Libyen

Libyen (ˈliːby̆ən, ˈliːbi̯ən, up Araabsch: ليبياw= Lībiyā, amtlich Sozialistische Libysch-Araab’sche Volks-Dschamahirija, oder, en beten körter, man ok amtlich, Libysch-Araab’sche Dschamahirija), is en Land in den Noorden vun Afrika. Libyen liggt an de Middellannsche See un grenzt an Ägypten un an den Sudan, an’n Niger un Tschad, un an de Maghreb-Länner Tunesien un Algerien.


(Flagg)	(Wapen)

Wahlspröök: (översett)

Natschonalhymne: Allahu Akbar (Gott is grötter)

Hööftstadt

Tripolis
32° 41′ N, 13° 10′ O

Gröttste Stadt Tripolis

Amtsspraak

Araabsch

Regeren
Generaalsekretär Volkskongress
Revolutschoonsföhrer
Generaalsekretär Volkskomitee islaamsch-soz. Volksrepubliek
Muftah Muhammad Kaiba
Muammar al-Gaddafi
Al-Baghdadi Ali al-Mahmudi

Unafhängigkeit
verkloort

Vun Italien
24. Dezember 1951

Grött
• Allens
• Water (%) 1.775.500 km²
nix %

Inwahnertall
• 2008 afschätzt
• Inwahnerdicht 6.173.579 (Born: CIA 2008)
3,3/km²

Geldsoort 1 Libyschen Dinar= 1.000 Dirham (LD)

BBP

57.064 Mio. $ (2006)

9.372 $ je Kopp

Tietzoon
• Sommertiet

CET+1 (UTC+1)

CET (UTC+1)

Internet-TLD

.ly

ISO 3166 LY

Vörwahl +218

Geographie

De Noordwesten vun Libyen warrt Tripolitanien nömmt. Dor liggt an de Küst dat Siedland vun Al-Jifarah, dorachter, na dat Binnenland to de Barglänner Jabal Nafusah (bit 968 m hooch) un dorachter denn de Steenwööst Al-Hamadah al-hamrah. Na Süden to slutt sik denn de Sand- Gruus un Steenwösten vun den Fessan an. In de Midden vun Libyen liggt an de Küsten dat Becken vun de Grote Syrte, wo dat sunnerlich veel Eerdööl un Eerdgas geven deit. In dat Achterland wasst de Vulkanbargen Al- Haruj al-aswad (1.200 m) mit den Charudsch umhooch. In’n Noordosten liggt de Cyrenaika mit de drögen Bargen vun den Al-Jabal al-akhdar (878 m), de na de See to piel affallen doot. Nöördlich vun de Middellannsche See sünd, achter de See, ok Italien (Sizilien un Pantelleria), Malta un Grekenland (Kreta) Libyen siene Nabers. De Baai vun de Grote Syrte steiht, so meent Libyen, unner siene Hoheit. De Bargen gaht na Osten to över in de Marmarika-Steppe. Na Süden to kümmt de Sanddünensee vun de Libysche Wööst. An de Grenz na’n Tschad hen griept de nöördlichen Twiegen vun de Tibesti-Bargen bit up Libyschen Grund röver. Dor höört ok de hööchste Barg vun’t land to. Dat is de Bette mit 2.286 m.

Alltohopen maakt de Sahara bi 85 % vun dat Land ut. Bloß bi 2 % vun dat Land kann för de Bueree bruukt weern. Libyen is en vun de wenigen Länner up de Eer, wo dat nich een Stroom gifft, de över dat ganze Johr hen Water hett. Dor gifft dat bloß so nömmte Wadis, wo bloß Water in is, wenn dat bannig dull regent hett.

Na den Sudan, Algerien un de Demokraatsche Republiek Kongo is Libyen dat veertgröttste Land up den afrikaanschen Kontinent.

Klima und Vegetatschoon

In de Landstreken an de Küst bestimmt de Middellannsche See dat Klima. Dor is dat in’n Winter fochtig. De Temperaturen in’n Januar liggt in’n Dörsnitt bi 12 °C, in’n Augustmaand bi 26 °C. De Nedderslag liggt hier in’n Dörsnitt in’t Johr bi 300 mm. In’t Vörjohr un in’n Harvst weiht faken de Gibli, wat en drögen un heten Wind is, de allerhand Stoff mit sik bringen deit. In dat Binnerste vun’t Land regeert en Wöstenklima mit Temperaturen, de duchtig verscheelt: In’n Winter is dat dor unner 0 °C koolt un in’n Summer över 50 °C heet. Regen gifft dat dor meist gor nich. Ofschoonst dat Land so groot is, gifft dat an un for sik bloß twee Aarden vun Klima: De suptropisch-warme Klimazone langs de Küst un de dröge un heete Wöstenklimazone binnen in’t Land (dat is mit Afstand de gröttste Deel).

Planten un Deerter

Up de Bargen an de Küst wasst middellannsche Planten, in de Siedlänner an de Küst gifft dat Steppenplanten.

Dat gifft in Libyen de typischen Deerter, de in dröge Länner tohuse sünd, as Dünengazellen, Hyänen, Schakalen, Wöstenspringmüse un Wöstenvöss (Feneks). Fudderhen leevt Anubispavianen, Afrikaansche Esels, Hasen un Wildkatten in dat Land, dorto noch verscheden Aarden vun Griepvagels, Slangen un Skorpionen. Twuschen 1990 un 2000 is de Woold in Libyen üm 1,4 % grötter wurrn.

Inwahners

Völker in Libyen

De meisten Inwahners vun Libyen sünd Arabers (90 %) un Berbers (4 %), dorto kaamt noch Italieners, Ägypters, Swarte Afrikaners un annere Volksgruppen. Vun 1975 af an is de Masse vun Inwahners anstegen vun 2,5 Mio. up 5,7 Mio. Lüde. In dat eene Johr 2005 sünd noch mol 2 % hento kamen. Vun dor af an sünd 30 % vun de Inwahners jünger, as 15 Johre oold ween. Bi 90 % vun de Libyers wahnt in de Gemarken vun Tripolitanien un vun de Cyrenaika an de Küst. In dat Johr 2005 hefft bi 85 % vun de Libyers in Städer wahnt. Alltohopen hoolt sik knapp ene Million Gastarbeiters in dat Land up. Bloß man noch bi 5 % vun de Inwahners sünd vullstännige Nomaden. In’n Dörsnitt sünd de Inwahners vun Libyen in dat Johr 2005 74 Johre oold wurrn.

Spraken

Amtssprake is Araabsch. Engelsch un Italieensch weert as Spraken vun’n Hannel veel bruukt. Denn gifft dat ok noch en Reeg vun Berberspraken:

Nafusi (101.000 Snackers)
Ghadames (42.000)
Tamascheq (Tuareg, bi 17.000)

Religion

De Islam is Staatsreligion. Bit 1969 geev dat en König, de jummers to de islaamsche Senussi-Broderschop tohöörn dö. In de lesten Johren kann een sehn, dat sik jummers mehr Lüde na den orthodoxen Islam towennen doot. Dat gifft ok jummers mehr Froenslüde, de den Sleier dregen doot. Wenn een sik vun den Islam afwennen deit, bedutt dat stantepee den Verlust vun de Staatsbörgerschop vun Libyen. 97 % vun de Inwahners vun Libyen sünd Sunniten, sunnerlich höört se to de Richtung vun de Malikiten to. Dat gifft in dat ganze Land bi 74.000 Kathoolsche, en Reeg vun Kopten un en paar Ibaditen. De meisten christlichen Karken sünd na de Revolutschoon vun 1969 tomaakt wurrn.

Soziale Lage

Wat Afrika angeiht, hett Libyen en vun de hööchsten Inkamen pro Kopp up den ganzen Kontinent. De Inwahners sünd sozialversekert un mütt nix betahlen för’n Dokter un ok nix för Weetfroen-, Weetkinner- un Olenrente. De Unnericht an de Scholen köst nix. Allgemeene Schoolplicht besteiht för Kinner twuschen 6 un 12 Johren. Man liekers könnt noch bi 29 % vun de Froenslüde un bi 8 % vun de Mannslüde nich lesen un nich schrieven. Universitäten gifft dat in Tripolis, Bengasi un Sabha.

Historie

Antike

Al in Hieroglyphentexten ut dat ole Ägypten steiht wat to lesen vun den Stamm vun de Libyers in de westliche Naberschop. De Greken hefft dat Land up de beiden Sieten vun de Grote Syrte na düssen Stamm den Naam Libyen geven. Vun dat 7. Johrhunnert v. Chr. af an hefft se an de Küst Kolonien grünnt, dormank de Stadt Kyrene. Dat Land um düsse Stadt umto hett Kyrenaika heten un is in de neegsten Johrhunnerten vun Ägypten ut regeert wurrn. In de Gemarken in'n Westen vun de Kyrenaika hefft de Phöniziers üm un bi 700 v. Chr. de dree Städer Sabratha, Oea un Leptis Magna grünnt. De Landschop dor heete vun dorher Tripolitanien (Land vun de dree Städer). Düt Land stünn unner de Regeern vun Karthago. As Karthago 146 v. Chr. in'n Dutt maakt wurrn is, keem Tripolitanien unner de Herrschop vun dat Röömsche Riek. 96 v. Chr. is ok de Kyrenaika to Rom kamen. As veel later, in dat Johr 395 n. Chr. dat Röömsche Riek deelt wurrn is, is Tripolitanien Deel vun dat Weströömsche Riek wurrn, un de Kyrenaika is to dat Byzantiensche Riek (Oostrom) kamen. In de Midden vun dat 5. Jorhunnert n. Chr. is de germaansche Stamm vun de Wandalen in Libyen infullen. Man Byzanz hett dat vun 533 af an unner sien General Belisar schafft un hett dat Land torüch erovert.

Vun dat Middelööller bit an de Nutied

Twuschen 641 un 644 hefft de Arabers dat Land innahmen. De Berbers, de dor leevt hefft, hefft denn den Islam annahmen. In dat 16. Johrhunnert hefft denn de Osmanen dat Land innahmen. In dat 19. Johrhunnert hett de Senussi-Broderschop versöcht, de Macht in Libyen an sik to rieten. Düsse islaamsche Orden weer in de Kyrenaika tohuse. He hett ok den Wedderstand up de Been bröcht, as de Italieners na den Italieensch-Törkschen Krieg vun 1911/12 dat Land innahmen hefft.

Kolonie un Unafhängigkeit

1934 hett Italien verklaart, Libyen weer nu siene Kolonie. Vun 1940 bit 1943 hefft italieensche Truppen, tohopen mit dat düütsche „Afrikakorps“ unner Generalfeldmarschall Erwin Rommel, gegen allieerte Truppen streden, de vun Ägypten ut gegen Libyen vörgahn döen. Na den Tweeten Weltkrieg is dat Land vun de Vereenten Natschonen (UN) regeert wurrn. 1951 is Libyen denn unafhängig wurrn. De Baas vun den Senussi-Orden is dormols König in ene Konstitutschonelle Monarchie wurrn. Dat weer dormols König Idris I.. 1959 is rutfunnen wurrn, dat dat in Libyen unbannig veel Eerdööl gifft. Dor is denn Libyen later een vun de Länner wurrn, de sünnerlich veel Eerdööl utföhrn döen. An'n 1. September 1969 hett dat Militär de Monarkie afsett un de Republiek utropen. De Oberst Muammar al-Gaddafi weer Vörsitter vun den Revolutschonären Kummandoraat. He harr dat up en radikaal Arabiseern vun dat Land afsehn. Ok hett he twuschen 1969 un 1974 versöcht, mit en Reeg vun Länner en panaraabsche Union up to maken. Man dor is nix vun wurrn, unner annern, vunwegen dat he de Baas ween wull.

In de tokamen Johren hett de Staat all Eerdöölsellschoppen övernahmen. 1975 hett Libyen en Afkamen afslaten mit de Sowjetunion över weertschoplich-technische Tosamenarbeit. 1983 hett Militär ut Libyen ingrepen in den Börgerkrieg in dat Naberland Tschad, man vergeevs: franzöös'sche Frömmenlegionären hefft de libyschen Truppen vun dor verdreven.

Staatsterrorismus

Gaddafi stell sik dormols achter Terrorgruppen, de gegen Israel un gegen de USA angahn deen. Vundeswegen sünd de Amerikaners nu wedder gegen Libyen vörgahn. 1986 hett de US-Luftmacht Bomben smeten up Tripolis un Bengasi. In den Tweeten Golfkrieg stell sik Libyen 1990 an de Siet vun den Irak. 1993 hett de UN-Sekerheitsraat Sanktschonen gegen Libyen up'e Been bröcht, vunwegen dat Libyen twee libysche Agenten nich rutgeven harr, de bi en Anslag up en Fleger mitmaakt hebben schullen.

Gaddafi hett denn avers doch dat Roder rümreten un hett de beiden Verdächtigen an en internatschonal Gericht in de Nedderlannen utlevert. Dor hett dat denn 1999 eerst mol en Enn hatt mit de UN-Sanktschonen. Libyen hett denn ok togeven, dat se achter den Lockerbie-Anslag vun 1998 steken harrn un hett för de Verwandten un Frünnen vun de Oppers vun düssen Anslag, un ok noch för de Oppers vun en Anslag up en franzöös'schen Fleger 1989 (170 Doden) veel Geld betahlt. Dor is dat Embargo denn in'n September 2003 vullstännig um uplööst wurrn. Ok wat de Doden vun en Anslag in Berlin, up de Disco La Belle 1986 angeiht, hett Libyen versöcht, de Saak goottomaken un hett allerhand Geld betahlt.

Die nee Bootschop vun Libyen in Berlin-Dahlem

Na de Terroranslääg vun'n 11. September 2001 in de USA hett Gaddafi de Anslääg utdrücklich verordeelt un hett seggt, de USA dröffen sik sülms verdeffendeern. In'n Dezember 2003 hett he verklaart, Libyen dee sik nu de Wapen begeven, de grote Massen utradeern kunnen, un 2004 hett he sik dorachterklemmt, dat allerhand Bestanddelen för Cheemsche Wapen tonichtmaakt worrn sünd. An'n 10. März 2004 hett Libyen in Wien dat so nömmte Tosatzprotokoll to den Sparrverdrag för Atomwapen unnertekent. Frankriek, Grootbritannien un, vun'n Mai 2006 af an, ok de USA hefft nu wedder Bootschafters in Libyen un rekent dat Land nich mehr unner de Staten, de achter den internatschonalen Terrorismus staht.

Länner in Afrika

Afhängige Rebeden: Kanarische Inseln | Mayotte | Réunion | St. Helena, Ascension un Tristan da Cunha | Westsahara

Staten in de Araabsche Liga