Wikipedia

Ooldsassische Spraak

(wiederwiest vun Oltsassisch)
Ooldsassisch

Sahsisk Sahsisc

Snackt in

Utsturven
Sprecher Is keen lebennige Sprake mehr
Klassifikatschoon
Offitschell Status
Amtsspraak in keen Amtsspraak
Spraakkoods
ISO 639-3

osx

Ooldsassisch (Egenbeteken Sahsisk or Sahsisc) is ene germaansche Spraak un de öllste Form van dat Neddersassische. De Spraak höört de westgermaanschen Spraken to un is nah verwandt mit de anglofreeschen Spraken (Ooldfreesch un Angelsassisch)[1]. Et gifft siet dat 8. Johrhunnert an schreven Borns in ooldsassiche Sprake. In dat 12. Johrhunnert is de Spraak denn suutje övergahn in dat Middelsassische.

Dat Ooldsassische was de Spraak van de Sassen, de dormols Nordwestwestdüütschland un de oostliken Nedderlannen leven.

Dat Ooldsassische harr domals ok noch temlich veel vun de starken Flexionen vun dat Germaansche, de later in middelsassische un plattdüütsche Tied all afslepen worrn sünd. De Grammatik van dat Ooldsassische was bannig wat anners, as de Grammatik van dat hüdige Plattdüütsch. De Nomen wuurn na fief Kasus, dree Numeri un dree Genera flekteert.

Spraakhistorie

ännern

Dat Ooldsassische utwickel sik wohrschienlik in’n 5. Johrhunnert ut ingväoonsche Dialekten. Al in’ 5. Jahrhundert spleet sik de angelsassische Spraak van dat Ooldsassische af, as de Angeln un Sassen ut dat süüdlike Däänmark un Sassen na England trocken. Dat Angelsassische up de Brittschen Eilannen deed sik na dat Ooldengelsche ümmodeln. Nadem Karl de Grote de Sassen in’n Sassenkriegen ünnerkreeg un he elk un een döpen leet, geraad dat Ooldsassiche mehr un mehr ünner den Infloot van de hoogdüütschen Tungensläg. Van hier an gifft et denn ok schreven Borns in Ooldsassisch, de meesten Teksten hefft wat mit de Christianiseern van de Sassen to kriegen. In’n 12.Johrnunnert is dat Ooldsassiche denn heel suutje na dat Middelsassische övergahn un de starken Vokalennen sind afslepen worrn un veel van de ole germaansche Deklinatschoon un Konjugatschoon het en in’t late Middelöller vereenfackt.

Spraakrebeet

ännern
 
Koort van de oolden germaanschen Spraken

Dat Spraakrebeet harr in’n Süüdwesten temlich desülven Grenzen as nu dat Neddersassische. De Grenz leep vun de Südersee na Süüdoosten an de Grenz vun Westfalen un Rhienland langs un is denn in de Ümgegend vun Olpe na Noordoosten afknickt un bet oosten vun’n Harz lopen. Dor wiekt dat ole Spraakrebeet denn dat eerste Maal vun de hüdige Spraakgrenz af. De Gegend vun Merseborg un Halle weer to de Tied noch Sassisch, nu höört se to Middeldüütschland. Naumborg un Leipzig liggt all beid knapp buten dat Spraakrebeet. Vun Halle leep de Grenz temlich liek na Noorden. De Gegend in’n Oosten vun Calbe, Meideborg un oosten de Elv weer to de Tied noch vun Slawen bewahnt. Ok dat Wendland hett to’n groten Deel nich to dat Spraakrebeet vun de Sassen höört. Vun de Elv bi Geesthacht leep de Spraakgrenz to de Slaven in en Bagen na Noordwesten un bi Kiel na de Oostsee ran. In’n Noorden weren groff Levensau un Eider de Spraakgrenz to de Dänen un in’n Westen to de Fresen. Ok Wusten, Wangerland, Oostfreesland un dat Grönningerland weren to de Tied noch freesch un nich Deel vun dat ooldsassische Spraakrebeet. Dat Westlauwersche Freesland is nu noch freesch. Bi Möppelt leep de Spraakgrenz wedder an de Südersee ran.

Verwandschop mit anneren Spraken

ännern

Ehrdaag tell en dat Ooldsassische tohoop mit de Ooldnedderlandsch Spraak to dat Ooldnedderdüütsche. De Spraak is avers woll verwandt mit dat Freesche un dat Angelsassische. Dorümme warrt düsse Talen vandage as ingväoonsche Spraken or noordseegermaanschen Spraken tohoopfaat. Liekers is de Inordnen van dat Ooldsassiche wat stuur, denn de Sprrak wiest noordseegermaansche Markmalen, avers ok hoogdüütsche un is ok kene riene ingväoonsche Spraak. To'n Bispill deed dat Ooldsassicche nich bi de grote Vokaalverschuven van dat Ingelsceh un Freesche mit. Ok de Assibilatschoon van dat /k/ finnt sik in’n Ooldsassiche doll os in dat Anglo-Freesche. Dat is ok nich seggen of up de wenigen ooldsassischen Teksten, de dat noch gifft, Verlaat up is. To bedenken is bi disse Teksten vör allen, dat se nich unbedingt all vun Sassen schreven sünd. De Texten för de Christenmission sind to’n Deel woll van Franken un Baiern schreven. Bi annere Texten is dor vun uttogahn, dat se ut dat Latiensche översett sünd. De Texten wiest also nich unbedingt all dat typische Sassisch, so as dat van de Lüde to de Tied spraken worrn is.

Liekers lett dat as wenn dat Ooldsassische de Freeschen Spraken un dat Angelsassiche näger is as den Hoogdüütschen. Dorümme gifft dat vandage männje Spraakwetschoplers de seggen dat Ooldsassich utgangs ene ingväoonsche Spraak was un denn nach un nach ingväoonsche Markmalen verlöös, vanwegen de fränksche un hoogdüütsche Inwark, nadem de Franken dat Riek van de Sassen ünnerkregen.

Man dat kann ok angahn dat de Ooldsassische Spraak gans wat egenes was un keen ingväonsche noch düütsche Spraak is. Dat Ooldsassische kunn en gans egen Twieg van dat Westgermaansche ween. Dür Spraakkontakt mit dat Ingelsche un dat Freesche mag dat woll mööglik ween, de Sassen dat en Barg phontschen Markmalen övernöhm. Ok is de Morphologie van dat Ooldsassische wat sünnerlich un is nich düütsch noch anglo-freesch un kunn van ene egene Grundlaag afkamen.[2]

Phonologie

ännern

Ooldsassisch Saxon sett sik van de hoogdüütschen Spraken apart, vunwegen dat et nich bi den Hoogdüütschen Konsantenschuven mit möök. Dat heest dat Ooldsassiche bewohr de Konsonanten p, t, k, de dat Ooldhoogdüütsche na Frikativeen un Affrikativen schööv. De germaanschen Diphtongen ai un au ännerte dat Ooldsassiche na en langet ē un ō.

De Ooldsassiche is tohoop mit de freesschen Spraken, de enzige Taal de dat germaansche -j- na Konsonanten bewohr. To’n Bispill hēliand "heland". De Ümluud in’n Ooldsasisschen was nicht jümmers regelmatig. De Ümluud van de korten a kunn e ween or dat a bleev as et is. Dat finnt sik auk noch in’t Middelsasische, dor was to’n Bispill Komparativ van de Adjektiv krank krenker or kranker. In schreven Teksten is avers blot de Ümluud e markeert de anneren Ümluden sind in Teksten nich kenntekent.

Konsonaten

ännern

De Tabelle wiest de Konsonanten van dat Ooldsasische. Allophonen sind in Klammern schreven un sind nenne egene Phonemen.

Labiaal Dentaal Alveolaar Post-
alveolaar 		Palataal Velaar Glottaal
Nasaal m n ŋ
Plosiv sth.|stl. p t k
sth.|stl. b d ɡ
Fricativ sth.|stl. f θ s ʃ ç x h
sth.|stl. v ð z ɣ
Approximant l j w
Rhotisch r
  • Meest alle Konasonanten kunn een gemineern. Dat gemineerte /v/ wurr en /bb/, wenn een /ɣ/ gemineer suur dor //gg// bi rut[/ɡɡ/]. De gemineerd /h/ was en /xx/.
  • Os ok in anneren westgermaanschen Tungensläg wurrn de stimmlosen Spiranten /f/, /θ/ and /s/ stimmhebben an den Anfang van’r Silv, also [v] [ð] [z]. Man blot /f/ un /v/(ƀ schreven ) sind in schreven Teksten verschillen schreven.
  • /v/ geev dat ok in’r Midde van Wöör, dat utwickel sik van de Proto-Germaanschen [β], os en Allophoon van /b/}. Dor het sik in männigeen plattdüütschen Dialekt hüdigengags en /b/ van utwicklet, in anneren en bliff dat en /v/.
  • [x] was en Allophoon van /h/ in woordfinalen Positschonen un vör /t/.
  • /d/ spröök een an de Enne van Wöör /t/ ut. Dorümm spröök een word /wort/ ut. In de Genitvform avers /wordes/.
  • /v/ wurr [/f/] an’t Woordenne un vör Konsonanten, blot nich /d/.

Vokalen

ännern

Dat Ooldsassische harr twälve Konsonanten, fief lange un sieven korte. Van jeden korten Luud, blaut nich de runnen Lüüd [ø] un[y], geev et ok enen langen Vokaal. Alle Vokalen, ok de langen, kunnt in noch betoonten Silven instohn. Dat geev den Ooldsassischen sienen starken unkräftigen Klang. De [[middelsassisch]e Sprake sleep denn in nich betoonten Silven de Vokalen af. In de Tabelle sind all düsse Vokalen wiest.

Ooldsassiche Vokalen
kort lang
vörn achtern vörn achtern
sluten [i]  [y] [u] [iː] [uː]
middel [e]  [ø] [o] [eː] [oː]
apen [a] [aː]
  • Lange Vokalen weern roor in unbetonten Silven. Se geev meesttieds blot in Komposita un wenn een Nasilven achter an peck.
  • /u/ and/o/ modeln sik to enen Luud in de laten Ooldsassischen Teksten. Dorümme finnr wi andwordian instead of expected *andwurdian, from Proto-Germaansch *andawurdijaną.

Diphthongen

ännern

De oolden Diphtongen van’t Proto-Germaansche, dat /ai/ un /au/ änner dat Ooldsassische na lange Vokalen. In’t Oolddüütsche utwickel düsse protogermaanschen Diphtongen blot vör welken bestimmten Konsonanten to lange Vokalen. Dat Oold sassische harr twee Diphtongen, de in de Tabbelle weist sind. De Diphtong /io/ her verschedene Varianten.

Ooldsassiche Diphtongen
vörn
apengahn [io]  ([ia]  [ie])
hööchd-harmoonsch [iu]

Man finnt liekers de sluten Diphthongen /ei/ un /ou/ överlangs in teksten, as to’n Bispill in de [[Ooldsass’sche Genesis]. Dor staiht düsse Diphtongen statts de Ooldssassischen /eː/ un/oː/ ; de sik van de de Protp-Germaansch /ai/ un /au/ utwickel. Dat mag van de fränkschen or hoogdüütschen Inwark van af kamen.

Dat mit vörn apengohn Diphtong /io/ is en männigeen Tekst en auk krusen Kuddelmuddel. Wöör mit enen io in, staiht in’n Heliand faken mit ia or ie to Book schreven, vallicht dür den Inwark van anneren Dialekten. Dat lett as wenn ut all düssen verschillen Diphtongen, in’n Middelsassischen /eː/ wurr.

Dat geev wol ok de „langen“ Diphtongen |/oːu/, /aːu/ un /eːu/. Düsse Dubbelluden weern aver as twee Silven ankeken un nich as rechte Diphtongen.

Grammatik

ännern

Kiek ok Ooldsassische Grammatik

Gans anners as dat Neddersassisch, as dat de Plattsnackers hüdigendags in Düütschland und de Nedderlannen bruukt, was dat Ooldsassische ene synthetische Spraak mit mänje Inflexionen. Dat het dat Ooldsassische mit de anneren ollen germaansche Spraken, as Angelsassisch, Ooldnedderlandsch or Oolddüütsch, gemeen.

Morphologie

ännern

Dat Ooldsassiche bewohr veer Kasus van dat Proto-Germaansche vullstännig : de Nominativ, de Akkusativ, de Genitiv un de Dativ. De Instrumentalis bruukt ok de gans oolden Teksten blot noch teemlig roor.

In dat Ooldsassiche geev et dree Genera: Singulaar, Duaal, un Pluraal un dree Numeri: (masculin, feminin, and neutrum). De Duaalformen weern blot för de eerst un twete Persoon bruukt.

Nomen

ännern

De Nomen van dat Ooldsassiche weern stark flekteert un Suffike wurrn achterhängt. Dat geeev starke un swacke Nomen. Os dat Ooldsasscihe na dat Middeldassische över gung verswunnen de Ünnerscheden twisken de Nomenklassen. As en Eksempel is hier dat Woord dag wiest, dat de Grupp van de starken Nomen tohöört.

dag 'Dag' m.
Kasus Singulaar Pluraal
Nominativ dag dagos
Akkusativ dag dagos
Genitive dages, -as dago
Dativ dage, -a dagum, -un


Verben

ännern

Anners os Ooldhoogdüütsch un Ooldnedderlandsch bewohr dat Ooldsassiche nich de dree verscheden Verbanhängsel för den Plural un behööld man blot dat Suffiks -ad, wo dat -t van af kümmt wat vandage de meesten plattdüütschen Dialekten in’n Plural bruukt. Düsse Verännern het dat Ooldsassische mit dat Angelsassiche un dat Freessche gemeen. Os ok dat Ooldnedderlandsche harr de ooldssasiche Sprake blot twee Gruppen van starken Verben un ene drüdde Grupp, de blot noch veer Verben in het:: libbian, seggian, huggian and hebbian).

Düsse Tabelle wiest de dre schwacken Gruppen un de sieven starken Verbgruppen:

Starke Verben Swacke Verben
Konjugatschoon Pronomen 'rieden' 'flegen' 'hölpen' 'breken' 'spreken' 'raisen, gahn' 'wolden ; regeern' 'richten ; ordelen' 'spreken' 'seggen'
Infinitiv rīdan fliogan helpan brekan sprekan faran waldan dōmian mahlon seggian
Nutied Indikativ
ik rīdu fliugu hilpu briku spriku faru waldu dōmiu mahlo(n) seggiu
thū rīdis fliugis hilpis brikis sprikis feris weldis dōmis mahlos sages
hē/it/siu rīdid fliugid hilpid brikid sprikid ferid weldid dōmid mahlod saged
wī/gī/sia rīdad fliogad helpad brekad sprekad farad waldad dōmiad mahliod seggiad
Verledentied Indikativ
ik rēd flōg halp brak sprak fōr wēld dōmda mahloda sagda
thū ridi flugi hulpi brāki sprāki fōri wēldi dōmdes mahlodes sagdes
hē/it/siu rēd flōg halp brak sprak fōr wēld dōmda mahloda sagda
wī/gī/sia ridun flugun hulpun brākun sprākun fōrun wēldun dōmdun mahlodun sagdun
Nutied Konjunktiv
ik rīde flioge helpe breke spreke fare walde dōmie mahlo seggie
thū rīdes flioges helpes brekes sprekes fares waldes dōmies mahlos seggies
hē/it/siu rīde flioge helpe breke spreke fare walde dōmie mahlo seggie
wī/gī/sia rīden fliogen helpen breken spreken faren walden dōmien mahlion seggien
Verledentied Konjnktiv
ik ridi flugi hulpi brāki sprāki fōri wēldi dōmdi mahlodi sagdi
thū ridis flugis hulpis brākis sprākis fōris wēldis dōmdis mahlodis sagdis
hē/it/siu ridi flugi hulpi brāki sprāki fōri wēldi dōmdi mahlodi sagdi
wī/gī/sia ridin flugin hulpin brākin sprākin fōrin wēldin dōmdin mahlodin sagdin
Imperativ Singular rīd fliog help brek sprek far wald dōmi mahlo sage
Plural rīdad fliogad helpad brekad sprekad farad waldad dōmiad mahliod seggiad
Nutied-Partizip rīdandi fliogandi helpandi brekandi sprekandi farandi waldandi dōmiandi mahlondi seggiandi
Verledenteid-Partizip (gi)ridan (gi)flogan (gi)holpan (gi)brokan (gi)sprekan (gi)faran (gi)waldan (gi)dōmid (gi)mahlod (gi)sagd


Syntax

ännern

De Syntax van dat Ooldsassische was relativ free, wiel dat dür de vele Deklinatschoon de Satzdelen ehr Böhrt verännert warrn kunn. Man de normale Wordreeg de V2-Böhrt os sik dat ok vandage in dat Neddersassische, man ok dat Nedderlandsche un Hoogdüütsche finnt.

  • Multiple negatives could stack up in a sentence and intensify each other (negative concord), which is not always the case in modern English, modern Dutch, or modern German.


Schrievwies’

ännern

Dat Ooldsassische schreev en mit dat latiensche Alphabet un bruuk ok noch ƀ för de Luud /v/ un dat ð för den stimmhebben dentalen Frikativ, as de Ieslänners un Färingers dat vandage bruukt. De Ooldsassiche Spraak is dokumenteert in vele verschillene Manuskripten. In meest jeden Manuskript bröch de Schrievers de Spraak anners to Book. Dorümme wiest düsse Artikel de Schriewies’, as Wetenschaplers dat Ooldsasscihe faken schrieven.

  • c un k weern bede för den Luud [k] bruukt. Man dat lett as wenn na en [k] en i or e keem,dat denn de Utspraak /ts/ was. The letter c was preferred for /ts/, k and even sometimes ch being rather used before u, o or a for /k/ (kuning for [kyniŋk] 'king', modern koning ; crûci for [kryːtsi] ; forsachistu for [forsakistuː]).
  • g staiht för de Luud [ɣ] or sien Allophoon [ɡ]: brengian [breŋɡjan] 'bringen', seggian [seɡɡjan] 'seggen', wege [wEɣe] 'weg’' (dative).

As dat lett harr g in’n poor Dialekten de Utspraak [j] an’n Anfang van de Wöör, only when followed by i or e. Dat gifft Wöör as giār [jaːr] 'Johr' and even gēr [jeːr] 'Johr', de twede lett as en starken freeschen Inflütt.

  • h representeer [h]un [x]: holt [holt] 'Holt', naht [naxt] 'Nacht' .
  • i bruukt en för dat korte [i] un dat lange [iː], avers ok för dat [j]: ik [ik] 'ik, iār [jaːr] 'Johr'.
  • qu un kw staiht jümmers för [kw]: quāmun [kwaːmUn] 'Se kamen'.
  • s is de Luud [s], twisken twee Vokalen spröök en dat s as [z].
  • th bruukt en för den Luud [θ], justso as in dat Ingelsche: thōhtun [θoːxtun] 'Se dachten'. ð bruukt en för [ð], männigmaal schrifft en ok dh.
  • u för dat korte [u] un dat lange [uː] or för den Konsonanten [v]. Man oft staiht [v] in den ooldsassichen Teksten as ƀ.
  • en dubbel uu schreev en för [w]
  • z dükert blot in Teksten up, de en stark Inwark van hooddüütsche Dialekten hebbt.


Ooldsassische Literatuur

ännern

Kiek ok Ooldsassische Literatuur

Dat gifft nich vele schreven Teksten up Ooldsassisch. De eersten sassischen Texten weren de Heliand un de Genesis, de vun de Franken opschreven worrn sünd, dat se de Sassen beter to Christen maken kunnen, nadem se jem ünnerkregen harrn. Blangen Texten, de mit de Christianiseern to doon hebbt, gifft dat denn op Ooldsassisch blot noch lüttje Teksten. Dat sünd eenmal korte Segensspröök un denn dat Heveregister vun Essen. Man düsse Teksten wiest villicht nicht richitget Sassisch, vanwegen dat de Översetten ut dat Latiensche sind or wiel dat Franken or Baiern de Teksten to Book schreven. De enzigen literarischen Teksten, de us bleven sind, sind de Heliand un de Ut dat 10., 11. un 12. Johrhunnert is kuum wat nableven. Eerst mit den Sassenspegel to Anfang vun dat 13. Johrhunnert warrt wedder mehr op Sassisch schreven. De Sassenspegel hett aver al en düüdlich annere Spraak as dat Ooldsassische un warrt dorvun al dat Middelsassische torekent.

 
Heliand excerpt from the German Historical Museum

Tekstbispill

ännern

As en Bispill is hier dat Vadderunser ut de Heliand in Ooldsassisch to sehn. Dat is kene enfacke Översetten, man ene Nachdichtung in oolden germaanschen Stafriem.

Reeg Originaal Översetten
[1] Fadar usa firiho barno, Vadder van us, de Söhn/ Kinner van de Minschen,
[2] thu bist an them hohon himila rikea, Du bist an den hogen himmlischen Riek,
[3] geuuihid si thin namo uuordo gehuuilico, Hiligt wees/sie dien naam in elk Woord,
[4] Cuma thin craftag riki. Kaam dien mächtig Riek.
[5] UUerða thin uuilleo oƀar thesa werold alla, Warr dien Wille över düsse Werld allerwegens,
[6] so sama an erðo, so thar uppa ist so up de Eerd, as dat it is dor baven
[7] an them hohon himilo rikea. in den hogen himmlischen Riek.
[8] Gef us dag gehuuilikes rad, drohtin the godo, Giff us elk Dag Raad, Herr de Gode,
[9] thina helaga helpa, endi alat us, heƀenes uuard, Dine hilige Hölp, un laat us free, Beschermer van de Heven,
[10] managoro mensculdio, (van) us männje Schullen ,
[11] al so uue oðrum mannum doan. just so as wi doot mit anneren Minschen.
[12] Ne lat us farledean leða uuihti Laat lege/böse Wichten nich us verschünnen
[13] so forð an iro uuileon, so uui uuirðige sind, jümehr Willen to doon, as wi würdig sind,
[14] ac help us uuiðar allun uƀilon dadiun. man hölp us (fechten/twingen?) tegen alle öveln/bösen Daden/Begeevnissen.

Kiek ok bi

ännern

Borns

ännern
  • Galleé, Johan Hendrik. Altsächsische Grammatik; Halle Max Niemeyer

Allgemeen

ännern
  • Euler, Wolfram (2013). Das Westgermanische - von der Herausbildung im 3. bis zur Aufgliederung im 7. Jahrhundert - Analyse und Rekonstruktion (West Germanic - from its Emergence in the 3rd up until its Dissolution in the 7th Century CE - Analyses and Reconstruction). 244 p., in German with English summary, London/Berlin 2013, ISBN 978-3-9812110-7-8.
  • Rauch, Irmengart: he Old Saxon Language, Berkley Models of Grammar, 1992 Pterlang Publishing
  • Holthausen, FerdinandAltsächsisches Elementarbuch, 1923 Ulan Press}}

Nakieksel

ännern

Historie

ännern
  • Robinson, Orrin: Old English and its closest relatives, 1947 Stanford, Stanford Universtiy Press
  • Meidinger, Heinrich:Vergleichendes Etymologisches Wörterbuch Der Gothisch-Teutonischen Mundarten, 1923 Ulan Press
  • Schade, Oskar:Altdeutsches Lesebuch, 1923 Ulan Press
  • Ammon, HermanRepetitorium der deutschen sprache, gotisch, althochdeutsch, altsächsisch, 1922 Michigan University of Michigan Library

Nawiesen

ännern
  1. ↑ Old Saxon language at Encyclopædia Britannica
  2. ↑ Steffen Krogh: Die Stellung des Altsächsischen im Rahmen der germanischen Sprachen, Göttingen, Vandenhoek & Ruprecht, 1996

Weblenken

ännern
Plattdüütsche Spraakperioden

Ooldsassisch | Middelsassisch | Neenedderdüütsch (Plattdüütsch)

 
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Ooldsassische_Spraak&oldid=1030687“