Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2024
2024
ännernJanuar
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De 1963 vörstellt Sportwagen Aston Martin DB5 vun den britschen Hersteller Aston Martin weer en överarbeit Version vun den Vorgängertyp DB4. De DB5 wurr as Sportwagen in en typischen 2+2-Sittkonfiguratschoon baut (Tweesitter mit twee tosätzlich Notsitten). Dat Körzel DB steiht för David Brown, den langjohrigen Eegendömer vun Aston Martin. De DB5 ünnerscheed sück vun den DB4 dör den vun 3,8 up 4 Liter Hubruum vergrötterten Motor un dat ZF-Fiefganggedriev. De Basismotor in’n DB5 mit dree SU-Gliekdruckvergaser hett 210 kW (286 PS) leist. Dat Fohrwark mit der stiev Achterass bleev in’t Wesentliche gliek. Besünnere Upmarksomkeit kreeg de DB5 dör sien tallriek Upträen in James-Bond-Filmen. Dat Modell is dat woll bekanntste Bondauto un wurr Midden vun de 1960er Johren dör de Filme Goldfinger un Feuerball populär. Nah en Paus vun dartig Johren wurr de Aston Martin as ikonographisches Element vun disse Filmreeg siet 1995 wedder regelmatig in de Bond-Filmen insett.
|
Februar
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Zhu Xi (chineesch 朱熹 Zhū Xī [ʈʂú ɕí], ook 朱子 Zhū Zǐ [ʈʂú tsǐ] „Meester Zhu“ oder 朱文公 Zhū Wénggōng; * 18. Oktober 1130 in Youxi, Fujian – † 23. April 1200) was een chineeschen Philosooph, Historiker, Dichter, Kalligraaf un ook een Politiker tiedens de Song-Dynastie. He hadde groten Inflood up den Neo-Konfuzianismus un drège stark to de chineesche Philosophie bi. He gav de Veer Böker un Kommentare daarto ruut; vandage de wichtigsten Texten in’n konfuziaanschen Kanon, de van 1313 bet 1905 ook den Höövddeel van’n Beamtenexamen in’n Keiserriek China maken. He hadde de klassischen chineeschen Schrivten studeerd un dene meermaals as enen Beamten. Meer as eenhunderd Böker het Zhu Xi in sienen Lèven schrèven oder ruutbrocht un he underrichte vèle Studenten, de een groten Deel van sienen Gesprèken schrivtlik uptekend hebbt. Siene Grundlage weren de Leren van den Cheng-Brödern, de uutbuud het, besunders de Theorien to Li (Moraal) un Qi (Lèvenskraft). |
März
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 René Descartes (Uutspraak: [ʀəˈne deˈkaʀt], latiensch Renatus Cartesius; * 31. März 1596 in La Haye/Touraine, Frankriek; † 11. Februar 1650 in Stockholm, Sweden) weer en franzööschen Philosophen, Mathematiker un Naturwetenschopper. Descartes höört in dat Tiedöller vun de Opklärung. He warrt ankeken as de Mann, de den Grund leggt hett vun den modernen Ratschonalismus in de fröhe Nutied. Mit düssen Ratschonalismus hefft sik Spinoza, Malebranche un Leibniz ut’neen sett un hefft dor wieter an arbeit’. Sien ratschonalistisch Denken warrt ok „Cartesianismus“ nömmt. He is ok bekannt vunwegen sien beröhmt Woord „cogito ergo sum“ (Ik denk, also bün ik). Düt Woord is de Grundlage vun siene Metaphysik un he hett dor dat Sülvstbewusstsien inföhrt as en Thema, dat an un for sik to de Philosophie tohöörn deit. He meen, dat geev mit Geist un Materie twee „Substanzen“, de düütlich vun’nanner verscheden sünd un de nich een up den annern inwarken döen. Hüdigendags is düsse Meenung as Cartesius sien Dualismus bekannt. He is just dat Gegendeel vun de verscheden Aarten vun Monismus un ok vun Isaac Newton siene dualistische Natuurphilosophie. De lehrt ja, dat sünnerliche „Kräfte vun de Natur“, de nich to de Materie tohöörn doot, oorntlich togange sünd un inwarken doot up de Materie, de an sik rein gor nix maakt. (Kiek na bi Newton siene Gesetten, dat eerste Gesett vun de Bewegen.) Descartes hett de so nömmte Analytsche Geometrie uutfunnen, de Algebra un Geometrie verbinnt.
|
April
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Werner Kohlmeyer (* 19. April 1924 in Kaiserslautern; † 26. März 1974 in Mainz-Mombach) weer en düütsch Footballspeler un Football-Weltmeester 1954. Van 1941 bit 1960 speel he för den 1. FC Kaiserslautern, mit de he 1950 un 1953 düütsch Footballmeester wurr. 1957 bit 1959 hett he noch för den FC 08 Homburg speelt un dornah för den SV Bexbach (1959 – 1960). Sien Länderspielkarriere düer vun 1951 bit 1955. In de Tiet hett he 22 Länderspeelen makt. Kohlmeyers gröttste Erfolg weer de Gewinn vun de Football-Weltmeesterschap 1954 in Bern (dat so nömmt Wunder von Bern).
|
Mai
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Seismologie is en wetenschopplich Rebeet, dat Deel vun de Eerdphysik is un dormit to de Eerdwetenschoppen rekent warrt. Dat Woort is vun’t Greeksche afleidt un sett sik tosamen ut σεισμός, seismós för „Erschüttern, Wackeln“ un λόγος, logos för „Lehr, Sinn“. Dormit is de Seismologie de „Lehr vun de Eerdbeven“. Se versöcht to verkloren un uttoforschen, woans un woneem Eerdbeven passeert, wat de Oorsaken för Eerdbeven sünd un woans de Vörgang vun en Eerdbeven aflopen deit. Wieter befaat sik de Seismologie mit dat Utbreden vun seismische Bülgen, de bi en Eerdbeven afstrahlt warrt, un versöcht mit Help vun de Form vun disse Bülgen, de physikaalschen Aflööp vun’t Beven sülvt as ok de physikaalschen Egenschoppen un den Opbo vun’t Binnere vun de Eer ruttofinnen.
|
Juni
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Zucker, ook Sucker, hier un daar Zocker oder Tocker, oostfreesch ook Zücker, westmönsterländsch Söiker, betekent een Levensmiddel, dat sööt smeckt, uut Planten wunnen is un sik to’n groten Deel uut Saccharose tohoop sett. De wichtigsten Borns för Zucker sind Zuckerroor (ca. 80 % van Zuckerproduktschoon weltwied, Anbau in den Tropen un Subtropen un Zuckerröven (ca. 20 % van Zuckerproduktschoon weltwied, Anbau in matigen Klima, to’n Bispeel Middeleuropa). 2018 was Zuckerproduktschoon uut Zuckeroor 1,907 Mrd. Tonnen un 275 Mio. Tonnen uut Zuckerröven. De wichtsten Länner för den Anbu sind Bruunsilien, Indien, un China, för Zuckerröven sind dat Russland, Frankriek un de USA.
|
Juli
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Historie oder Geschicht(e) is de Leer vun verleden Tieden, Zivilisatschonen un Sellschoppen. Dat Woord „Historie“ kummt van’t ooldgreeksche ἱστορία historía för „Kunn“, „Weten“ oder „Unnersöök“, wieldess dat Woord „Geschichte“ med den Verb „scheen“ tohopehängt un dat betekent wat scheen is. In’n engen Sinne vertellt Historie wat de Minschheed allens daan un maakt het, wat ook Minschheidshistorie heet (med de Natuurhistorie up de anderen Siede). In düssen Tohoophang bedüd Historie faken dat lieke as verleden Tied. Man Historie kann ook bedüden, sik up de verleden Tied to besinnen, över fröer Tieden to vertellen oder to Book to bringen. Forscherslüde, de dat allens studeert, heet Historikers; de Disziplin heet justso „Historie“, af seggt een ook „Histoorsche Wetenschop“ oder „Geschichtswetenschop“. Historikers debatteert wat för een Vertell van de Historie een fröer Schenisse up’t beste verklöört un wat för Grünne un Folgen een Begeevnisse het. Med histoorschen Borns, as schreven Wärke, mündlik Vertellens un materiell Nalatels, versöket Historikers meer över verleden Tieden uuttoforschen. De histoorsche Tied, eer dat Schrivt uutfunnen was, geld daarbi as Prähistorie. Ümme dat nich allens uut fröer Tieden nablivt, es Historie jümmers unvullständig un vele Fragen töövt noch up ene Anter oder mött open blieven.
|
August
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Afrikaansche Union (kort: AU, araabsch: الاتحاد الأفريقي, DMG al-Ittiḥād al-Ifrīqī, engelsch African Union, franzöösch Union africaine, portugeesch União Africana, spaansch Unión Africana, Swahili Umoja wa Afrika) is ene internatschonale Organsatschoon un de Nafolger för de Organisatschoon för Afrikaansche Eenheed (OAU). Se sett sik för de Tohooparbeed twischen den afrikaanschen Staten in. In de Organisatschoon hebbet sik in de eerst 53, nu al 55 Staten tohoopsloten. Maten in de Afrikaansche Union sind alle afrikaanschen Staten, de internatschonaal goodkennt sind, man ook Westsahara med ümstreden Status. Marokko worde den 30. Januar 2017 na 33 Jaren buten de Organisatschoon wedder upnomen.
|
September
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Chirurgie (vun’t gr.: χειρουργική „de handwarkliche Kunst“) is dat Fackrebeet vun de Medizin, dat sik mit Operatschonen befaat. Krankheiten un Sehren warrt in de Chirurgie dör direkt Inwirken vun Hand un mit Instrumenten behannelt. De Begreep sett sik tosamen ut dat ooltgreeksche χείρ „Hand“ un ἔργον „Wark“ oder „Arbeit“. Wöörtlich översett is de Chirurg also en Handarbeiter. De Chirurgie warrt opletzt in vele verscheden Fackrichten vun de Medizin insett. Enige Sworpunkten sünd de Fattchirurgie, Thoraxchirurgie, Unfallchirurgie, Neurochirurgie un de Viszeralchirurgie. Man, dat gifft ok de Allgemene Chirurgie, de mehrere vun de Sworpunkten mit Hööftgewicht op de Viszeralchirurgie op sik vereent un sik faken mit chrirurgische Krankheitsbiller befaten deit. Disse Allgemene Chirurgie warrt in Düütschland aver faken diskuteert, wat man de wohrhaftig bruken deit. In düütschsprakigen Ruum gifft dat vör allen de Hartchirurgie, Neurochirurgie, Kinnerchirurgie, Keevchirugie, plastische Chirurgie, Unfallchirurgie un de theoretische Chirurgie as egenstännige Fackrebeden. Dör all de verscheden Ünnerrebeden tütt sik de Methood vun de minimalinvasiven Chirurgie, de to’n Teel hett, den Patienten so wenig as mööglich to belasten, dat heet mit mööglichst wenig grode Sneden to opereeren. De Chirurg mutt dorbi över en Monitor opereeren un mit Redschoppen, de he blots vun buten bedenen kann.
|
Oktober
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 James Earl „Jimmy“ Carter Jr. (* 1. Oktober 1924 in Plains, Georgia) is en US-amerikaansch Politiker vun de Demokratischen Partei. He weer tüschen 1977 un 1981 de 39. Präsident vun de Vereenigten Staaten. Van 1971 bit 1975 weer he de Gouverneur vun Georgia. In sien Amtstiet hett he de Torrijos-Carter-Verdrääg to de Övergaav vun den Panamakanaal afslooten un weer maatgevend an de Verhandlungen to dat Afkommen vun Camp David I bedeeligt. He hett den SALT-II-Verdrag mit de Sowjetunion uthannelt un leet eerstmals diplomatische Betrecken to de Volksrepubliek China upnehmen (de aber all ünner sien Vör-Vörgänger Richard Nixon uthannelt wurrn weern). Binnenpolitisch weer he vör allen in de Energie-, Bildungs- un Umweltpolitik engageert, hett dat aber nich schafft, de USA ut hör Wertschaps- un Sellschoppskrise to führen, weswegen he all nah een Amtsperiood vun Ronald Reagan aflöst wurr. Carter sien Viezpräsident wiels sien Amtstiet weer Walter Mondale. Siet dat Enn' vun sien Präsidentschap sett sück Carter mit sien Carter Center vör allen för Minschenrechte, de internatschonale Vermittlung un Wahlbeobachtung in. Dorför hett hüm dat Nobelkomitee 2002 den Freedensnobelpries tospraaken.
|
November
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Albert Einstein (* 14. März 1879 in Ulm; † 18. April 1955 in Princeton, USA) weer en theoreetschen Physiker, de vundaag as en vun de gröttsten Physiker ansehn warrt, de dat geven hett. So hebbt dat 1999 ok hunnert vun de bedüdensten Physikers seggt. Sien bekanntst Wark weer dat utklamüstern vun de Relativitätstheorie. Mit sien Arbeiten hett he dat physikaalsche Weltbild, dat wi hüüt hebbt, düchtig mitbestimmt un ümformt. Einstein warrt vundaag as Genie acht un gellt as de Utforscher slechthen. Sien grote Bekanntheit hett he aver ok buten de Wetenschop un de wetenschoppliche Fackwelt in’n Deenst vun Freed un dat Verstahn ünner de Völker insett. He sülvst verstünn sik in dissen Tosamenhang as Pazifist, Sozialist un Zionist.
|
Dezember
ännern| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Jesus vun Nazareth (aramääsch ܫܘܥ ישוע Jēsūʿ, [je.ʃuʕ], Jeschu oder Jeschua, up Greeksch Ἰησοῦς Iēsoûs; * wohrschienlich vör 4 v. Chr. in Bethlehem oder Nazaret; † 30, 31 oder 33 in Jerusalem) is en jöödschen Wannerprediger ween. Üm un bi 28 füng he an un is in Galiläa un in Judäa uptreden, hett apentlich Jüngers tohopen sammelt un Lüde, de mit em mitgüngen un hett predigt, sien Volk scholl ümkehren, vunwegen dat Gott sien Riek nich mehr wiet weg weer. En paar Johre later is he vun de Römers an dat Krüüz slahn wurrn. Jesus hett dat anstreevt, dat de jöödsche Gloven ännert weern scholl. Man ut den Gloven vun siene eersten Anhängers is denn dat Christendom vun upkamen. Dat Nee Testament maakt kunnig, dat he Jesus Christus is, de Messias un Gott sien Söhn. För de histoorsche Wetenschop is dat Nee Testament de wichtigste Born över sien Leven un dat, wat he seggt hett. Bavenhen gifft dat ok noch en Reeg vun Henwiesen in Apokryphen un Schriften buten dat Christendom.
|