerbeste Feldherr un hett keen Slacht verloren. An’n 17. September 1862 weer bi Antietam de blödigste Slacht vun den ganzen Krieg. Man an’n 1. Juni 1863 slump Lee dat nich, as dat just dor up ankeem. He güng över de Grenz na Pennsylvania un dreep bi Gettysburg up veel stärker Truppen ut den Noorden. De slögen em torüch. Na dree Daag harr he 28.000 Mann verlaren, dat weer de drüdde Deel vun siene Suldaten. Dor weer nu klaar mit, dat de Süden düssen Krieg nich winnen konn.

Nu harr de Norden ok endlich en General, de dat mit Lee upnehmen konn. Dat weer Ulysses S. Grant. He nehm an’n 4. Juli Vicksburg in un kreeg dormit Mississippi in siene Hand. Nu güng dat na den Oosten vun Tenneessee. Dor nehm he Chatanooga in. Vun dor ut töög William Tecumseh Sherman dör Georgia na de Küst hen un lä allens in Dutt, wat up sien Weg liggen dö. An’n 9. April 1865 möss Lee bi Appomatox Court House in Virginia kaptuleern. De Krieg weer meist veer Johre na sien Anfang to Enne. Fiev Dage later is Abraham Lincoln an’n 14. April 1865 dootschaten wurrn un Andrew Jackson wurr de nee Präsident.

De USA weert Weltmacht

Na den Börgerkrieg sünd in de Johren vun 1865 bit 1878 en Reeg vun Indianerkriegen föhrt wurrn. Amenne weern de lesten Indianers, de dat denn noch geev, in Reservaten tohopendrängelt. Üm 1900 rüm leven bloß noch 200.000 Indianers in de ganzen Vereenigten Staten. De meisten hüngen an de Nadel vun staatliche Hölp, harrn keen Arbeit un drunken to veel Alkohol. De Länner, de vördem de Indianers tohöört harrn, wurrn nu vun witte Towannerers besiedelt. 1862 weer de „Homestead Act“ rutgahn. Dor warrt jedeen in toseggt, dat he gegen 10 Dollars Gebühr 160 acres Land kriegen scholl, wenn he verspreken dö, dor tominnst fiev Johr up to arbeiden. Bit to de Johrhunnertwenn harrn sik dor 600.000 Familien up inlaten. Dat weern bi 2,5 Mio. Minschen. Bit dorhen weern al Länner vun den Westen, bloß nich Oklahoma, Arizona un New Mexiko as Staten Liddmaat vun de Union wurrn.

Bit 1880 sünd 4,5 Mrd. Dollars investeert wurrn för den Bo vun Iesenbahnen. 1865 harr dat 35.000 Mielen Schienen geven. Üm 1900 rüm weern dat al 310.000 km.

In düsse Johren sünd unbannig vele Saken in Amerika utfunnen wurrn. Dat weer ja nödig, slank över grote Strecken hen to kamen un fixer to ween, as de Annern. So sünd de Schrievmaschien, dat Telefon, de Registreerkass, de Settmaschien, de Rekenmaschien usw. utfunnen wurrn. 1882 grünn John D. Rockefeller mit den Standard Oil Trust den eersten groten Industrie-Trust. Dor harr he 90% vun de Öölraffinerien vun dat Land mit in’e Hand. In düsse Johren sünd unbannig grote Industrierieken upboot wurrn, as vun Andrew Carnegie mit sien Stahlimperium. 1865 produzeer de US-amerikaansche Industrie düütlich minner as Grootbritannien, Düütschland oder Frankriek. Üm 1900 rüm produzeer se mehr, as all dree Länner tohopen. Föfftig Johre lang, vun 1865 bit 1914, is dat amerikaansche Bruttosozialprodukt jedet Johr üm 4% wussen. Up de ganze Welt harr dat sowat bitherto noch nich geven.

1865 harr dat Land 35 Millionen Inwahners harrt, 1895 weern dat al 70 Millionen. Vun 1865 bit 1900 weern 13,5 Millonen Minschen in dat Land inwannert. Twuschen 1905 un 1914 kemen jedet Johr ene Million Inwannerers dorto. Mank de Inwannerers weern nu nich mehr an’n meisten Englänner, Iren, Schotten un Düütsche. Nu weern dat to dree Viddeln Lüde ut Öösterriek-Ungarn, Italien un Russland ok veel Jöden dormank. Se harrn en annere Spraak, en annern Gloven un en annere Kultur un mössen integreert weern. Blangen de Indianers harrn de Swarten,de Froenslüde un de Kinner in dat Land avers jummers noch nix to mellen.

De Kontinent is denn för de USA to lüttjet wurrn. 1854 al harr de Marine de Japaners dwungen, jem ehrn Markt open to maken. 1867 intresseern sik de USA för en Hannelsverdrag mit Hawaii. Dor is nix vun wurrn, man in datsülvige Johr reten de USA de Midway-Inseln an sik un köffen för 7 Mio. Dollars Alaska vun Russland. In Middel- un Süüdamerika speel nu miteens de Monroe-Doktrin en grote Rull. De USA nehmen dat as Updrag, sik allerwegens up den Kontinent in to mengeln. 1898 reten de USA Hawaii an sik, nadem amerikaansche Siedlers dor al 1893 de Regeern stört’ harrn. Hawaii scholl as Hannelsbasis midden in’n Pazifik up den Weg na China hen denen. Ok 1898 delen sik de USA mit dat Düütsche Riek de Samoa- Inseln in’n Süüdpazifik. Kuba höör in düsse Johren noch to Spanien to. Man de USA stütten de Bewegen för Unafhängigkeit up de Insel. An’n 19. April 1898 verklaar de Kongress Kuba för unafhängig vun Spanien. An’n 25. April verklaren de USA den Krieg an Spanien. Na 113 Dagen weer he vorbi un Kuba weer free. An’n 1. Mai maak de amerikaansche Oostasienflott in de Bay vun Manila de Spaansche Flott tonicht. In’n Februar 1899 geev dat en Fredensverdrag mit Spanien. Dor is in fastleggt wurrn, dat Kuba unafhängig weern scholl. Bavenhen treed Spanien Puerto Rico un Guam an de USA af. De Philippinen schollen eerst mol bi de USA blieven. Nu weern de USA up den Weg, en Kolonialmacht to weern. In’n November 1899 hett sik dor de „Anti-Imperialist League“ üm grünnt. Man amenne sünd de USA denn doch keen Kolonialmacht wurrn. Jem ehr „Open Door Policy“ bedüüd veel mehr, dat de USA sekern, freen un lieken Togang to al Markten hebben wullen. Dor för sehn se denn dor ganz vun af, Herrschup un Macht över en Land ut to öven. Düsse Politik hefft se besunners in China anwennt. Klaar is avers ok, dat de USA annere Länner nich geven hefft, wat se för sik vun de annern foddern döen. So weern de USA an’t Enne vun dat 19. Johrhunnert en Weltmacht.

Bit na den Tweeten Weltkrieg

Präsident Theodore Roosevelt (1901-1909) seeg dat so, dat de USA allerwegens in de Welt ingriepen schollen. He streev de Böverherrschop vun de USA in Latienamerika an („Big Stick“). So güngen de USA bi un lösen in dat Johr 1903 Panama ut Kolumbien rut, wo dat bit dorhen tohöört harr. De nee Staat scholl den de USA de Souveränität över den Panamakanaal geven, vunwegen dat de besunners wichtig för de USA weer.

In den Eersten Weltkrieg hefft de USA sik eerst mol rutholen. Dat duer bit 1917, bit se in den Krieg intreden döen. Dat Düütsche Riek harr dormols gegen Russland wunnen un weer nu stärker, as Grootbritannien un Frankriek. Bavenhen harrn de Düütschen künnig maakt, se wollen nu den „U-Boot-Krieg ahn Grenzen“ anfangen. Dor menen de USA, nu weer dat Tiet, mit to maken. Vunwegen de amerikaanschen Truppen kregen de Truppen vun de Entente nu Böverwater. Na den Sieg versöch Präsident Woodrow Wilson (1913-1921) in Europa en Politik dör to setten, dat jedet Volk över sik süms bestimmen scholl. He möök ok den Anfang för en Völkerbund. Mit Hölpe vun sien 14-Punkten-Programm scholl dat en stiftigen un stebigen Freden in Europa geven.

Man de Englänner un Franzosen maken dor nich mit. Se wollen Düütschland richtig ünner kriegen. Dor keem noch to, dat utgerekent sien egen US-Senat nich tostimmt hett, dat dat Land in den Völkerbund intreden dröff. Nu fehl just de gröttste Macht vun de Welt in düssen Bund un heel sik wedder rut ut allens, wat in’e Welt passeer.

Nu harr de Krieg unbannig veel köst un de Europäers harrn Schullen maakt bi de USA. De US-Weertschup keem in düsse Johren duchtig in Fohrt. Man in’n Oktober 1929 stört an den „Swarten Dunnersdag“ de Böörs in New York ineens. Nu folg de Krise vun de Weltweertschup. In de USA geev dat in düsse Johren bi 15 Mio. Lüde ahn Arbeit (1932). Denn keem Präsident Franklin D. Roosevelt mit sien „New Deal“. Dat weer en Programm, wo de Staat bi as en Investor uptreden dö un unbannig veel Geld utgeven dö för apentliche Updrääg, as Straten, Bruggen, Flegerhabens oder ok Projekten, as den „Tennessee-Valley-Staudamm“. So schollen de Lüde wedder to Arbeit kamen. Bavenhen geev dat mit den Social Security Act vun 1935 ok en Sozialprogramm. Roosevelt weer de grote Mann in de USA in düsse Johren un he is mit grote Mehrheit wedder to’n Präsidenten wählt wurrn. As dat mit den Tweeten Weltkrieg losgüng, hefft de USA toeerst mol wedder nich mitmaakt. Man vun Anfang an hefft se Wapen an England utlevert un dormit duchtig unner de Arms grepen. Dat konnen de doon vunwegen dat Utlehn- un Pachtgesett (lend-lease bill), dat de Kongress beslaten harr. Hüdigendags warrt annahmen, dat Roosevelt dat vun Anfang an up dat Mitmaken vun sien Land in’n Krieg afsehn harr. In düsse Hensicht keem em dat to pass, as Japan an’n 7. Dezember 1941 den groten Flottenhaben Pearl Harbour up Hawaii angriepen dö. Nu verklaren de USA Japan den Krieg. Dat duer gor nich lang, denn verklaren Düütschland un Italien den Krieg an de USA. Vunwegen de övergrote Kraft vun de US-amerikaansche Industrie weer de Krieg vun dor af an för de Middelmächt nich mehr to winnen. Vunwegen de Atombomben up Hiroshima un Nagasaki in’n August 1945, de Präsident Harry S. Truman befahlen harr, güng de Tweete Weltkrieg to Enne. Över Recht un Unrecht vun düssen Insatz vun Atomwapen gifft dat hüdigendags jummers noch veel verscheden Meenungen.

Vun’n Tweeten Weltkrieg bit to’n Enne vun’n Kolen Krieg

Binnenpolitik

In den Kolen Krieg na’n Tweeten Weltkrieg menen veel US-Amerikaners, de egentliche Fiend, dat weer de Kommunismus. In de „McCarthy-Johren“ geev dat en verrückte Jagd up Kommunisten in dat Land. De Senater Joseph McCarthy weer Vörsitter vun den „Utschuss för allens, wat unamerikaansch is“ (HUAC). He meen, allerwegens mank de Filmemakers un Politikers un bi dat Militär weern Kommunisten togange un he möss de finnen. Dat geev Anhören un Unnersöken, de ok in’t Feernsehn utstrahlt wurrn sünd. Wer nix utseggen wull, möss dormit reken, dat he sien Beroop verleren dö. As McCarthy bigüng un meen, ok Präsident Dwight D. Eisenhower harr wat mit de Kommunisten an’n Hoot, hett de Senat em afköört.

Wie dat mit de Swarten Amerikaners weern scholl, dat weer ok na den Börgerkrieg 1865 nich kloorstellt wurrn. Al bi den Wedderupbo in de Süüdstaten harr dat in düsse Staten Gesetten geven, de vun de Swarten ehre Rechten wedder wat wegnehmen döen (Jim-Crow-Gesetten). Eerst na den Tweeten Weltkrieg is en Börgerrechtbewegen („Civil Rights Movement“) upkamen, de dor för sorgt hett, dat de Witten un de Swarten na dat lieke Recht behannelt wurrn sünd. Ganz wichtig weer dor bi, dat de Böverste Gerichtshoff in dat Johr 1954 dat Scheden na de Raass afschafft hett. Nu dröffen ok swarte Kinner na „witte“ Scholen hengahn. Man to’n Deel möss de Natschonalgarr dor för sorgen, dat düt Recht ok ümsett würr. De Gouverneuren vun de Südstaten bleven nämlich bit to’n Enne vun de 1960er Johren dorbi, dat to de „state rights“ in de USA tohören dö, wenn de Südstaten de Raassen ut’neenhollen wullen („Segregation“). 1968 hett de Kongress den „Civil Rights Act“ verafscheedt, de verbeden deit, dat en US-Börger up jichens en Aart diskrimineert weern draff. Präsident Lyndon B. Johnson hett sik dormols an Ideen vun sien dootschaten Vörlöper John F. Kennedy holen un de „Great Society“ utropen. Dor schollen Minnerheiten beter in de amerikaansche Sellschop bi inbunnen weern, de dat bitherto up de Rebeden vun de Gesundheits-, de Bildungs- un de Sozialpolitik nich so goot harrt harrn.

Butenpolitik

An’n 26. Juni 1945 sünd in San Francisco de Vereenten Natschonen grünnt wurrn. De Sowjetunion weer dor noch ganz mit inverstahn un de USA hefft dor allerhand för daan. Man dat duer nich lang, denn geev dat Striet mit Stalin un amenne weer de Kole Krieg dor. Präsident Harry S. Truman maak sien Rollback-Politik künnig. Dat bedüüd, he streev en Politik an, de dor up losgüng, den Kommunismus in de Welt torüch to schuven. Utdruck vun düsse Politik weer de „Truman-Doktrin“. Dor hett he al Länner mit toseggt, dat Amerika jem mit Militär un mit Geld hölpen dö, wenn dat dor üm güng, Freeheit un Unafhängigkeit to bewohren. Dor meen de Doktrin mit, wenn de Länner gegen den Kommunismus angüngen. Dat weer just dat Gegendeel vun de Monroe Doktrin, wo de Amerikaners mit up den Kontinent vun Amerika un anners nargens hen keken. De USA grepen nu de Antikommunisten in Grekenland ünner de Arms un hölpen ok de Törkei. För Westeuropa stellen se den Marshall-Plaan up de Been. De scholl dor de Weertschup wedder in Gang bringen. 1948/49 sneed de Sowjetunion den Togang na de westlichen Zonen vun Berlin in de Blockaad vun Berlin af. Dat weer en vun de Hööchtpunkten vun den Kolen Krieg. De USA boen foorts de Berliner Luftbrugge up. 1949 is denn de NATO vun de USA. Kanada un de Staten vun Westeuropa grünnt wurrn. Dor wollen se, wat dat Militär angüng, in tohopenarbeiden un sik gegensiedig hölpen.

De Sowjets grünnen mit jem ehre Satellitenstaten denn foorts den Warschauer Pakt. In de Johrteinten, de denn folgen, geev dat en Wettrüsten mit Atomwapen twuschen düsse beiden Bünn. Vun de 1960er Johren af an bedüüd dat, dat jede Siete de Welt mehrmalen in’e Luft jagen konn (Overkill). Gefährlich weer dat, as bi den Korea-Krieg (1950 – 1953) un bi de Kuba-Krise 1962 de beiden Blöck an’nanner rasseln döen. Dor fehl nich veel un dat weer to’n Drüdden Weltkrieg kamen. 1968 hett dat denn en Verdrag to’n Stopp vun Atomwapen geven un 1969 sünd de SALT-Verhanneln upnahmen wurrn. Dor is in versöcht wurrn, de Gefohr ut de Saak rut to kriegen.

1964 grepen de USA apen in den Vietnam-Krieg in. Vördem weer dat to de „Tongking-Saak“ kamen. Man al ehrer harrn de USA Militärraatgevers in dat Land harrt. In düssen Krieg sünd de USA duchtig up’e Nese fullen, wat den Krieg süms angüng, man ok de Moral, de dorachter stünn. 1973 mössen de US-Truppen denn aftrecken un dat Ganze enn mit en Nedderlaag. Vunwegen dat de USA sik vörnahmen harrn, den Kommunismus allerwegens in de Welt lüttsch to holen, nehmen se dat in de 1960er un 1970er Johren in düsse Sake mit de Demokratie nich jummers to genau. De USA grepen ok Militärdiktaters un Verbrekers unner de Arms, as Anastasio Somoza Debayle in Nicaragua, Augusto Pinochet in Chile, Ferdinand Marcos up de Philippinen un Mobuto Sese Soku in Zaire. Wichtig weer man bloß, dat se gegen den Kommunismus gegenan güngen.

Na den Vietnamkrieg seeg dat so ut, as wüss de US-Butenpolitik nich recht, wat se woll. Hen un her güng dat. Mol woll sik dat Land um nix in’e Welt mehr groot scheren, denn wedder wies dat sien Militärkraft. So weer dat, as Jimmy Carter Präsident weer. As de Sowjetunion in Afghanistan inmarscheer, möök Amerika gor nix.

Ünner de Regeern vun Ronald Reagan (1981-1989) keken de USA wedder nich so genau hen bi ehre Frünnen in de Welt, ob se nu de Minschenrechten gellen laten döen oder nich. Een kann sik fragen, ob de US-Butenpolitik dormols wat afweten dö vun frömde Kulturen un jem ehr Denken. Dormols stellen de USA sik na den Eersten Golfkrieg twuschen Iran un Irak (1980-1988) utgerekent achter den Diktater Saddam Hussein ut Irak. Dat möken se, weil se bange weern vör de Mullahs in Iran. Mit jem ehre Satelliten hölpen se Hussein bi dat Överhenkieken över den Fiend sien Land un över de Front. Later weer kloor: Dat weer en duchtigen Fehler ween.

In de Reagan-Tiet keem dat ok to de Iran-Contra-Saak: 1986 verköffen de USA Wapen ok an den Iran. Dat weern to’n groten Deel Raketen to’n Afscheten vun Panzers. De US-Sekerheitsraatgever Robert McFarlane un de US-Oberst Oliver North harrn düt Geschäft vermiddelt. Dat Geld, wat de USA dor bi verdenen döen, dat steken se in den Börgerkrieg in Nicaragua. Dor grepen de USA de so nömmten „Contras“ ünner de Arms, de gegen de sozialistische Regeern vun de Sandinisten gegenan güngen.

Ok an de Mujaheddin in Afghanistan geven de USA Geld un Wapen. Dor wollen se de Sowjetunion in dat Land mit in’e Knee kriegen. Dat schaffen se woll ok, man just dormit möken se de islaamschen Fundamentalisten mit stark, de denn later gegen allens angüngen, wat ut’n Westen keem.

Ünner Präsident Reagan keem de Striet mit de Sowjetunion to en Enne. Reagan harr fökener mol seggt, de Sowjetunion, dat weer „Den Bösen sien Riek“ (evil empire), dor möss een gegenan gahn, bit dat ünner güng. He geev dor üm jummers mehr Geld för Rüstung ut. Ok Wapens för den Weltruum schollen för veel Geld boot weern. Dat weer dat so nömmte „Star-Wars-Programm“ (SDI-Projekt, Krieg in de Steerns). Man 1985 un 1986 hett Reagan sik ok mit sien sowjetschen Kollegen Michail Sergejewitsch Gorbatschow drapen. Dor güng dat denn bi üm Verhanneln, wie de ganzen Wapens ok nu afrüst’ weern konnen. De Naam vun düsse Verhanneln weer START (Strategic Arms Reduction Talks). Amenne hefft de USA mit ehre Politik de Sowjetunion ünnerkregen. 1991 breek de Sowjetunion ut’neen un de Kole Krieg weer ut. Vun dor af an sünd de USA de eenzigst Supermacht in de Welt.

Städer

US-Bundsstaten

Länner in Noord- un Middelamerika

Afhängige Rebeden: Bermuda | Gröönland | Saint-Pierre un Miquelon

Staten in de NATO