Esens

Wapen/Flagg	Koort
Basisdaten
Bundsland: Neddersassen Landkreis: Landkreis Wittmund Samtgemeen: Samtgemeend Esens
Flach:	26,83 km²
Inwahners:	6.975 (31. Dezember 2010)
Inwahnerdicht:	260 Inwahners pro km²
Hööchd:	3 m över de See
Postleettall:	26427
Vörwahl:	04971
Geograafsche Laag:	53° 39′ N, 7° 37′ O
Grenzen bi OSM:	2012454
Gemeenslötel:	03 46 2003
Börgermeester:	Klaus Wilbers (SPD)
Websteed:	www.esens.de

Esens is en Stadt in den Landkreis Wittmund in Oostfreesland mit 6.975 Inwahners (Stand: 31. Dezember 2010).

Wappen

Groot Wappen vun de Stadt Esens

Dat Stadtwappen wiest en Boor. Dorto is folgend Legende överleefert: As de Stadt Esens in dat Middelöller weer mal vun feindlich Truppen belagert wurr, weer jüst en fohrend Muskant mit sien Danzbooren binnerhalv vun de Stadtmüern. De kriegerisch Utnannersetten trucken sück länger Tiet henn, aber de mit Müern, Graben un Stadtdoren befestigt Stadt kunn all Angreep afwehren. So hebbt sück de Gegner doran makt, de Nahschubweeg aftosnieden, um de Stadt uttohungern. As de Not an‘ gröttsten un de Kapitulatschoon blots noch de Fraag vun en paar Stünn weer, hett sück tofällig de bit dorhenn inspaart Boor befreet, klauter vör Hunger brüllend up den Toorn vun en Stadtdoor un schmeet mit Steen um sück. De Feinde trucken dorut den falschen Sluss, dat de Esenser noch genügend Proviant harrn, um sogor noch en Boor dörtofuttern. Se hebbt denn de Belagerung afbraken; de Stadt weer rett. As Dank dorför wurr de Boor denn dat Esenser Wappendeert.

2002, as de Stadt Esens hör 475-johrig Bestahn fiern kunn, wurr en grooten Booren-Aktion start. För en düütlich Anstiegen vun de Attraktivität vun de Stadt sörgt sietdem 44 künstlerisch gestaltet Buddy Bären, dat Esenser Wappendeert keem dordör noch mehr in den Blickpunkt vun de Bürger as ok den tallriek Gasten vun de Stadt.

Historie

Histoorsch Amtswapen

De Historie vun de Stadt fangt an um dat Johr 800. Eerstmals wurrd de Oort 1310 in sien oorsprünglich Schrievwies Eselingis erwähnt. Anner Naams vun de Stadt weern Ezelynck (1420), Eselinge (1421) un Ezense (1424). De Stadt weer lang Tiet Hööftoord vun dat Harlingerland, dat ok nah sien Vereenigung mit Oostfreesland sien wietgahnd Eegenständigkeit bewohren kunn. Mit den Övergang vun Oostfreesland an Preußen fung 1744 des langsam Afstieg vun de Stadt an, de eerst in dat 20. Johrhunnert beend wurrn kunn, as de Tourismus an wertschaplich Bedüüden wunn.

Middelöller bit 1540

En nipp un nau Grünnensdatum vun den Oort is nich bekannt. Funde ut de Völkerwanderungstiet (Urnen in Norddorf, Langhüüs un Keramik ut dat fröhe söbente bit to Midden vun dat 8. Johrhunnert) laaten en kontinueerlich Besiedeln vun dat Ümland annehmen. In dat Stadtrebeet sülvst fehlt Henwiesen up en jungsteentietlich oder bronzetietlich Besiedeln. Vereenzelt wurrn Relikte ut de röömsch Kaisertiet funnen. Man nimmt an, dat de Oort um 800 rüm as Hannel- un Marktoort up den stormflootsekeren Geestrand nich wiet vun de Küst grünnd wurrn is, um dat de Buernsiedler hör Produkte över See verkoopen kunnen. De Oort vun de Stadtgrünnen weer günstig wählt. Vun de Landsiet föhren dree Hannelsweeg nah Esens un mit de Noordsee weer de Oort dör en Sieldeep, dat man mit en Schipp befohren kunn, verbunnen. De Stadt kunn sück so to en Marktoort mit överregional Bedüüden entwickeln. För dat Johr 1321 is de Anwesenheit vun nedderlannsch Kooplüüd betüügt.

Graf Edzard I. um 1520/30. Gemälde vun Jacob Cornelisz. van Oostsanen (ok nömmt Jacob Cornelisz van Amsterdam).

Middelöllerich Karn vun de Stadt is dat Straatenveereck um den Karkhügel mit den Marktplatz. De Karn gleedert sück in dat Markt-,- Steenstraaten- un dat Jücherquartier. Mit de Erschließung vun dat Neestädter Quartier wurr de Siedlungskarn afrundt. Wannehr de eerste Kark in Esens erricht wurrn is, is nich bekannt. In dat 13. Johrhunnert wurr de St.-Magnus-Kirche an de Stäe erricht, wo wohrschienlich tovör en Holtkark stahn hett. De Bau weer en dreeschiffig Tuffsteenkark, mit de de Harlinger ähnlich as de Brokmerländer oder anner oostfreesche Landgemeenden hör Eegenstännigkeit vun de Landesherren zementeeren dee.

De Junker-Balthasar-Pütt in Esens

In dat laat Middelöller keem dat Harlingerland mit Esens ünner den Infloot vun de tom Brok. Vun de wurrn de Hööftlinge vun Steeesdörp as Väägd in Esens insett. In de Kämpe üm de Vörherrschap in Oostfreesland wessel Hööftling Wibet de Sieden, woruphenn de tom Brok 1426 Esens tweislahn leeten. Nah de Stört vun dat Hööftlingsgeslecht ut dat Brokmerland steeg Wibet to’n sülvständigen Hööftling vun dat Harlingerland up. Ünner sien Herrschap wurr 1427/30 in’ Süüdoosten vun de damals noch nich befestig Marktflecken en Waterburg erricht. Nah den Sieg vun de Cirksena in de oostfreesch Eenigungskriegen full Esens af 1440 in de Hannen vun Wibet sien Schwegersöhn Ulrich Cirksena, den lateren Grafen vun Oostfeesland. 1454 överleet Ulrich de Stadt denn sien Neffen un trüen Gefolgsmann Sibet Attena.

Ünner sien Söhn Hero Omken (1473-1522), de de Böverhoheit vun de Cirksena över dat Harlingerland bestreeden dee, wurr de Stadt 1490 mit Wall, Graben un veer Dooren befestigt, wat de Utdehnung vun dat Stadtrebeet eng Grenzen setten dee, de eerst tegen Enn‘ vun dat 19. Johrhunnert överwunnen wurrn. Mehrfak hebbt de Cirksena in de folgend Johren (1494, 1515, 1524 un 1525) versöch, ehr Herrschapsanspröök in’t Harlingerland mit de Belagerung vun de Hööftstadt to ünnerstrieken. 1524 greep Graaf Edzard vun Oostfreesland dat Harlingerland an un dwung Balthasar, den Söhn vun Hero Omken, sück hüm to ünnergeven. Nah en doruphenn slooten Vergliek muss Balthasar för dat Aftrecken vun de gräflich Truppen en Summ vun 4.000 Gulden betallen un verspreeken, dat he de Vitalienbrüder nich mehr ünnerstütten dee. Todem sull de Burg in Esens sleepen wurrn, wat denn aber doch nich passeer. Balthasar leet de Befestigungen vun de Stadt sogar noch utbauen. So leet he dat Norderdor afdragen un dor en Batterietoorn as ok en mit Scheetscharten versehn Gewölbe errichten. Rings um den Wall entstunn en Palisadenbegrenzung.

De Utnannersetten mit de oostfreesch Graafen gung aber wieder As Enno II. as nee Graaf in Oostfreesland de Herrschap övernommen harr, wurr 1529 tüschen de Parteien en nee Vereenbarung drapen, in de de gegensietig Anspröök fastleggt wurrn. Tovör weer en Versöök, Balthasar trotz verspraaken Geleit to’n Gefangenen to maken, scheitert. Een Johr later hett Enno denn Balthasar in de Kark to’n Lehnseid glick anderen Junckern der Grafschap Ost-Friessland. un to’n Verzicht up den gröttsten Deel vun sien Herrschapsrebeet dwungen. De Befestigungen vun Esens wurrn in de Folgetiet sleepen, de Burg aber nich. Balthasar hett sück to sien Süster Onna, de mit den dortigen Herren verheiraadt weer, in de Grafschaft Rietberg afsett. Vun dor ut keem he an den kathoolsch Hartog Karl von Geldern ran, de en en Feind vun de protestantisch Cirksena weer. Karl hett Balhasar denn sien Ünnerstütten bi dat Torüchhalen vun sien Herrschap gewährt.

Dormit hett Balthasar de so nömmt Geldrische Fehde anfangen. Mit Gelderns Hülp full he in Oostfreesland in un hett in dat Land swoor Verwüstungen un groot Leed anricht. Graaf Enno weer dwungen, Balthasar sein olde Herrschap torüchtogeven un noch wiedere Togeständnisse to maken. Dat Harlingerland stunn aber vun nu an ünner offiziell Lehnshoheit vun Geldern un hett sien Unafhängigkeit verloren.

Tüschen 1537 un 1540 hett Balthasar Esens Stadtrechte verlehnt. To disse Tiet stunnen binnerhalv vun de Stadtmüern all mehr as 300 Hüüs.

Mit Rückendeckung vun sien Verbündeten Karl von Geldern roov un brandschatz Balthasar in de Ländereen vun sienr Nahbers. Dormit broch he aber de sück sonst aflehnend tegenöverstahnd Maria von Jever un Graf Enno dorto, sück tegen hüm to verbünnen. Mit sien Ünnerstütten vun de Seerooveree broch he todem de Hansestadt Bremen tegen sück up. In‘ Sömmer 1540 wurr de Stadt Esens vun Truppen vun der mit Bremen verbünnd Herrschap Jever belagert. Noch während de Belagerung is de krank wurrn Balthasar in‘ Oktober 1540 as letzt männlich Nahkommen vun sien Geslecht storven.

Vun der Herrschap vun de Rietberger bit to’n Enn vun de eerst Preußisch Herrschap- 1540 bis 1806

Nah de Dood vun Junker Balthasar full dat Harlingerland un mit hüm Esens an de Süster vun Balthasar, Onna von Rietberg, un deren Söhn Johann. 1547 wurrn Stadt un Burg Esens dör en tweeten Wall un Graben starker befestigt. Dorför muss de old Bürgerweide vör dat Herdetor wieken. To’n Utgliek kreegen de Esenser 1563 en nee Weide för 300 Swien. Nah dat Utstarven vun de männlich Linie vun de Grafen von Rietberg wurrn de Grafen in Oostfreesland upgrund vun de ehelich Verbinnen vun Ennos II. mit Walburga von Rietberg, de he 1581 in Esens heiraadt harr, deren Nahfolger. Enno III. hett aber in den Berumer Vergliek 1600 aber togunsten vun sein Döchter up Rietberg un kreeg dorför dat Harlingerland mit Esens as Hööftstadt. 1597-1598 hett de Pest eerstmals in Esens för Leed un Dood sörgt.

Dat Harlingerland bleev wieder rechtlich unafhängig, weer aber in Personalunion mit Oostfreesland verbunnen. So bleev de Kanzlei in Esens nah 1600 as Böver- un Appellationsgericht för dat Harlingerland bestahn. De Stadt deen den Cirksena bitt o de hör Utstarven 1744 as tweet Residenz neben Emden un later Auerk. Af 1611 leeten de oostfreesch Landsherren up de Burg in Esens Münten präägen.

Epitaph för Walburgis von Rietberg

An‘ 26. Mai 1586 is Walburgis von Rietberg, kört nahdem se hörn Söhn boren harr, in dat Öller vun 30 Johr in Esens storven. Mit hör starv de Linie vun de Graafschaft Rietberg ut dat Huus Werl-Arnsberg ut. Hör letzt Ruhestäe funn se in de Magnuskark in Esens, wo Enno II. hör to Ehren en Epitaph un en Grafftmal errichten leet.

To de Tiet vun den Dartigjohrigen Krieg wurr Esens mehrfak besett. Toeerst trucken Truppen vun den Protestantischen Heerführer Ernst von Mansfeld nah Oostfreesland. De machtlos Graaf Enno III. geev sien Residenz Auerk pries un truck sück nah Esens torüch, wo he as en Gefangener leevt hett, wiel de Mansfelder Truppen achter hüm an gahn sünd un hüm fastsett hebbt. De Mansfelder hebbt hüm dorto de 300.000 Daler, de nah de Bestimmungen vun den Berumer Vergliek as Affindung för dat Aftreden vun dat anfangs nich to Oostfreesland hörend Harlingerland dör de Grafen vun Rietberg dacht weer, klaut. Disse Verlust hett Ennos Nahkommen in lateren Tieden nöch gröttere Schwierigkeiten bereit. Nahdem de Mansfelder aftrucken weer, wurr de Stadt 1627 vun Kaiserlichen Truppen ünner Tilly besett. Dornah hemm hessisch Truppen Esens besett. 1635 is todem de Pest weer utbraken.

In de Tiet vun den Dartigjohrigen Krieg fall woll ok de Ansiedlung vun de eerstn Jööden in Esens, van deren rund 300-johrig Historie noch hüüd de Ruine vun de Synagoge, de jöödsch Freedenhoff un dat Museum in dat August-Gottschalk-Haus tüügen.

Esens in dat Johr 1714

Nahdem de old Verbindung to dat Meer dör Verlandungen un dör Indieken för groot Seeschippen nich mehr befohrbor weer, wurr in dat laat 17. Johrhunnert in Bensersiel en nee Haven för den Oort anleggt. To disse Tiet geev dat in de Stadt acht Zünfte: de Schmiedezunft, de Wull- un Lienenweberzunft, de Backerzunft, de Zunft vun de Barbiere, de Zunft vun de Schnitger, Küfer, Glaser un Timmerlüüd, de Schosterzunft, de Krämer- un Wandsniederzunft un de Zunft vun de Fuhrlüüd. Nahdem dat dat Füürstenhuus in dat Johr 1744 nich mehr geev, full deren Gesamtbesitt un dormit ok dat Harlingerland an dat Preußisch Königriek.

Eerste Preußische Herrschap (1744 bit 1806)

De Preußen hebbt denn denn Burg sleepen, wiel de nu nich mehr bruukt wurr. 1745 wurr all de Kanzlee un dormit ok dat Bövergericht in Esens slooten, un 1748 de Müntstäe nah Auerk verleggt. Esens wurr dormit to en lütt Provinzstadt in de Region.

As 1781 dat Berliner Gesangbuch in‘t Harlingerland inführt weern sull, führ dat 1782/83 to allgemeen Protesten in de Region, an de sück de Esenser Bürger mit Steinen und Knüppeln bedeeligt hebbt. Kört dorup wurr dat de Gemeenden freestellt, dat Gesangbook to nutzen.

Ünner Hollandsch, Franzöösch un Preußisch Herrschap (1806 bis 1815)

Elf Daag nah de Slacht bi Jena un Auerstedt wurrn an‘ 25. Oktober 1806 hollandnsch Truppen vun hör König Louis in Marsch sett. Se hebbt över de Eems sett un sünd eenig Daag later nah Auerk marscheert. Oostfreesland un dat Jeverland wurrn to dat Departement Oost-Vriesland. An‘ 11. März 1808 wurr dat Departement in Auerk fierlich in dat Königriek Holland integreert. Dorto hebbt in de Stadt des Karkenglocken lüüt un 21 Salutschööt wurrn affüert. An’t Slott un an’t Raathuus wurrn de königlich-hollandsch Wappen anbrocht, up dat Slotttoorn wurr de Trikolore hisst.

In de folgenden dree Johren weer Oostfreesland (mit Utnahm vun dat Rheiderland, dat de Departement Groningen angleedert wurr) as Oost-Vriesland dat elft Departement vun dat Königriek Holland. As hier to’n 1. Januar 1809 all in dat Königreich gelldend Lasten, Afgaben un Stüern inführt wurrn, keem dat in Esens to swoor Tumulten, in deren Verloop de Fenster vun de Hüüs, in de Finanzbeamte wahnen deen, insmeeten wurrn un dat Huus vun de Böveramtmann hett man sogor innahmen. De Unruhen kunnen eerst to’n Enn brocht wurrn, nahdem veer Brigaden Gendarmen nah Esens versett wurrn.

Anfang 1810 fungen franzöösch Truppen, Holland to besetten. Eenig Duusend franzöösch Suldaten sünd kört dorup in Oostfreesland inmarscheert. Oostfreesland wurr to dat Departement de l’Ems-Oriental (Osterems). Todem geev dat in de Kommunalverwaltung Verännerungen. De Börgermneester weer nu Maire. Ok dat Naamensrecht änner sück und all Oostfreesen mussen sück en eenheitlich Familiennaam geven (Dekret van‘ 18. August 1811, Inführung vun de Code Napoléon). Esens wurr to en Kanton in dat Arrondissement Jever. In‘ Gegensatz to de preußisch Tieden, in de Oostfreesland utdrücklich kien Militärdeenst aftoleisten harrn, mussen se ünner franzöösch Herrschap Suldaten stellen. Bi de eersten Militäruthevung wurrn in Esens 17 Mann to’n Deenst verplicht, wat denn abermals to Unruhen un Desertationen führen de, de aber ok gau weer afklungen. As sück nah de Russlandfeldzug de Nedderlaag vun Napoleon afteken dee un Hamborg vun russsch Truppen in‘ März 1813 vörövergahnd befreet wurr, keem dat in Oostfreesland to en Upstand, de sück vun Freebörg över Reepsholt, Leerhaaf, Burhaaf, Buttfoor, Dunum, Steesdörp bit nah Esens untbreeden. De französchen Beamten sünd flücht un hebbt in Auerk Schuul söcht. Noch weer de Macht vun de Franzoosen nich braken. De Präfekt hett den Upstand mit Verstärkung ut Groningen daalslahn. Bi Rispel (dicht bi Wittmund) sünd denn upsternaatsch un franzöösch Truppen upnanner drapen. Dat Gefecht wurr vun de Franzoosen wunnen. Dornah weer dat mit den Unruhen eerst mal daan. An de Befreeungskriegen tegen Napoleon hebbt sück Esenser Bürger mit en 1814 upstellt Landwehr bedeeligt, de 1816 ahn Verluste ut Frankriek torüchkeem. Nah de Tosommenrbröök vun de franzöösch Herrschap trucken in de Johren 1813 bit 1815 weer de Preußen in un de old Landsgrenzen wurrn weer herstellt.

Esens in dat Königriek Hannober (1815 bis 1866)

De St.-Magnus-Kark van 1848

Nah den Wiener Kongress wurr Preußen in’t Fröhjohr 1813 dorto verplicht, Oostfreesland an dat an mit Grootbritannien in Personalunion verbunnen Königriek Hannober aftotreden. De Övergaav funn 1815 statt. Esens wurr to’n Seet vun twee Ämter, nämlich, Esens-Stadt un Esens-Amt (dat Ümland vun de Stadt) in de Landdrostee Auerk. Während de Hannobersch Verfatenskonflikt wurr de Börgermeester vun de Stadt, Eduard Wedekind 1841 strafversett. He harr sück tovör mit apen Protest tegen de Upheeven vun dat Staatsgrundgesett dör König Ernst August wend tun wuss dorbi de Esenser Bevölkerung achter sück.

Aber ünner de Herrschap vun Hannober gung dat mit de Infrastruktur in Oostfreesland vöran. Bit dorto weern de Straaten un Weeg in Oostfreesland in en slechten Tostand un deelwies nich mehr to bruken. Nu keem en groot anleggt Chausseebauprogramm. Esens wurr 1843 en Straat nah Ogenbargen an dat Straatennett, dat bit hüüd existeeert, anslooten.

Während de Revolution von 1848/49 keem dat in Esens 1849 to en groot Kundgeevung up den Marktplatz, bi de sück Rektor Carl Gittermann to de Frankfurter Nationalversammlung bekennen dee un den Fürsten vörhull, dat se dat Verspreken, hör Länner nee Verfaten to geven, nich inhollen harrn. Dorför wurr he later för veer Week Gefängnis veroordeelt.

Ünner Hannobersch Herrschap wurr 1848 de St.-Magnus-Kark nah Plääns vun de ut de Hööftstadt vun dat Königriek stammend Konsistorialbaumeester Friedrich August Ludwig Hellner nee baut, nahdem dat old Karkengebäude wegen Baufälligkeit afreeten weern muss..

An' 25. September 1860 geev dat en grooten Stadtbrand in Esens, bi dat een Drittel vun de 382 Wahnhüüs (bi 2.351 Inwahner to de Tiet), nämlich 110 Hüüs un 25 Nebengebäude vernicht wurrn. 14 Gebäude weern düchtig beschädigt. 192 Familien mit 570 Personen weern mit en Slag obdaakloos. Mindst een Fru keem dorbi to Dood. Dornah hett man mit Spendengeller de Stadt weer nee ubaut. Insbesünnere an de Westerstraat kann man hüüd noch seen, wannehr de Hüüs baut wurrn sünd.

Vun de Düütsch Krieg bit to’n Enn‘ vun de Weimarer Republik (1866 bit 1933)

Nah den Düütschen Krieg van 1866 full dat Königriek Hannober un mit hüm Esens weer an Preußen. 1885 wurr in‘ Tosommenhang mit en Verwaltensreform ut de Ämter Wittmund un Esens as ok de Stadt Esens de Landkreis Wittmund bildt. Seet vun den Landkreis wurr Wittmund un Esens dordör weer wat torüchsett. Up de anner Siet kreeg Esens aber ok dör den Ansluss an de Oostfreesch Küstenbahn 1883 un an de Lüttbahn Leer–Aurich–Wittmund (1909) en Anschuven in de Entwicklung as Marktoort för dat Versörgen vun de landwertschaplich präägt Marsch- un Geestrebeeden ümto as ok de to dat Harlingerland hörrnden Eilannen Langeoog un Spiekeroog. In de Folgeteit wurrn mehrere Firmen un Genossenschoppen grünnd, dorünner en genossenschaplich bedreeven Fleeschwarenfabrik, en Gaswark und en Genossenschapssbank. Um de Johrhunnertwennen fung dat an, dat sück de Fremdenverkehr up de Insels entwickeln dee un Esens wurr mit de Sielhabens in Bensersiel un Neeharlingersiel to’n Verkehrsknütt för dat Versörgen vun de Insels Langeoog un Spiekeroog.

To Tiet vun de Weimarer Republik bestimmen neben Handwarksbedriev un Eenzelhannelsgeschäften en grood Mulkeree un en Musselkalkmöhlen dat wertschaplich Bild. To disse Tiet gull Esens as Hoochburg vun de liberalen DDP, de bispeelswies 1920 bi de Wahlen to’n Rieksdag 43,9 % vun de Stimmen kreeg. Tegen Enn‘ vun de Weimarer Republik wurrn de rechten Parteien immer starker.

Tiet vun de Natschonalsozialismus un Tweet Weltkrieg

Bi de Rieksdagswahl van‘ 5. März 1933 wurr de NSDAP mit en Andeel vun 56,8 % vun de Stimmen de starkste Partei in Esens folgt vun de 1933 ünner de Naam Kampffront Schwarz-Weiß-Rot antredend Deutschnationalen Volkspartei, de 21,1 % vun de Stimmen up sück vereenigen kunn. För de SPD hebbt man blots noch 13,8 %, för de KPD 2,9 % vun de Wählers stimmt.

Afsehn vun wenig Aktschonen vun de Kramergilde gegen jöödsche Konkurrenten un seltenen Övergreep vun enkeld Personen oder Gruppen gegen de jöödsche Gemeend harr dat in Esens vör 1933 meest kien nennenswert Utnannersetten tüschen Jööden und Christen geven. Noch bi de Kommunalwahlen van‘ 12. März 1933 kandideer de Jööd Simon Weintal nochmals för en Seet in‘ Stadtrat, kunn aber blots de Stimmen vun de in Esens levend Jööden up sück vereenigen, wat aber för en nochmalig Wahl nich recken dee.

Nah de Wahl wurr in de Stadt en nee Bürgervorsteherkollegium bild, dat as en vun de eerst Maßnahmen den Utsluss vun Jööden bi de Updragsvergaav för Lieferungen an de Stadt besluuten dee. De Boykott vun jöödsch Geschäfte fung in Esens an‘ 28. März 1933 an. An‘ 12. April 1933 bericht de oostfreesche Daagszeitung ut Esens: „Juden gehören nicht in deutsche Schützenvereine. In der letzten Mitgliederversammlung wurden sämtliche Ausländer einschließlich Juden von der Mitgliedschaft ausgeschlossen.“

Ehmalig Synagoog in Esens mit dat jöödsch Schoolhuus (in‘ Achtergrund). Dat Bauwark wurrd hüüd as Garage bruukt

Haven in Bensersiel

Wertschaplich beeter sück de Laag in de eerst Johren nah de Machtövernahm dör de Natschonalsozialisten. Ut Dankbarkeit wurrn in Esens twee Straaten in Hindenburgstraße un Adolf-Hitler-Straße umnömmt. Dör Infrastrukturmaßnahmen, as etwa den Utbau vun den Haven in Bensersiel sunk de Arbeitslosenquote in de Stadt. Parallel dorto gung de Utgrenzung vun de Jööden wieder. Völ Jööden hebbt doruphenn de Stadt verlaaten. De letzt Beerdigung up den jöödschen Freedhoff funn an‘ 31. März 1938 statt. Während de Novemberpogrome 1938 wurr de Synagoog vun de Esenser SA daalbrennt un all Jööden ut de Stadt verhaft. Den Jöödschen Freedhoff hebbt se in’t Fröhjohr schänd, so dat dor blots noch wenig Graffsteen vun erhollen sünd. Mindestens 40 vun de 139 tüschen 1933 un Fröhjohr 1944 ständig oder vörövergahnd in Esens levend Jööden sünd in‘ Holocaust ümkommen. 56 sünd in’t Utland, vör allen in de USA, nah Argentinien un Israel emigreert.

1942 wurrd bi Esens en Utbillenslager för Marine- Artilleristen inricht, later ok en Kriegsgefangenenlager, de sien Insassen sowohl in gewerblich Bedriev as ok in de Landwertschap insett wurrn. Dör Bombenangreep harr Esens in de folgend Johren umfangriek Verluste an Minschen un Bausubstanz. Besünners verheerend weer de Bombenangeep vun de Allieerten an‘ 27. September 1943, as 225 Sprengbomben över Esens afsmeeten wurrn sünd. Dorbi keemen 165 Minschen to Dood und groot Deelen vun de Stadtkarn, nämlich 383 Hüüs wurrn tweibombt oder swoor beschädigt. Dat „Armen- und Arbeiterhaus“ wurr kumplett vernicht un in de Keller vun dat Bowark sünd alleen 102 School- un Landjohrskinner to Dood kommen. Esens – sülvst ahn militärische Bedüüden – wurr as so nömmt „Target of Opportunity“ (Gelegenheitsziel) vun verirrt Bombers drapen, de eegentlich Emden as Ziel harrn.

An‘ Enn vun den Tweeten Weltkrieg trucken eerst kanaadsch, later britsch Truppen in Esens in. Mit dat Eerst, wat de denn makt hemm, weer denn, all Kommunalpolitiker ut de NS-Tiet ruttosetten. An de hör Stäe wurrn vun de Militärverwalten Eberhard Buisman as Börgermeester as ok 15 unbelastete Börger as Stadträte insett.

Nahkriegsentwicklung

Haben Bensersiel, in‘ Achtergrund de Fähre nah Langeoog

Dör den Flüchtlingsstroom in de Nahkriegstiet nehm de Bevölkerung vun Esens düchtig to. Mehr as 1500 Flüchtlinge mussen versörgt weern, wat to groot Probleme führen dee. 1946 bedroog de Andeel vun Flüchtlinge un Verdreeven an de Gesamtbevölkerung 18 %. Bis 1950 steeg he up 24%. 1949 weern vun 4.047 Inwahner vun de Stadt 698 Verdreeven un 274 Flüchtlinge, Umquarteerte un Evakueerte.

Wertschaplich gung dat langsam bargup. 1951 wurr de Bade- und Verkehrsverein Esens-Bensersiel grünnd. Af 1960 wurrd massiv in de Entwicklung vun de Fremdenverkehr investeert. 1972 wurr Esens in de Gemeendereform mit de Gemeende ümto to en Samtgemeend tosommenslooten. In dat sülvig Johr wurrn Esens un Bensersiel as Küstenbadeorte anerkannt. Nah wiederen Investitionen in de touristisch Infrastruktur wurrn beid Öörd 1990 to’n Nordseebad (Kuroort) maakt. Bensersiel is siet 1996 ok Noordseeheilbad. De Övernachtungstallen in Esens-Bensersiel steegen van 77 000 (1964) up 241 000 (1971), 1988 leegen se bi 710 000, 1990 sogor bi 777 000 Övernachtungen pro Johr.

Hüüd is de Tourismus in de Stadt un de Region ümto de bedüüdenst Wertschapsfaktor, in den vör allen in de Oortsdeel Bensersiel wieder stark investeert wurrd.

Inwahnerentwicklung

De Stadt Esens tellt hüüd good 7.000 Inwahner un is dormit, meeten an de Inwahnertall, en vun de lüttst Städer in Oostfreesland.

Johr Inwahnertall 1744 1.475 1780 1.567 1840 2.223 1890 2.098 1905 2.487

Johr Inwahnertall 1913 2.189 1925 2.218 1933 2.968 1939 3.072 1946 3.688

Johr Inwahnertall 1950 4.495 1961 4.502 1972 5.967 1999 6.725 2005 6.816

Bauwarken un Kultur

St.-Magnus-Kark

De 1848 dör Friedrich August Ludwig Hellner ut Hannober erricht Bau entstunn an Stäe vun en groot dreischippig Backsteenbasilika vun dat 15. Johrhunnert, de kört vördem wegen Baufälligkeit afbraken weern muss. De jetzig Bau präsenteert sück as laatklassizistisch Backsteenbau in‘ so nömmt Rundbagenstil. De Westtoorn entstunn all 1844. In de 51 Meter hooch Toorn befind sück de Marienglock van 1475 (umgooten 1844), de St. Magnus Glock van 1482 (umgooten 1728), de Luther Glock van 1483 (umgooten 1881, 1906, 1913 un 1917 an den Staat afgeven. eerst 1975 wurr se ersett) un de Freedensglock van 1925. In de Glockentoorn befind sück hüüd buterdem en Museum. Dat Binnere vun de Kark is dorgegen as dreischippig neegootsch Hallenkark gestalt, de mit dreesiedig ümloopend Emporen versehn is. De meest Utstattungsstücken stammt noch ut den Vörgängerbau: In‘ Chor de 1714 betekend Altarupsatz mit en vun Wienranken umgevend Krüüzigungsgrupp. De 1674 stift Kanzel hett en riek smückt Schalldeckel. Dat Bronzedöffbecken vua 1474 is en Wark vun Hinrik Klinghe. Hervörtoheven is de prachtvull Sandsteentumba vun den 1473 storven Ridder Sibet Attena. Dorneben gifft dat in de Kark mehrere Epitaphien ut dat 16. bit 17. Johrhunnert. De Örgel wurr van 1848 bit 1860 vun Arnold Rohlfs baut un hett 2 Manuale, en sülvständig Pedal un 30 Register. Dormit is se de gröttste Örgel ut Oostfreesland ut dat 19. Johrhunnert.

To de nee’ere Kunstwarken hörrt en Arbeit vun den Esenser Künstler Horst Buldt ut dat Johr 1998, en Vader-Unser-Collage, de in de vördere Deel vun dat Hööftschipp vun de Kark to sehn is.

In dat Johr 854 hulp de Bröerschap vun de Freesen in Rom (Schola) den Paapst, Rom tegen de Sarazenen to verteidigen. In Veroli in Middelitalien hebbt de Freesen de Gebeine vun den Hilligen Magnus vun Trani burgen, un hebbt se in de Freesenkark St. Michaelis un St. Magnus neben den Petersplatz begraven. De Rettungstat wurr in de Kark dör en Marmortafel vermarkt. Later wurrn de Reliquien vun St. Magnus nah Freesland brocht un in en Schrein in de St. Magnuskark in Esens bestatt, was siet 1150 betüügt is.

• 
  St.-Magnus-Kark (1848)
• 
  Altarupsatz (1714)
• 
  Gemälde Sündenfall un Krüüzigung (1637)
• 
  Sibet Attena Sarkophag in de St. Magnus Kark (1473)

Anner Bauwarken

• Raathuus, ehemals Palais von Heespen. De tweegeschossig Backsteenbau mit Quaderputz und Walmdaak deent eerst siet 1943 as Verwaltensgebäude. De Frontsiet is mit en dreeassig Middelrisalit utstatt, de dör Kolossalpilaster infaat wuurd. Man hett faststellt, dat dat Gebäude all um 1610/15 erricht wurrn is, worbi man en öller Müerdeel mit bruukt hett. In‘t 17. Johrhunnert wurrd de Amtmann Johann Vieth as Eegendömer nömmt, de 1705 storven is. Wannehr dat nipp un nau in den Besitt vun den Kanzleiverwalter Wilhelm von Heespen keem, de 1703 in de Stadt keem, is nich överleefert. De ünner de nee Eegendömer dörführt Umbau wurrd to’n Anfang vun dat tweet Johrteint vun dat 18. Jahrhunnert ansett. In‘ Rahmen vun disse mehr oder weniger kumplett Umbau wurr dat Bauwark mit en regelmatig gleedert Fassade in‘ Sinn vun den Barocks versehn. De hüüdig Verputz wurr aber woll eerst in de Loop vun dat 19. Johrhunnert anbrocht. Vun de Rüüms in dat Gebäude hett blots de Ahnensaal sien historsch Utstattung bewohrt, to de en Kamin un verscheeden Gobelins hörrn. In de Ingangshall is de Balustertrapp erhollen bleeven.
• Old Amtsgericht. De klassizistisch Putzbau mit Walmdaak un dreeassig Middelrisalit wurr 1827 baut. Nahdem man dat völ umbaut hett, is dor hüüd en Architekturbüro intrucken.
• Ehmalig Volksschool (jetzt evangeelsch Gemeendhuus). De Backsteen-Traufenbau dicht bi de Magnus-Kark wurr 1861–66 in Formen vun den Rundbagenstil erricht.
• In de Binnenstadt gifft dat noch mehr, meest in Backsteen erstellt Wohnbauten, de noch erhollen sünd. De Raatswerschap Am Markt 1 wurr 1839 as Traufenhuus mit en flach Dreeecksgeevel baut. 1851 hett man up dat achterliggend Grundstpück de groot Gulfschüer tofügt. De Fassade vun dat nebenan liggend un mit en Freetrapp versehen Geevelhuus Am Markt 3 (Haus Mettcker) stammt wohrschienlich ok ut de 1. Hälft vun dat 19. Johrhunnert. In de Karn is dat Bauwark aber woll bedüüdend öller. Man hett denn annommen, dat an disse Stäe dat Steenhuus vun den Vaagt Wibet von Stedesdorf stahn hett. Dat kunn aber nah Ünnersööken för en lütt Sett nicht bestätigt wurrn. Bausubstanz ut dat Middelöller leet sück nich nahwiesen. An‘ Herrenwall 6 kann man en eengeschossig traufständigen Bau mit Mansarddaak finnen, de sück dör en dreeassig Middelrisalit uttekent. Dat Huus wurr 1863 in laatklassizistisch Formen erricht. In de Steinstraße 12 liggt dat so nömmt Edzardsche Huus. Dat stammt vermutlich noch ut dat 16. Johrhunnert un hörrt dormit to de öldsten Wahnhüüs vun de Stadt. De Fassade hett man aber nahderhenn nee makt. De an nedderlännsch Vörbiller orienteert Geevel, de noch laatbarocke Formen upwiest, is mit "1788" betekent. Binnen bleev de historsche Deel erhollen, de man hüüd as Verkoopsruum nutzt. Reste vun en lüttbürger Wahnbebauung giift dat ok noch an de Süüdsiet vun de Jücherstraße. to de wenig Vertreder vun den Jugendstil in Esens hörrt Herdetor 19, de sien Fassade mit floralen Elementen dekoreert is.

• 
  Raathuus in Esens
• 
  Ehmalg Amtsgericht
• 
  Junker-Balthasar-Pütt
• 
  Münten Denkmal vun Karl-Ludwig Böke ut Leer

Regelmatig Veranstaltungen

Schützenfest: Dat Esenser Schützenfest tellt to de gröttst Schützenfesten in Neddersassen un gellt dorbi as dat gröttst Schützenfest in Oostfreesland. Jedes Johr wurrd dat vun ruch weg 75.000 Minschen besöcht. Etwa 100 Schausteller beschicken dat Fest. Dann fangt meest immer Freedag vör den tweeten Sönndag in‘ Juli un geiht to Enn‘ an de folgend Middweek.

Balthasar-Fest: Dat Fest find jedes Johr Enn‘ Juli/Anfang August statt.

Museen

Dat Turm-Museum in St. Magnus wiest siet 1982 de Historie vun de bedüüdend Kark vun dat Harlingerland nah. Up fiev Etagen kann de Besööker tallriek Exponate un völ Informationen kriegen. In en futuristisch anmoodend Neebau achter de St. Magnus-Kark befind sück dat Holografiemuseum. Up dree Stockwarken kann man neben Informatschonen to optisch Täuschungen tallriek Holografien un Anleitung to deren Herstellung finnen. De Heimatverein Esens e.V. nutzt in de Peldemöhl all Etagen un dat angrenzend Müllerhuus mit Anbau as Heimatmuseum to de Darstellung vun de Siedlungshistorie vun dat Harlingerland un de Historie vun de Stadt Esens. In dat ehmalg jöödsch Schoolhuus, dat hüüdige August-Gottschalk-Haus gifft dat en Gedenkstäe mit Utstellung to de nee’ere Historie vun de oostfreesch Jööden. Dat Gebäude wurr 1985 vun de Stadt Esens köfft, um dat nah en all lang bestahnd Bebauungsplan aftobreken und an sien Stäe Parkplatzen antoleggen. Dör en Privatinitiative vun den Vereen Ökumenischer Arbeitskreis Juden und Christen in Esens e. V., kunn man aber dat Huus retten un dorin de Gedenkstäe uptobauen. Bi de Herrichtung vun dat Huus wurr vullständig erhollen Mikwe vun de jöödsch Gemeend opdeckt. An‘ 29. August 1990 wurr de Gedenkstäe denn as August-Gottschalk-Haus an de Apenlichkeit övergeven.

• 
  Holographiemuseum
• 
  Skulptur „Falster“ von Leonard Wübbena aus Funnix
• 
  Skulptur
• 
  Winspiel (2005) vun Ida Oelke
• 
  Heimatmuseum Peldemöhl

Wertschap un Infrastruktur

Verkehr

De Stadt is in‘ Momang de Endpunkt vun de Oostfreesch Küstenbahn vun Wilhelmshaven nah Esens (KBS 393), de fröher noch wieder över Dornum (af hier noch Museumsbedriev) nah Nörden gung. Plans, dat weer uptobauen scheitert to Tied doran, dat eenig Gemeenden nich tostimmen dooht. Bit to dat Johr 2010 geev dat en olden Bahnhoff mit Bahnhoffsgebäude (de aber nu en Supermarkt wieken mussen). De hüüdig Holtstäe liggt wieder ööstlich. De Züüg kommt in Stünntakt in Esens an un hörrt to de to Veolia Verkehr hörrnd NordWestBahn in Richtung Wilhelmshaven.

Fröher fung in Esens ok en Streckenast vun de Kreisbahn Auerk an, de de Städer Leer, Auerk, Esens un Wittmund up 1000 mm Spoorbreeed verbunn un besünners dör de Goodverkehr aber ok för Personenverkehr deen. Vun Esens führ buterdem en Stichbahn vun de Auerker Kreisbahn nah Bensersiel, um de Lüüd, de nah Langeoog wullen, an den Haben to bringen. Deelen vun de old un all lang afbaut Bahnstreck sünd hüüd Radweeg.

Bildung

Da Niedersächsische Internatsgymnasium (NIGE) führt as eenzig ünner de Neddersassisch Internatsgymnasien vun de 6. Klass an neben Franzöösch ok Latiensch as tweet Frömdspraak. Schöler vun tallriek Eilannen vun Neddersassen, de dat Abitur maken willt, besöökt nah de teihnt Klass dat NIGE in Esens, wo rund 1.000 Schöler ünnerricht wurrn. 90% vun de Schöler kommt vun de oostfreesch Inseln. De Carl-Gittermann-Realschule wurr nah den Schoolrektor Johann Carl Gittermann nömmt, de sück to de Revolutschoon van 1848/49 to de Frankfurter Nationalversammlung bekannt hett un den Fürsten vörhollen hett, dat se hör Verspreken, hör Länner eegen Verfaaten to geven, nich hollen harrn. Dorför wurr he to veer Week Gefängnis veroordeelt. De Realschool wurrd vun rund 450 Schöler besöcht un is Partnerschule des SV Werder Bremen. Up ruch weg 250 Schüler kummt de Herbert-Jander-Hauptschule. Naamgever is en ehmalg Schoolleiter. De Christian-Wilhelm-Schneider-Förderschule wurr nah den Pastor un Grünner vun dat ehmalg Waisenhuus to Esens nömmt. Dor sünd etwa 170 Schöler. De Grundschool Esens Noord mit hör rund 430 Schöler ünnerhollt en Butenstäe in Werdum.

Karken, Freekarken un Religionsgemeenschapen

Karken

• De Evangeelsch-lutherisch Karkengemeend hörrt to de Karkenkreis Harlingerland vun de Evangeelsch-Lutherisch Landskark Hannober.
• De Röömsch-kathoolsch Karkengemeend St. Willehad hörrt to dat Dekanat Oostfreesland vun dat Bisdom Ossenbrügge.

Freekarken

• De Evangeelsch-Freekarkliche Gemeend (Baptisten) is nah Anfängen in Huuskreisen siet 1993 in Esens tätig. Hör Kark is siet 1994 en ut Containern tosommenstellt Flachdaakgebäude. Se hörrt to de evangeelsch-freekarklich Landsverband Baptisten im Nordwesten.

Religionsgemeinschaften

• Neuapostoolsch Karkengemeend.

Ehmalge Synagogengemeend Esens

De jöödsch Gemeend in Esens bestunn över en Tiet vun ruch weg 300 Johren vun hör Anfängen in dat 17. Johrhunnert bit to hör Enn’ an’ 31. Juli 1941. De Ansiedlung vun de eerst Jööden fallt wohrschienlich in de Tiet nah 1600. Eerstmals wurr dat up en Oorkunn 1637 erwähnt. 1827 wurr en Synagoge erricht. 1925 stellen Jööden in Esens 3,4 Perzent vun de Bevölkerung. Dat weer de veerthööchste Andeel in Oostfreesland. Nahdem de Nazis an de Macht weern, fung de Exodus vun de Esenser Jööden an. An’ 9. März 1940 hebbt sück de letzt Börger vun jöödschen Glooven bi de Stadtverwalten afmeld. Endgültig to Enn’ weer de Historie vun de Jööden in Esens mit de Uplöösen vun de jöödsch Kultusvereenigung e.V. an’ 31. Juli 1941.

Lüüd ut disse Stadt

• Balthasar von Esens († 1540), Freeheitskämper un Seerööver
• Sabina Catharina (1582-1618), Gräfin von Rietberg
• David Fabricius (1564–1617), Theoloog, bedüüdend Amateurastronom un Kartograf
• Johann Hülsemann (1602–1661), lutherisch Theoloog
• Philipp Heinrich Erlebach (1657–1714), Komponist
• Christian Eberhard, (1665–1708), Fürst vun Oostfreesland ut dat Huus Cirksena
• Enno Rudolph Brenneysen, (1669-1734), Jurist un Kanzler vun Oostfreesland
• Johann Gottfried Rohlfs, (1759–1847), Örgelbauer
• Gerhard Moritz Roentgen, (1795–1852), nedderlannsch Seeoffizier, Maschinenbauingenieur un Schippbauer
• Arnold Rohlfs, (1808–1882), Örgelbauer
• Gerd Sieben Janssen, (1802–1899), Örgelbauer
• Theodore Thomas, (1835–1905), Musiker un Dirigent, hett dat Chicago Symphony Orchestra grünnd
• Ernst Christian Carl Kruse, (1836–1900), Dokter un Politiker
• Johann Gerhard Behrens, (1889–1979), evangeelsch-lutherisch Pastor un Astronom
• Timo Schultz, (* 1977), Footballspeler, hett lang in Esens leevt

Literatur

• Johann Anthon Andree: Geschichte und Beschreibung der Stadt Esens 1840, bearb. von Heinrich Pasternak, mit einer Einführung von Gerd Rokahr, Esens 1998.
• Gerd Rokahr: Die Juden in Esens. Die Geschichte der jüdischen Gemeinde in Esens von den Anfängen im 17. Jahrhundert bis zu ihrem Ende in nationalsozialistischer Zeit. Ostfriesische Landschaft, Aurich 1987, 1994, ISBN 3-925365-76-1.
• Friedrich Schunke: Vom Häuptlingssitz zum Küstenbadeort. Esens. Ein Stück ostfriesischer Geschichte, Esens 1978.

Weblenken

Esens. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Esens.de: Eine kurze Geschichte der Stadt Esens
• Burg Esens