Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2016
2016
ännernJanuar
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Ole Einar Bjørndalen (* 27. Januar 1974 in Drammen) is en norweegsch Biathlet un blangen bi Skilanglöper. Sowohl nah Antall vun de Titel as ok nah de Gesamttall vun de Medaillen is he bi Weltmeesterschapen un Olympisch Winterspelen de spoodriekste Athlet (Stand: Februar 2014). Siet 2011 kann he as eerst männlich Biathlet Weltmeestertitel in all Disziplinen vörwiesen. Een vun sien gröttsten Erfolge fier Bjørndalen bi de Olympisch Winterspelen 2002, as he all veer dor utdragen Biathlon-Wettbewarfen bi de Mannlüüd winnen dee. In' Biathlon-Weltcup reck he de meesten Siege un wunn ok den Gesamtweltcup an' fakensten. 2011 kreeg he de Holmenkollen-Medaille, een vun de hööchsten Utteknungen in' Skisport. Wiels de Olympisch Winterspelen 2014 wurr he vör acht Johr in de Athletenkommission vun den IOC wählt.
|
 n Ploatsnoambred is n bred dij bie de iengaang van n ploats staait. Onder de ploatsnoam staait de noam van de gemainte woar of de ploats ien ligt, behaalve as de ploatsnoam liek is aan gemaintenoam. n Ploatsnoambred betaikent ook aaltieds n maximumsnelhaid van 50 km/u, môr voak wordt der veur de dudelkhaid nog n verkeersbred mit de maximumsnelhaid onder n ploatsnoambred zet. Sums wordt der toch n hogere toustoane snelhaid aangeven, bieveurbeeld op rondwegen. |
Februar
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Werner Karl Heisenberg (* 5. Dezember 1901 in Würzborg; † 1. Februar 1976 in München) weer en düütschen Physik-Nobelpriesdräger. Den kreeg he för’t quantitative Beschrieven vun’t Waterstoffspektrum, man veel bekannter is de na em nöömte Heisenbergsche Unscharpderelatschoon, de he 1927 formuleert harr.
|
 De Fofftig Penns (De Vieftig Pennings) was ne dreeköppige Platduutse muziekgroep. De dree jongs oet Bremen-Noord, Malte Battefeld (Riemelmeester Malde) oet Vegesack, Jakob Köhler (Kommodige Jaykopp) oet Grambke en Torben Otten (Plietsche Torbän) oet Aumond, zeent in 2003 bie mekoar ekömn um Hip-Hop- en Funk-leedkes met Platduutse tekste te maakn. Öarn naam keump van n Amerikaansen rapper 50 cent, umdet den zin nommer "P.I.M.P" vuurbeeld was vuur t eerste nommer van de Fofftig Penns. December 2003 hebt ze öar eerste single "P.I.N.T" oet ebracht en meart 2004 öar tweede single "Jungkeerls (P.I.N.T.)". Vuur beaide nommers zeent ook videoklips op enömn. Noa vief moand skeaidn ze dr wier met oet. |
März
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Wittmund is en Stadt in' Noordwesten vun Neddersassen un Kreisstadt vun den glieknnaamigen oostfreeschen Landkreis. Vun de Flach her is se de gröttste Stadt in Oostfreesland, vun de Inwahnertall her liggt se achter Emden, Auerk, Leer un Nörden an fieft Stäe. De Stadt is man blots dünn besiedelt. In de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen wurrd Wittmund as Middelzentrum führt. Historsch hört den Grootdeel vun dat Wittmund Stadtrebeet to dat Harlingerland, dat endgültig eerst 1600 dör den Berumer Vergliek to de Grafschap Oostfreesland keem. Siet 1885 is Wittmund Seet vun den glieknaamigen Landkreis. Bit to de Gebietsreform 1972 weer de Kreisstadt en Binnenlandgemeend. Nahdem umfangriek anner Oortschapen in de Gemeend mit upnommen wurrn - dorünner Oortschapen, de siet dat 16. Johrhunnert plaanmatig de Harlebucht afrungen wurrn weern, as etwa de Küstenoort Clienensiel - bildt de Noordsee de Noordgrenz vun de Stadt. Clienensiel führt siet 1983 de offiziell Beteken „Staatlich anerkanntes Nordseebad“. De Stadt is in düütlich Maat vun den Tourismus präägt, wobi neben den Küstenbadeoort in de vergangen Jahrteihnten ok dat Binnenland en gröttere Rull innehmen dee.
|
 Søren Aabye Kierkegaard (Kopenhagen, 5 meei 1813 – aldaar, 11 november 1855) was n 19e eeuwse Deense theoloog en filosoof. Ok al nuumden he zichzölf n antifilosoof en n religieus schriever en wödt algemien ezien as de eersten existentialistiese filosoof. Tengenswoordig zeg men t aans, zi'j wult Kierkegaard in zien historiese kontekst begriepen en nie laanker interpreteren vanuut de existentialistiese beweging. |
April
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 As Single-Malt-Whisky oder kort Single Malt (eng.: „enkelt Molt“) warrt Whiskys betekent, op de twee sünnere Saken todrapen doot. Eerstmol kamt se ut een enkelte Brenneree un sünd dormit keen Versnitt ut verschedene Whiskysorten. Un denn warrt as Koorn to’n Brennen blots molten Gasten bruukt. De Beteken Single Malt warrt as Utdruck för sünnere Gööd verstahn. De Whiskys sünd normalerwies sünners hoochweertig. Dorto kummt dat Lagern: De Tiet to’n Riepen liggt bi Single-Malt-Whiskys faken bi mehr as en Johrteihnt. Ok wenn en Single-Malt-Whisky blots ut en Brenneree stammen dröff, so kann he aver liekers ut mehrere verschedene Fatten tosamenmischt warrn. Dat warrt to’n Bispeel maakt, üm en mööglichst glieken Röök un Smack to kriegen. De Angaven to’t Öller beteht sik in den Fall op dat jüngste Fatt, dat für den Whisky bruukt worrn is.
|
 Ne brouweri-je is n bedrief dat bier of sake brouwt. Brouweri-jen wödden vrögger mangsmaol evestigd in de buurte van nen bron van geskikt water, woarmet et bier of sake ebrouwen wodden, moar noo wödt veulal behandeld leidingwater gebruukt. Doarnoast bunt goode vervoerslienen neudig um de dreuge tooveugingen noar de brouweri-je te brengen (mout, hop en riest) en et gebrouwde bier of sake te vervoeren noar de plaatse van bestemming. Bi-j Jizake möt der gebruuk wödden emaakt van zowal plaatselek verbouwde riest as ok lokoal water. In Nederlaand waren brouweri-jen eurspronkelek vestigd in staedn en darpen. Zo was de Amstel-brouweri-j vestigd in Amsterdam-Oost, en de Heineken-brouweri-je in Old-Zuud. Umdat dee brouweri-jen in de staedn völ aoverlast vereurzoakten in de vörm van stank, en geluudshinder deur et vervoer, wödden zie in völle gevallen verhuusd noar plaatsen woar zie neet zo völle oaverlast vereurzaakten. Zo is de Amstel-brouweri-je, noa et soamengoan met Heineken, verhuusd noar Zeuterwolde. Ok de Heineken-brouweri-je uut Old-Zuud hebt ze later verplaatst. |
Mai
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Dat Vibraphon oder Vibrafon is as Metallophon (Slaginstrument) en Wiederentwicklung vun de Marimba un besitt en elektrisch andreeven Modulatschonsinrichtung. Dat Instrument hett eegentlich en „kalten, metallenen Klang.“ Dat Vibraphon ünnerscheedt sück vun de Marimba dör dat Material vun de Plaaten, de ut en hart Metalllegierung statt ut Holt bestahn. De Plaaten sünd as bi de Marimba, dat Metallophon un dat Xylophon in de Beriek vun de Swingensknütten vun hör Grundresonanzfrequenz lagert. Hör Längt is umgekehrt proportschonal to de Quadratwuddel vun de Grundresonanzfrequenz. Dat Stimmen is blots in dat Wark nödig un wurrd dör Beschliepen maakt, wobi dör Minneseeren vun de Masse oder de Stiefigkeit sowohl höhger as ok deeper stimmt wurrn kann.
|
 t Nederfrankies is n dialektgroep met West-Germaanse Nederduutse taalvariëteitn, woar o.a. t Hollaands, Utrechts, West-Vloams, Oost-Vloams, Zuud-Gelders en t Broabaants oonder valn. Nederfrankiese dialektn wördn dus vuural sprökn in t zuudn en westn van Nederlaand en in Vlaandern en in t westn van Duutslaand (in noordelik Rienlaand, namelik in de Nederrien, in t noordn van de Benrather Linie). Ok t Limbörgs, alhoowal t pas as zölfstaandige strektaal anerkend is, beheurt vuur n groot deel töt t Nederfrankies en vörmt doarvan saamn met t Zuud-Gelders en t Nederriens de Maas-Rienlaandse groep. In Duutslaand broekn ze meesttieds de term Südniederfränkisch vuur t Limbörgs en de doaran verwante dialektn in t noordelike Rienlaand, de Nederrien. In de Nederlaandse taalkunde neumt ze dizn dialektn Zuudoost-Nederfrankies, dervan oetgoand dat t Nederlaandse taalgebeed in oaverwegnde moate de opvoalger is van t Nederfrankiese. Wieder mag ok t Afrikaans van Zuud-Afrika töt t Nederfrankies wördn reaknd. Oet dizn dialektgroep bint t Niejnederlaands (16e en 17e eeuw) en t Afrikaans oontwikkeld en nog later t Standaardnederlands. De oaldste fase wördt t Oaldnederfrankies of Oaldnederlaands neumd. De doaropvoalgnde heet Middelnederlaands, mangs ok wal Diets neumd. |
Juni
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Argentinien (spaansch: Argentina) is en Republik in den Süüden vun Süüdamerika. Dor leevt 38.592.150 Inwahners (schätzt 2005) up 2.766.890 km². Dat sünd 14 Inwahners/km². Argentinien is de achtgröttste Staat up de Eer un de tweetgröttste in Süüdamerika. Wat de Inwahners angeiht, is Argentinien dat Land mit de drüttmeisten Inwahners in Süüdamerika. De Naam kümmt vun dat latiensche Woort argentum, wat Sülver bedüden deit. De eersten Europäers, de dat Land an sik rieten wollen, dachen, dat se dor veel Eddelmetall holen konnen.
|
 t Middeleeuwse hertogdom Saksen bestrek grote gebeden in t noorden van Duutslaand. t Was éne van de vief Duutse stamhertogdommen, t laand van de Saksen. Eur gebeed umvatten de Duutse daelstaoten Nedersaksen, Noordrien-Westfalen, Sleeswiek-Holstein, Saksen-Anhalt en delen van Saksen van noe. Hertog Hendrik den Leeuwe regeerden ok aover de gebeden Mekelenburg en Veurpommeren (den daelstaot Mekelenburg-Veurpommeren van noe). |
Juli
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Emmer, ok Emmel, Ammer oder Ammel (anner Naams in den düütschen Spraakruum sünd ok Kübel , Amper, Kufe, Küfe, Bütte), is en nah baben apen zylindrisch oder swaak konisch Behälter mit flach, seltener wölbt Boden, de ut ünnerscheedlich Materialien, fröher meestens ut Holt oder Ledder, hüüt ut Metall oder Kunststoff besteiht. De kann man as Transportmiddel völsiedig insetten. Meestens wurrd he to’n Transport vun Fleetigkeiten oder Schüttgoot bruukt. To’n Dragen is de Emmer meest mit en beweglichen Henkel versehn, de ni dat Utschütten oder Utgeeten vun den Inholt rünnerleggt wurrn kann. Da Woort Emmer lett sück etymologisch över middelhoochdüütsch e(i)nber, e(i)mber, olthoochdüütsch eimpar as Lehnbillen up latiensch amphora „Henkelkroog“ torüchführen (ahd. b(h)eran, tragen to greeksch φερειν).
|
 Den tammen sik (Capra aegagrus hircus) is ne undersoorte van den wilden sik uut Süüdwest-Asië en Oost-Europa, den as döär mensken etemd is. Den sik is en lid van de Bovidae-family, verwant an et skåp. Disse beiden höyret by de sikantilopen underfamily Caprinae. Tamme sikken höyret töt de öldste temde beeste. Oaver de heyle wearld wordet sikke al vöär dusende jåren hölden üm öär vleysk, melk, hår en vel. In den lätsten eywe sint se ouk populäär wörden as huusdeer. |
August
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Georg-August-Universität in Chöttingen wurr 1732/1734 vun Georg II. ünner Fedderführung vun Gerlach Adolph von Münchhausen grünnd un 1737 apen maakt. De Universität entwickel sük gau un tell mit meest 1.000 Studenten to de grötteren in dat Europa vun de dormalig Tiet. Se is de öldste noch bestahn Universität in Neddersassen un mit 30.600 Studeerenden ok de gröttste (Stand Wintersemester 2014/15. Dat Motto vun de Universität luut „In publica commoda“ (to dat Wohl vun all). Siet den 1. Januar 2003 befind sück de Universität – as een vun de eersten in de Bundsrepubliek Düütschland – in de Drägerschap vun en apenlich-rechtlichen Stiftung; se is sietdem en Stiftungsuniversität. Präsidentin vun de Universität is siet 2011 de Biochemikerin Ulrike Beisiegel. De Mitarbeitertall bedroog 2014 insgesamt 12.379, dorvan weern 491 Perfesser. Van Oktober 2007 bit Juni 2012 wurr in' Rahmen vun de Exzellenzinitiative dat Tokunftskonzept vun de Georgia Augusta fördert. Luut den World University Rankings 2014/2015 vun de Times Higher Education is de Georg-August-Universität weltwiet up Platz 67 un dormit de an' tweethööchsten wert düütsch Universität nah de LMU München. De Neddersassisch Staats- un Universitätsbibliothek Chöttingen is mit etwa 4,5 Millionen Bänden en vun de gröttste Bibliotheken in Düütschland, de tallriek Sonnersammelrebeden un in Rahmen vun de Sammlung Deutscher Drucke dat 18. Johrhunnert afdeckt. Chöttingen is mit hör in de „vedeelt Natschonalbibliothek“ för Düütschland inbunnen.
|
 De Dollert of Dullert (bienoam: Ol Tjoard; Nederlaands: Dollard) is n zeeaarm, onderdail van t Waddenzee, op t grènzgebied van Nederlaand en Duutslaand. De revier de Ems mondt hier ien oet en stroomt doarnoa deur noar de Noordzee. De Dollert is om en bie 100 km² groot. De Oostfraise stad Emden ligt der ten noorden van en de Grunnegse stad Delfziel ligt n klaine 9 km te westen van de Dollert. t Getaaienverschil ken oplopen tot 3 meter tou. De Dollert is tegenswoordeg n groot natuurgebied woar geregeld excursies noar tou organiseerd worden. |
September
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 En physikaalsche Grött is en Egenschop vun en physikaalsch Objekt, de quantitativ bestimmt warrn, also meten warrn kann. De Tosamenhang twüschen physikaalsche Grötten warrt dör physikaalsche Gesetten beschreven. Dat Maat vun en physikaalsche Grött, d.h. wat de Weert vun de Grött is, warrt as Produkt ut en Tall (de Maattall) un en Maateenheit angeven. Mathemaatsch warrt physikaalsche Gesetten in Form vun Glieken unafhangig vun de Eenheiten dorstellt. Grötten, de nich vunenanner afhangig sünd, billt tosamen mit all Grötten, de dorvun afleddt warrn künnt, en Gröttensystem.
|
 'Alaska (sprek oet: [/ʌˈlʌska/]) is nen stoat van de Verenigde Stoatn van Amerika. Wat oppervlakte angeet is t de grötste stoat. t Ligt op t oeterste peuntjen van t Noord-Amerikaanse wearlddeel, met op t oostn Kannada, de Noordelike Ieszee op t noordn en de Grote Oseaan op t zuudn en t westn. Nog mear noar t westn ligt Ruslaand, oawer de Beringstroat. De heuwdstad van Alaska is Juneau, mer zowat de helfte van de 710.231 inwonners van Alaska(telling van 2010) wont in (de vuursteadn van) de grötste stad Anchorage, vuur de rest wont dr weainig leu; Alaska is n dunstbevolkten stoat van Amerika. Alaska wör ekocht van t Russiese Riek op n 30sten meart 1867 vuur mer $ 7,2 miljoen (umme reknd noar hudige wearde: € 79,2 miljoen), umdet Ruslaand meann at t laand nit völle weard was. Ook in Amerika warn ze dr nit blie met, en n ankoop wör eerst Seward's Folly eneumd (Seward's Domheaid), noar n Amerikaansen minister van Finansiën William Seward, den't de anskaf deed. Umme reknd kostn Alaska twee seant per beunder ($ 4,74/ km²). t Laand oondergung verskeaidene administratieve veraanderings vuurdet t in eliefd wör op n 11den mei 1912, en n 49sten stoat van de VS op 3 januwoari 1959. n Naam Alaska (Аляска) wör al in t Russies an enömn van t Alioetiese "alaxsxaq", wat "t heuwdlaand" beteeknt, of letterliker: "t objekt woer't de woarking van de zee hengeet". t Wörd ook wal es Alyeska neumd ("t Grote laand"), ook n Alioeties woard met n zelfden oorsproonk. |
Oktober
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Robert Lee Gibson (* 30. Oktober 1946 in Cooperstown, New York) is en ehmalger US-amerikaansch Astronaut. Sien Ökelnaam is Hoot. Gibson kreeg 1969 einen Bachelor in Luftfohrttechnik vun de California Polytechnic State University. 1969 is Gibson in de United States Navy intreeden. Nah sien Utbillen to'n Marinefleger weer he tüschen 1972 un 1975 up de Floogtüüchdräger USS Coral Sea un USS Enterprise statschoniert. Vun dor floog he Kampinsatzen över Südostasien. He hett ok de Marineflegerschool Topgun afslooten. Nah sien Rückkehr in de USA weer he F-14-Pilotenutbilder. In' Juni 1977 kunn he sien Utbillen to'n Testpiloten spoodriek afsluuten un hett dornah dat F-14-Kampfloogtüüch up dat Naval Air Test Center test.
|
 n Naam Vikings (van t Ooldnoorse víkingr) wörd algemeen ebroekt as dr kuierd wörd oawer de Noordse Skandinaviese verkenners, kriegers, haandelsleu en piraatn dee't grote deeln van Europa, Azië en de Noord Atlantiese eilaandn verkenn, plundern, koloniseern of met haandeln deedn van n 8sten eeuw töt midn 11den eeuw. Disse Noormänne warn oonder mear bekeand um öare befaamde langbootn, woermet ze zovear oostweards konn voarn as Konstantinopel en de Wolgarivier in Ruslaand, en zovear westweards as Ieslaand, Greunlaand en Newfoundland en zovear zudelik as Al-Andalus. Disse tied van oetbreaiding steet bekeand as de Vikingtied. t Is n belangriek oonderdeel van de geskiedenisn van Skandinavië, Ierlaand, Groot-Brittanje en de rest van middeleews Europa in t algemeen. |
November
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Gottfried Wilhelm Leibniz (* 1. Juli 1646 in Leipzig; † 14. November 1716 in Hannober) weer en düütschen Mann vun de Wetenschoppen, en Philosoph, Mathematiker, Diplomat, Physiker, Historiker, Politiker, Bibliothekar un Dokter vun dat weltliche Recht un dat Karkenrecht. He warrt as de universale Geist vun siene Tied ankeken un weer een vun de bedüdensten Philosophen, as dat 17. Johrhunnert to Enne güng un dat 18. anfüng. In't 18. Johrhunnert warrt he faken Freeherr nömmt, man dat he würklich in'n Adel böört wurrn is, dor gifft dat bither to keen Oorkunnen över. He weer en Vertreder vun den Ratschonalismus in dat Tiedöller vun de fröhe Upklärung. Mehr oder minner to de sülvige Tied, as Isaac Newton, man unafhängig vun em, hett he en Twieg vun de Mathematik entwickelt, de unner den Naam Calculus (Differentschal- un Integralreken) bekannt is. Wen vun düsse beiden de eerste weer mit düssen wichtigen Bidrag to de Mathematik, hett to en groten Striet twuschen jem föhrt.
|
De Hanze was een militair bondgenootskop van handelsgildes die in de late middelieuwen en de vrogmoderne tied (tussen de dartiende en zeubentiende ieuw) een handelsmonopolie vestigden en in de bienen hölden in de Oostzee, een diel van de Noordzee en ’t miest van Noord-Europa.
Oaver ’t algemien voert geschiedkundigen ’t begun van de Hanze terogge op de vestiging van de Noord-Duutse stad Lübeck, in 1158/1159 opericht naodet Hinnerk de Leeuw, de graaf van Saksen, ’t gebied veroverden op de graaf van Schauenburg en Holstien. |
Dezember
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Kaneel (mhd. zinemīn; latiensch: cinnamum, oldgreeksch: κιννάμωμον kinnámōmon, ut dat Semitische), öllerwelsch ok Zimmet. düütsch: Zimt, is en Gewürz ut de dröögt Rinde vun Kaneelbööm. Kaneel kummt mahlen as typisch bruun Pulver, ganz as Kaneelstang (tosommenrullt, röhrenförmig Rindenstück) oder as Kaneelblüten in den Hannel. Stangenkaneel wurrd ok in't Düütsche Kaneel nömmt (franzöösch: cannelle „Röhrchen“, lat. canna „Rohr“). Um Kaneelööl to winnen wurrn lütt Tacken un ok de Blööt bruukt.
|
 Een karstboum is een nåldboum dee altyd rund de karsttyd in hüüs ehaald wördt en versyrd wördt mid luchtjes, karstballen, slingers, engelehår, üüteynloupende dekorative figuren so as engelen, renderen, pakjes, en vake een pyk. De tradity van de karstboum is mid der tyd uutebreided tot verluchtede en versyrde boumen up pleinen en in parken, stråten en tünen. In vöäle städen en darpen wördt een groute verluchtede karstboum neaderesetted, meystentyds up een markt, plein of andere centrale plaatse. Eyn van de bekendste vöärbealden hyrvan is de fynsparre dee elk jår in Rockefeller Center in Ny-York neaderesetted wördt. De boum, dee meystentyds tüsken de 22 en 28 meater houge is, wördt versyrd mid tyndüsenden luchtjes. Et ansteaken van de luchtjes geböärt altyd tydens een twey üre dürende show up de woonsdag nå Dankseagingsdag (Thanksgiving) en wördt rechtstreaks up tv uutesünden. |