Bottervagels

De Bottervagels (Lepidoptera), ook as Flinders, Flinners, Flinderkens, Flenderkens oder sülken betekent, billen mit mehr as 180.000 beschreeven Oorten in 127 Familien un 46 Överfamilien nah de Kävers (Coleoptera) de an Oorten tweetriekste Insekten-Ordnung. Jedes Johr wurrd etwa 700 Oorten nee opdeckt. Bottervagels gifft dat up all Kontinenten, mit Utnahm vun de Antarktis. In Middeleuropa sünd se mit etwa 4000 Oorten vertreden; för Gesamteuropa vertekent de Katalog vun Ole Karsholt över 10600 Oorten. In Düütschland gifft dat ruchweg 3700 Oorten.

Bottervagels; Bottervogels; Botterlickers
Koloreerte Steek mit forstschädlichen Bottervagels vun Tieffenbach ut Ratzeburg sien „Die Waldverderbnis“ (1866)
Systematik
Stamm: Liddfööt (Arthopoda) Ünnerstamm: Tracheendeerter (Tracheata) Böverklass: Sessfööt (Hexapoda) Klass: Insekten (Insecta) Ünnerklass: Fleeginsekten (Pterygota) Böverornen: Neeflunken (Neoptera) Ornen: Bottervagels (Lepidoptera)
Wetenschoplich Naam
Lepidoptera
Linnaeus, 1758

Naam vun de Bottervagels

Cethosia cyane

De düütsch Naam „Schmetterling“, 1501 eerstmals beleggt, kummt vun dat slawischstämmig oostmiddeldüütschen Woort Schmetten (da heet Schmand, Rahm), vun de eenig Oorten faken antrucken wurrd. In de Aberglooven gullen Bottervagels sogor as Verkörperung vun Hexen, de dat up den Rahm afsehn harrn, worup ok fröhe landschaplich Beteken för Bottervagels as Melkdeef, Molkenklauer oder ähnliche hendüüden. De engelsch Beteken butterfly wiest in die sülvig Richt, as ok dat plattdüütsche Bottervagel, wiel de Deerten bi dat Bottermaken anlockt wurrn. Anner Beteken sünd neben de baben nömmt bispeelswies westfäälsch Schmandlecker (vun Schmand), bayerisch Müllermaler, hessisch Lattichvogel (vun Lattich), schlesisch, siebenbürgisch un swiezerisch „Sommervogel“ (de glieker Bedüüden hett ok dat däänsch sommerfugl).

In Ostfreesland nennt man Bottervagels ook Flinders, wat mit nederländisch vlinders övereenstimmt. Diss Betekening find't sick ook in Deelen vun't Angelland un up noordfreesch as flenerkens.

Dat hoogdütschen Woort Schmetterling hett sück eerst in de tweet Hälft vun dat 18. Johrhunnert allgemeen dörsett. Bit dorhen wurr disse Insektenordnung nah Rösel von Rosenhof (1749) noch „Tagvögel“ (för de bunten Sommervagels) oder „Nachtvögel“ (för de düüstern Motten) nömmt. De Begreep Falter hett nix mit falten (vun de Flögels) to doon, sonnern kummt vun flattern – Oolthoochdüütsch fifaltra, (ooltengelsch fifealde), vandaag noch walliserdütsch (süüdswizerisch) dr Pfiffaltr – wobi de Verdüpplung de flink Bewegen vun de Flögel to’n Utdruck bringt. In dat Italieensch heeten de Deerten farfalla, un de oorverwandt Billen in Latiensch heet papilio, vun de ok dat franzöösch Woort papillon afleit is. Dat ooltgreeksch Wort för Bottervagel weer ψυχή (psyche) gliekbedüüdend mit „Hauch, Atem, Seele“.

De wetenschaplich Beteken is Lepidoptera wat Schuppenflögler bedüüd un kummt ut dat Greeksch: λεπίς (lepis) = Schuppe, πτερόν (pteron) = Flögel.

Markmalen vun de Imagines

De Körperbau vun de Imagines entspreckt bi de Bottervagels den Grundbauplaan vun praktisch all anner Insekten: Se hebbt en Buten-Skelett ut Chitin, mehrere Chitinplatten sünd in Ringen anordnet un dör Gelenkhuut beweglich verbunnen. Ok de Been un de Föhlers bestaht ut sückse Ringen. Ünnerdeelt wurrd de Körper in Kopp (Caput), Borst (Thorax) un Achterliev (Abdomen). Bi de Kopp vun de Bottervagels sünd de Föhlers, de Oogen un bi de meest Oorten de Mundwarktüüch mit den Suugsnüssel düchtig upfällig, an’ Thorax sünd de meest groot un bannig fien Flögels uphangt, de de gesamte Gestalt vun de Botterlickers domineeren.

Bottervagels könnt en Körperlängt (ahn Flögels meeten) van 1,5 bit 100 Millimetern hemm. As gröttste Bottervagel gellt de Uul Thysania agrippina ut Süüdamerika. Disse Bottervagel recken Flögelspannwieden van 25 bit 30 Zentimeter. De Ornithoptera alexandrae is mit Spannwieden van 20 bit 28 Zentimeter de gröttste bunte Bottervagel. De lüttste Bottervagels sünd Liddmaaten vun de Schopfstirnmotten (Tischeriidae), de Oorten mit man blots 1,5 bit 2 Millimeter Flögelspannwiet hebbt. As Botterlicker mit de gröttste Flögelflach gellt de Attucas atlas (Atlasspinner) ut Süüdoostasien.

Föhlers

Verscheeden Föhlertypen vun de Bottervagels

De Bau vun de Föhlers kann düchtig ünnerscheedlich ween un is faken en Charakteristikum vun de jeweilig Bottervagelfamilie. Dat gifft fadenförmige, gekeulte die fadenförmig sünd un an’ Enn’ en Verdickung hebbt), saagte (de up een Siet afstahn Fortsatzen hebbt) un kämmt Föhlers (de disse up beid Sieden dragen), tosammen mit all mögelk Övergänge. De Föhlers sünd bi de Geschlechter faken ünnerscheedlich baut, in disse Fälle sünd se bi de Hes völ starker utpräägt. Mit hör Föhlers könnt de Bottervagels ruuken, eenig ok tasten, smecken un Temperaturen wohrnehmen. De Reizupnahm passeert dör lütt Hooren, de över de Föhlers verdeelt sünd. Dör saagt oder kämmt Föhlers wurrd de Böverflach stark vergröttert, wat den Rööksinn bannig verbetert. Hes könnt dordör de vun paarungsbereit Ses afgeven Pheromone up groot Distanzen wohrnehmen. Dat is vör allen bi Bottervagels wichtig, de in düchtig street Populatschonen leevt un dorüm nich per Tofall upnanner stööt. De Ses ruuken mit hör Föhlers de richtig Ruupennehrensplanten.

Mundwarktüüch

REM-Upnahm vun en Bottervagel-Kopp mit inrullt Snüssel

De Mundwarktüüch vun de Bottervagels sünd in’ Vergliek to anner Insekten bannig spezialiseert un afwannelt. Hör Mandibeln sünd stark verkümmert, blots bi de Familie vun de Micropterigidae (Urmotten) wurrd de noch as Bietwarktüüch bruukt. Bi de meest Bottervagels billen de Maxillen twee flexibel Halfröhrchen, de över Falznaaten mitnannter verbunnen sünd. Dordör wurrd tüschen de beid Röhrschen dat Suugröhr bild, mit de de Bottervagels hör Nehren upsuugen könnt. Disse kann blots flüssig ween. Meest all Bottervagels ernähren sück vun Blöötennektar, Plantensaften un anner nährstoffriek Flüssigkeiten. In Ruhestellung wurrd de Suugsnüssel ünner den Kopp inrullt. Neben de verännert Maxillen hebbt de Bottervagels Maxillarpalpen, de torüchbildt sünd, as ok Lippentaster (Labialpalpen), de bi eenig Oorten verlängert oder groot utbildt sünd (to’n Bispeel bi de Ünnerfamilie Libytheinae vun de Nymphalidae). Up de Palpen sünd Tast- un Ruukorgane.

De Längt vun de Snüssels is je nah Oort düchtig verscheeden. De Sphingidae (Schwärmer) hebbt de längsten Snüssels. Bi en in de Subtropen levend Schwärmeroort Amphimoea walkeri bedrocht de Snüssellängt 280 Millimeter; bit jetzt hett man noch kien Bottervageloort opdeckt, de disse Längt överdrapt. Dormit könnt se in de besünners eng Blöötenhalsen vun Orchideen indringen. De Snüssel vun den Acherontia atropos (Doodenkoppschwärmer) is dorgegen bannig kört, aber kräftig baut. Dormit könnt de Deerten all verdeckelt Immenwaben upsteeken un utsuugen, tosätzlich könnt se dormit ok Pieptööns maken.

Bi eenig Bottervageloorten as de Saturniidae oder de Lasiocampidae is de Snüssel kumplett torüchbildt. Hör eenzig Mundwarktüüch sünd de unpaare Ünnerlipp (Labium) mit de Labialpalpen. Dormit könnt se aber kien Nehren upnehmen. Disse Deerten starven all bald nah de Paarung. Hör eegentlich Leven speelt sück in dat Stadium vun de Ruup af.

De Micropterigidae hebbt kien Snüssel, se könnt aber mit Mandibeln kauen un freet vun Pollen.

Up de Ünnerlipp vun de Ruup liggt up en Zapfen dat Lock vun de Spinndrüsen, in de Sied in Form vun en Flüssigkeit produzeert wurrd, de, wenn de an de Luft kummt, stief wurrd.

Oogen

Oogen un Snüssel vun de lütt Kohlwitten

De Oogen sünd as bi anner Insekten as Facettenoogen utbildt. Disse bestaht ut bit to 6.000 lütt Eenzeloogen (Ommatidien). Neben disse Oogen hebbt völ Bottervageloorten tosätzlich en Paar Eenzeloogen (Ocellen), mit de se hör Dag-Nacht-Rhythmus stüern. In‘ Gegensatz to de Dag-Bottervagels hebbt Motten, de groot Helligkeitsünnerscheeden utsett wurrn, Pigmentzellen in hör Oogen, mit de se de infallen Luchtintensität reguleeren könnt. Se sünd körtsichtig, wiel se bedingt dör de Facettenoogen nich akkommodeeren, also de Sehschärfe nich den Objektafstand anpassen könnt. Dorto kummt, dat se dör de Facetten ok blots „pixelig“ sehn könnt. Se hebbt aber en groot Gesichtsfeld un reageeren good up Bewegen. De Bottervagels hebbt ok en anner Farvempfindlichkeit as de Minsch. Se erkennen kien root Farven, dorför sünd se in den Ultravigelettberiek empfindlich. Speziell de Motten wurrd vun UV-Lampen antrucken. Mit hör Oogen könnt Bottervagels etwa 200m wiet kieken un sück up en in dissen Afstandsberiek befindlich Floogteel henbewegen.

Flögels

De Flögels sünd bit up wenig Utnahmen de eegentliche Bewegensapparate vun de Bottervagel. De Vörder- un Achterflögels sünd eenzeln uphangt, wurrd aber in‘ Floog mitünner dör sünner Mechanismen mitnanner koppelt. Bi de meest Dag-Bottervagels fehlt aber so en Verbinnen. Över de Flögels, tüschen een böveren un een ünneren Membran, verloopen de Flögeladers. Disse wurrd nah dat Slüppen, wenn de Flögels noch schlaff un unbeweglich sünd, mit en Bloodflüssigkeit füllt. Dornah könnt de Flögels drögen, un de Aders verleest hör Funktschoon. De Flögels sünd up de Böver- un Ünnersiet mit Schuppen bedeckt. Todem is bi de meest Bottervagels de gesamte Liev beschuppt. Disse Schuppen sünd afflacht, oortspezische Hoor, de daakticheloordig up de Flögels liggen un so de Flögeladers verdecken.

Wiel de Flögels för de Bestimmen vun Bottervagels sünners wichtig sünd, un faken blots lütt Ünnerscheeden tüschen de verscheeden Oorten bestaht, wurrd de Flögels in Regionen updeelt un de Aders vun de Flögels un de dorut bild Zellen nummereert. As Bispeel wurdd de Flögels vun en Dag-Bottervagel beschreeven: De Regionen verloopen vun den Flögelansatz to de Tip, wobi jeder vun de Vörder un Achterflögel in veer Regionen updeelt wurrd. De Aders wurrd up de Vörderflögels vun een bit twalf nummeert anfungen vun achtern mit ee, de parallel to’n Binnenrand verlöppt. Up de Achterflögels gifft dat blots negen dörgängig Aders, deelwies gifft dat aber ok en teihnte. De Flachen, de dorbi vun de Flögeladers begrenzt wurrd nömmt sück Zellen bzw. Mittel- oder Diskoidalzellen.

Bottervagels sünd faken upfällig farvt. De Färbung entsteiht up de een Siet dör Pigmente, up de anner Siet dör speziell Böverflachenstrukturen (ok Strukturfarven nömmt), de Luchtbreekenseffekte veroorsaken. De eenzelnen Schuppen sünd immer blots eenfarvig. Hör Form varieert dorgegen stark. De fakenste Form is de schildförmige mit dree bit fiev Spitzen un en in en Vertiefung verankerten schmalen Steel an’t Enn. Annern sünd lanzenförmig oder kreisrund. Anner Schuppen, de denn meest in Felder nebennanner liggen un mit Hoorbüschels versehn sünd, makt dat mögelk Röök dör Poren uttosennen. Disse Duftschuppen (Androkonien) makt dat för de Geslechtspartner lichter, sück gegensiedig uptofinnen. De Schuppen sünd för dat Fleegen nich notwennig. Bi de Glasflögler (Sesiidae) sünd groot Berieken vun de Flögel anfangs noch loos beschuppt, wurrd aber bi den eersten Floog dör den Verlust vun de Schuppen dörsichtig un glasklor.

Bi de Ses vun eenig Oorten, ganz selten ok bi de Hes, sünd de Flögels kumplett torüchbildt, Se könnt sück blots to Foot bewegen. Dat is to’n Bispeel bi de Psychidae (Echte Sackdräger) de Fall. Ok bi de Geometridae (Spanners) gifft dat Oorten mit verkört Flögels.

Neben de „normal“ farvten kann dat ok Exemplare vun de sülvig Oort geeven, de kumplett anners farvt sünd. Se wurrd Aberratschonen oder Morphen nömmt. Meest hannelt sück dat dorbi um dunklere bit kumplett swaart Exemplare. In fröher Tieden wurrn för de verscheeden Farvvarianten vun een Oort eegen Naams präägt, nah hüüdig Upfaaten hebbt disse Naams aber kien nomenklatorische Relevanz.

Achterliev (Abdomen)

Dat Abdomen besteiht ut teihn gliekförmig gestalt Segmenten, de mit oortspezifisch farvt Schuppen bedeckt sünd. In den Abdomen finden sück de levenserhollen Organe, en schlauchförmig Hart, dat Nervensystem, de Verdauungstrakt un de Geslechtsorgane as ok verscheeden Drüsen, de vör allen Duftstoffe produzeeren. De Geslechtsorgane sünd ortspezifisch baut un dorher för de Bestimmen bannig wichtig. Buten drocht de He en Klammerapparat, um de Se wiels de Paarung fasttohollen. De Se is mit en Legeröhr (Ovipositor) utstatt. Bi eenig Oorten hebbt de Ses an dat Enn‘ vun den Achterliev Hoorbüschel, de över de Eigelege to Tarnung afstriept wurrn könnt. Anner Oorten hebbt dor Doorns dran, de bi Beröhren Gift afsonnern könnt.

Binnere Upbau

Dat röhrenförmig Hart pumpt in en eenfaken Kreisloop dat Bloot (Hämolymphe), dat um de Organe herumfloot, dör den Körper. Dat Bloot transporteert Nehrensstoffe in‘ Körper, aber kien Suerstoff bzw. Kohlendioxid. De Gasuttuusch erfolgt över Tracheen, de mit hör vertwiegt Rohrsystem all Organe mit Suerstoff versörgen, de dör sietliche Öffnungen (Stigmen) in den Körper pumpt wurrd. De maximale Transportweg is bi dit Atmungssystem begrenzt, wat ok de Grund is, worum Bottervagels un Insekten allgemeen in hör Gröttwasdom beschränkt sünd.

Dat Nervensystem liggt up de Ünnersiet ünnerhalv vun den Darm. Dat besteiht ut twee parallel loopend Nervensträngen, de dör Ganglien mitnanner strickleddeeroordig verbunnen sünd. An dat vördere Enn‘ vun den Abdomen führen de Stränge um den Darm herum un verbinnen sück mit de Koppganglien vun den Bregen, bestahnd ut de Ünnerschlund- un de Böverschlundganglion. Disse bei Nervenafsnitte sünd vunnanner unafhängig. Dat bedüüd, dat de Körper noch arbeiten kann, ofschons dat Gehirn all dood is. Dat Verdauungssystem fangt an mit en muskulösen Rachen (Pharynx), de de Nehren vun den Mund in de Spiesröhr (Ösophagus) pumpt. Se is as Röhr utbildt un führ in den Nehrensspieker. An hüm slutt sück de Middeldarm an, in de Nehrensstoffe in dat Blood upnommen wurrd. Dornah kummt de Enddarm. Dor as ok vun de twee röhrenförmig Nieren (Malpighische Gefäße) wurrd Stoffwesselprodukte ut de Organe upnommen un över den After utscheeden. As all upführt gifft dat nich blots Bottervagels, de kien Nehren to sück nehmen un deren Verdauungssystem nutzlos is, sonnern ok sückse, de överhoopt kien Verdauungssystem hebbt, as dat bi eenig Pfauenspinner de Fall is.

De binneren Geslechtsorgane bestaht bi de Hes ut twee över den Darm liggend Hoden, de bi völ Oorten tosommenwussen sünd. Se sünd dör schmal Röhren (Vasa deferentia) mit den Ductus ejaculatorius verbunnen, de to‘n Aedeagus führt. De fungeert as Penis un överdroggt Spermien in de Se. Meestens wurrd de Spermien aber in en Blaas mit harter Hüll (Spermatophore) spiekert un överdragen. De Ses hebbt twee Eierstocken (Ovarien), de mit je veer Schlauchen verbunnen sünd, in de de Eier bild wurrn.

Markmalen vun de Ruup

Ruup vun den Pappelschwärmer

Koppdetail vun de Ruup vun en Achatuul

De Ruup is dat eegentliche Freetstadium vun den Bottervagel. Bi eenig, to’n Bispeel Saturniidae (Pfauenspinner), Lasiocampidae (Glucken)) is dat sogor dat eenzige, in de överhoopt Nehren upnommen wurrd. De Bottervagels vun disse Oorten leven denn blots för de Fortpflanzung un starven bald nahdem se slüppt sünd. Wiel sück dat Körpervolumen vun de Ruupen stark vergröttert, moot se sück mehrfak huuten, bit se hör endgültig Grött hemm. In de Regel huuten se sück veer bit fiev Mal, wobi sück hör Volumen jeweils etwa verdüppelt. To de hormonell stüert Huuten schwillt de Ruup an, bit de old Huut platzt un dör Muskelbewegen nah achtern wegschaven wurrn kann. De Rump vun de Ruupen bestaht, ähnlich as bi anner Insekten mit vullstännig Metamorphose, ut gliekmaatig annanner reet Segmenten. Bottervagelruupen hebbt 14 Segmente, bestahnd ut den Kopp, dree Borstsegmenten un teihn Acherlievsegmente, vun de de letzt dree meest to een Analsegment verwussen sünd. As ok de Bottervagels laaten sück ok de Ruupen in de dree Berieken Kopp, Borst un Achterliev ünnerdeelen. De Kopp is gewöhnlich dör Chitininlagerungen harter. Buten up de Ünnersiet hebbt se twee bit acht (meestesn dree) Paar Punktoogen (Stemmata). Dat wichtigste un ok dat Utsehn vun den Kopp domineerend Markmal sünd de Mundwarktüüch. Se sünd in’ Gegensatz to de stummelförmig anleggt Föhlers stark utpräägt.

De dree Borstsegmente billen tosammen de Borst. Up de Segmente is jeweils een Beenpaar platzeert (Borstbeen), de as bi de Bottervagels utbildt, aber körter sünd un mit de Nehren fasthollen wurrd. An de Rügg vun dat eerste Borstsegment gifft dat normalerwies en Nackenschild, dat ut en mit Chitin verhart Plaat besteiht. Sietlich dorvan gifft dat je een porenoortig Lock (Stigma), mit de dat Tracheensystem mit Suerstoff versörgt wurrd. Blots selten sünd up de anner Borstsegmenten ok sück Löcker vörhannen. De dornah folgend 10 Achterlievsegmente billen dat Abdomen, dat aber nich düütlich vun dat vördere Deel vun den Körper trennt is. Jedes vun disse Achterlievsegmente drocht en Stigma för de Atmung. Eenige vun disse Achterlievsegmente, meestens vun dat darte bit to dat sösste, hebbt Gleedmaaten, de aber kien eegentlich Been, sonnern blots ungleedert Huututstülpen sünd, de an’t Enn’ Hakenkranzen, dormit se sück beter fastklammern könnt, dragen. Disse so nömmt Buukbeenen sünd in hör Gestalt düütlich kuppeliger as de echten Been un an’ Enn suugpottoortig verbreetdert. De eerst beid Körpersegmente sünd in’ Ünnerscheed to de bannig ähnlich Larven vu de Blattwispels beenlos. Se hebbt blots een beenfree Segment. A de teihnt Achterlievsegment gifft dat denn noch en Paar vun echt Beens, de düütlich kräftiger baut sünd. Disse wurrd Nahschuuver nömmt.

Mehrere Familien wieken aber vun disse klassisch Ruupenform af: De Micropterigidae (Oormotten) hebbt de beid eerst Achterlievsegmente mit Buukbeens versehn, bi de Geometridae (Spanners) fehlen de eerst dree Buukbeenpaaren, de torüchbild sünd, un bi eenig Noctuidae (Uulen) fehlt de beid eersten. Bi de Limacodidae (Schneckenspinner) sünd de Borstbeens to ganz lütt Stummels torüchbildt. All anner Beenpaaren sünd ok torüchbildt, so dat sük disse Ruupen kruukend as Nacktschnecken vörwarts bewegen.

De glatt Ruupen vun de Papilionidae hebbt en Nackengabel, de se bi Bedrohung gau utstülpen könnt un de en för Feinde unangenehmen Röök verströömt. Ähnliche utstülpbor Drüsen an den Rügg hebbt bispeelswies ok de Ruupen vun de Yponomeutidae, Noctuoidea un Geometroidea. To’n Schuul vör Vagels oder parasitoiden Wispels un Fleegen droccht völ Ruupen Dorns un Hooren. Dorns sünd bi völ Nymphalidenruupen verbreet, en stark Behooren hebbt völ Ruupen vun de Arctiinae (Borenspinner). En butergewöhnlich Utsehn hebbt völ Lymantriidae (Trägspinner) dör Hoorbüschel vun verscheeden Farven un Längt. De Hoor veroorsaken bi Minschen deelwies Huutreizungen dör Gifte, faken lösen de sück, wenn se tegen den Streek bösselt wurrd. Wenn de Hoor kien Gift enthollen, könnt se alleen dör dat Indringen in de Huut, wat as völ lütt Nadelsteek wirkt, Juckreiz un Rötungen hervörroopen. De Ruup vun den Thaumetopoea processionea (Eeken-Prozessionsspinner) hett över 600.000 giftig Hooren, de all Allergien utlösen könnt, wenn sück Minschen blots ünner befallen Bööm uphollen doot.

Binnere Upbau

En lütt Bregen befind sück in den ünneren Beriek vun de Kopp. Vun dat Mundlock bit to dat Acherlievenn’ verlöppt en schlauchförmig Darm. In’t Ruupenstadium sünd all de Hoden vun de latere Bottervagel anleggt, se befinnen sück ünner de Böversiet vun de Achterliev. De binneren Organe wurrd dör dat gröön oder geel farvt Bloot, ok de Hämolymphe nömmt, mit Suerstoff un Nehrensstoffen versörgt. Dat wurrd vun de Rügggefäß dör den Körper pumpt. Tüschen de Borstbeenen und de Bookbeenen befind sück en Spinndrüüs, mit de de Ruupen en Spinnfaden maken könnt.

Mimikry, Tarnung un Worschoo

Bottervagels

Inachis io

Aegeria apiformis

Dör de völ verscheedenoortig Freetfeinde vun de Bottervagels hebbt sück in den Loop vun de Evolutschoon to de Tarnung, Tüüschen un Worschoo up hör Flögels veelfak Teknungen entwickelt, de entweder as Deertenoogen utsehn, gefährlich oder giftig Deerten nahmaken (Mimikry) oder dör upfällig Farvgeeven vör hör Giftigkeit worschoon. Deertenoogen befinnen sück to’n Bispeel up de Flögels vun de Inachis io, bi de Gattung vun de Nachtpfauenoogen un de neotropischen Gattung Caligo. De falschen Oogen verwirren de Rööver un bringt ehr dorto, an de falsch Stäe totosnappen.

De Sesia apiformis (Hornissen-Glasflögler) sücht Hornissen to’ Verwesseln.

Eenig Dag-Bottervagels wiesen up de Böversiet vun de Flögels bunt Teknungen up, de Ünnersiet is aber meest eenfak gestalt un wirkt meest so as welk Loov. Dordör sünd se mit slooten Flögels good tarnt un de Ümgegend anpasst. En paar Bottervagels imiteeren up hör Flögelünnersieden Blattaders. Vör allen Motten, de an’ Dag meest um Boomschill sitten, hebbt en schilloordig Flögelfarven. Vagelschietmimese is ok en wiet verbreet Tarnmethood. Ruupen, Bottervagels un Puppen sehcht nich blots ut as Vagelschiet up de Blattböversiet, se könnt dissen Indruck ok noch dör en entsprekend Körperhaltung verstärken. En Bispeel hierför is de Calospilos sylvata (Ulmen-Harlekin).

Dat gifft ok Botterlickers mit Schreckfarven, as dat Catocala nupta (Root Oordensband). Wenn disse Bottervagels unschienbar up Boomstammen ruhen, kann man blots hör bruungrau Vörderflögel erkennen. Wurrd se aber upschreckt un fleegt denn weg, wurrd hör leuchten root Achterflögel sichtbor.

Botterlickers, de ehr Körper Gifte enthollen un de dormit för de meest vun hör potentiellen Feinde ungenießbor sünd, warnen disse dör en Upfällig Farv. Völ Bottervagels vun de Danaidae warnen Freetfeinde dör upfällig Farven, ebenso de to de Motten hörenden dagaktiven Widderchen, de Blausüer oder anner Gifte enthollen.

Bi völ Oorten vun de Wittlinge, Nymphalidae un Schwolkersteerten imiteeren de Ses giftig Sommervagels vun anner Familien. Wiel de Hes för de Paarung vun de Ses utwählt wurrn, moot se licht för de Ses to kennen ween. Dorher wiesen de dat oorsprünglich Utsehn vun de Oort un hebbt kien Mimikry entwickelt.

Ruupen

Ruup vun den Deileühila elpenor (Mittleren Wienschwärmer

Ok de Ruupen hebbt völ Freetfeinde un hebbt sück as ok de Bottervagels anpasst. Ruupen, de etwa up Nadelbööm leevt, hebbt meest en Längsteknung, de hör tüschen de Nadels schienbor verschwinden lett. So ahmt Thera firmata (Geometridae) mit Längsstriepen de Kiefernadeln vun hör Futterplant nah, hör Kopp gliekt in Form un Farv tosätzlich as en Knosp.

Eenig Ruupen vun de Papilionidae, de Ruupen vun Acronicta alni (Noctuidae) un eenig Ruupen vun de Gattung Trilocha (Echte Spinner) hebbt en Vögelschiet mimese entwickelt.

Völ Ruupen vun Geometridae (Spanner) ahmt to Tarnungen de Form vun Tacken nah. Wenn se verkehrt rum up en Tack sitten, verswemmt se, as of se nich dick as en Ruup, sonnern platt as en Blatt weern. To de Tarnung deent hier ok en Gegenschaddenfärbung, de de walzenförmigen Körper vun de Ruup versteeken sall. Anner Spanner hangen stockstief mit de Achtersiet an en Ast klammernd un sehcht so mit hör perfekt anpasst Farv ut, as wenn se en lütten Tack weern. Se billen sogor knospenoortig Verdickungen ut. De Ruup vun Nemoria arizonaria hett en Saisondimorphismus entwickelt, dat heet, se sehcht je nah Johrestiet verscheeden ut. In dat Fröhkohr ahmen se de Blööten vun hör Futterplant, de Eeken, nah. In’ Sömmer freeten se de Blööt un „verwannelt“ sück denn in lütt Tacken.

En effektive Afschrecken vun Röövers dör dat Nahbillen vun Deertenoogen hebbt sück bi eenig Schwolkersteerten un Schwärmers parallel entwickelt. Se draagt meestens twee Oogenflecken un könnt so ok dör hör Körperhaltung lütt Schlangen imiteeren. En Bispeel Beispiel dorför kann man bi de Schwärmers vun de Gattung Hemeroplanes finnen.

Ruupen, de giftig sünd, worschoon Freetfeinde dör upfällig Farven, as bispeelswies bi völ Oorten vun de Ünnerfamilie vun de Danaidae. Disse Ruupen versteeken sück nich un hollt sück ungestört up hör Futterplanten up. Anner Ruupen, de woll nich giftig sünd, aber en ähnlich Farv (Mimikry) upwiesen, profiteert dorvan.

Levenswies un Verhollen

Nehren vun de Imagines

Vanessa cardui suggt Nektar

Pieris rapae (Lütt Kohlwitten) versammelt an en Solt-/Mineralienlecke

De utwussen Deerten (Imago) nehmt mit hör Suugsnüssel meest blots flüssig Nehren up, meest Blöötennektar. Se fleegen dorto en Völtall vun verscheeden Blööten an un sünd dorher ok för deren Bestuuven wichtig. Eenig Planten mit deep Blöötenkelchen könnt blots vun Bottervagels bestuuvt wurrn. Se nehmt aber ok noch anner sööt Flüssigkeiten, as to’n Bispeel Plantensaften, Hönnigdau vun Lüüs un de Saft vun fuul Aaft up. De Acherontia atropos (Doodenkoppschwärmer) hett sück up dat Utsuugen vun Immenwaben spezialiseert.

An heet Daag suugen Bottervagels ok gern an Water ut lütt Waterpoolen. Se doht dat aber ok, um Mineralsolt uptonehmen.

Wenig Bottervageloorten nehren sück ganz oder deelwies vun Deertenexkrementen, Mieg, Schweet un Traanflüssigkeit. Ünner de Nymphalidae gifft dat eenig Oorten, de geern an Deertenexkrementen un Schweet suugen, dorto hörrn de Apatura iris un de Groot Iesvagel. Lobocraspis griseifusa, Arcyophora sp. un Filodes fulvidorsalis vun de Familien Zünsler (Pyralidae), Ulen (Noctuidae) un Spanner (Geometridae) ut Afrika, Brasilien un Südostasien drinken Traanflüssigkeit. Dör Irritatschoon vun den Oogappel wurrd de Traanproduktschoon vun dat Opfer anregt. Meestens wurrd grötter Deerten, as groot Söögdeerten un ok Krokodile anfalgen. Up Madagaskar gifft dat aber disse Deerten nich, un wiel lüttgere Söögdeerten, so as de Lemuren, de Bottervagels verdrieven könnt, moot de dor levend lachryphagen Bottervageloorten up Vagels utwieken. Dat kann blots in de Nacht passeeren. De Sommervagels hebbt speziell formt Suugsnüssel, de se ünner de Ooglidden vun de slapend Vagels schuven könnt. Eenig traanflüssigkeitsdrinken Bottervageloorten suugen ok geern an apen Wunnen. Bi eenig anner subtropisch Oorten as Calyptra eustrigata, Calyptra minuticornis, Calyptra orthograpta un Calyptra labilis ut de Familie vun de Uulen, de in Süüdoostasien verbreet sünd, is de Suugsnüssel to en Steeksnüssel umbildt un kann bit to söben Millimeter deep in de Huut vun dat Wertsdeert indringen. Disse Bottervageloorten nehren sück vun dat Bloot vun bestimmt Söögdeerten un ok vun de Minsch. Se könnt dorher ok Krankmakers as Viren överdragen.

De Snüssel is bi eenig Bottervagels (bispeelswies Saturniidae, Lasiocampidae) mehr oder weniger torüchbildt. Disse Bottervagels könnt kien Nehren mehr upnehmen. Se leevt blots wenig Daag vun hör Reserven, um sück to paaren. En anner Utnahm billen de Micropterigidae (Oormotten), de noch Mandibeln hebbt un Blöötenpollen freeten. De Heliconius-Oorten bruuken Pollen, de se up hör Snüssel verdauen, um tosätzlich an Stickstoff to kamen, wat hör en bit to 8 Maand lang Leven mögelg makt.

Nehren un Levenswies vun de Ruupen

De Ruup, de kumplett anners gestalt sünd as de Bottervagels, nehren sück ok ganz anners. Meest wurrd nah den Schlupf toeerst de Eischale freeten. Dornah freeten de Ruupen vun de meest Bottervageloorten, Blööt, Nadeln, Blööten, Samen oder Früchte vun verscheeden Planten, wobi völ Oorten up bestimmt Planten spezialiseert un anwiest sünd (Monophagie). Speziell ünner disse gifft dat ok Minierer as etwa de Gracillariidae (Miniermotten). Disse freeten Blööt un Nadels tüschen hör Böver- un Ünnerhuuten (Cuticula) upfreeten. Dorbi entstaht typisch formt Freetgänge (Minen). Anner Bottervagelruppen nehren sück vun organisch Affall, Algen, Flechten oder ok as Röver. Bi Bottervagelruppen kummt dat ok to’n Kannibalismus, wenn Nehrensmangel herrscht. Eeinig Oorten nehren sück sogor zoophag, dorünner de Ruup vun de up Hawaii vörkommen Hyposmocoma molluscivora, de vör allen bannig lütt Schniggen frett, de se mit hör sieden Spinnfadens an hör Sittstäe fastkleevt.

De Ruupen vun eenig Bottervagelfamilien leven in Symbiose oder as Sozialparasiten mit Miegeems. In Mitteleuropa leevt eenig Ruupen vun de Bläulinge mit Schuppen- un Knüttenmiegeems tosommen. De Ruup sonnert an den Rügg en suckerhaltig Flüssigkeit ut. Disse lockt de Miegeems an, de de Ruup, nich as sonst bi lütt Insekten, doodmaken, sonnern blots de sööt Flüssigkeit insammeln un de Ruup schuulen. De Miegeems trummelt mit hör Been up de Rügg vun de Ruup, um de Produktschoon vun de sööt Flüssigkeit antoregen. In dat letzt Ruupenstadium schleppen se de Ruup in hör Bau. Hier nimmt se den Röök vun de Miegeems an. Se leevt denn nich mehr symbiotisch mit den Miegeems, sonnern se trett hier as Sozialparasit up un nehrt sück vun Brut un lett sück ok vun de Miegeems fohren, wiel se genauso bettelt as de de Brut vun de Miegeems. Ofschons se immer noch en suckerhaltig Flüssigkeit afsonnert, steiht dat nich in‘ Verhältnis to den Schaden, de de Miegeems erleiden. In‘ Bau verpuppt se sück un överwintert je nah Jahrestiet. Dormit hörrt disse Bottervagels to de wenigen, de in stark vun Miegeems besiedelt Rebeeden överleeven könnt. In Mexiko leevt de Riodinidae Anatole rossi symbiotisch mit Miegeems. De Miegeems sperren de Ruup jeden Avend in en Eerdhöhl, um se vör anner rööverisch Miegeems to schuulen. Över Dag passen se up de Ruup up un wehren bispeelswies parasitiode Schluppwispels af. Ok wenn dat dröög is, bringend de Miegeems de Ruup in en Eerdhöhl, wo se sogor Waldbrände överdüern kann. As Belohnung kriegen de Miegeems ebenfalls en sööt Flüssigkeit.

Floogverhollen

Anthocharis cardamines in‘ Floog

Macroglossum stellatarum (Duuvensteertchen) bi’t Nektarsuugen

Afhängig vun de Bottervageloort un hör Flögelform kann man mehrere Floogformen ünnerscheeden. Vun en flinken Schwirrfloog över dat flinke bit hen to langsam Flattern un Gleiten wiesen se all vun de Geschwindigkeit vun den Flögelschlag un Oort vun de Fortbewegen bedingten Abstufen. Andreven wurrd de Flögels dör mehrere Muskels vun den Thorax. De Flögels vun de Bottervagel slaht in‘ Floog nich eenfak up und daal, sonnern dreihn sück an de Basis, so dat se en „8“ beschrieven. To de flinkste Bottervagels hörrt de Sphingidae (Schwärmers), de ehr Flögels öhnlich as bi en Kolibri slahn doot. Se könnt sück mit bit to 50 km/h fortbewegen un in‘ Floog, wiels dat Nektarsuugen, ok stillstahn un sogor trüggoors fleegen. Motten hemm neben den normalen Floog ok en Repertoire an verscheeden Balzflöög to beeden. So tänzeln Adelidae (Langhornmotten) up de Stäe un Hepialidae (Wurzelbohrer) penneln hen un her. De ganz lütt Bottervagel könnt sück dör den Wind dragen laaten un schweven in de Luft as Plankton in‘t Water. In‘ Allgemeinen is de Wind en wichtig Transportmittel, nich blots, um dat Utbreeden vun de Oort vörantodrieven. Manch Bottervageloorten, vör allen Tineidae (Echte Motten), sünd floogträge.

As wesselwarm Deerten moot se sück eerst upwarmen, um fleegen to können. Dag-Bottervagels bruuken dor de Sünn för. Dör de groot Flögelflach könnt se dat ok bi bedeckten Himmel maken. Motten moot sück dör Vibreeren vun de Flögels un de ut de Bewegen vun de Muskels entstahn Warmt upwarmen. Wenn de Körpertemperatur an sünnig, düchtig heet Daag to hooch wurrd, sett sück de Sommervagels in den Schadden un köhlen sück dör Flögelslag.

Överwintern

Bottervagels, de in Klimazonen leevt, in de dat kolt Johrestieden gifft, moot överwintern. As Imago dooht dat to’n Bispeel Gonepteryx rhamni oder Inachis io (Tagpfauenauge). Se versteekt sück in hohl Bööm oder Deertenbauten un verharren dor regungslos. De meest Bottervagels överwintern aber as Ruup, Pupp oder unslüppt in’t Ei. Manch Ruupen waaken sogor an bannig warm Winterdaag up un freeten, bevör se weer in de Winterstarre fallen. Ebenso ünnerbreeken manch Sommervagels an warm Daag hör Winterstarre un fleegen umher, wobi nich unbedingt Nehren upnommen wurrn moot. Je nah Region bruuken de Ruupen oder Puppen mehr as een Överwinterung, um hör Entwicklung aftosluuten. Dat is to’n Bispeel in’t Hoochgebirge de Fall, etwa bi Parnassius-Oorten.

Wanderungen

Eenig Bottervageloorten leggt lang Wanderungen torüch; se wurrd as Wander-Bottervagels betekent. Dit Verhollen ist vun över 200 tropisch Oorten bekannt. Besünners good utforscht is de Danaus plexippus, de för sien Massenwanderungen in Noordamerika över Dusende vun Kilometern bekannt is, un de Vanessa cardui de in völ Deelen vun de Eer wandert, so ok vun Noordafrika nah Europa. Vanessa cardui könnt faken in‘ Afstand vun wenig Sekunn sicht wurrn, as se in glieker Richt över de Alpen oder de apen Landschap fleegen.

In Europa sünd völ Oorten nöördlich vun de Alpen nich bodenständig, dat bedüüd, dat se nich duersam överleeven könnt un jedes Johr nee inwandern. Bispelen dorför sünd neben Vanessa cardui dat Macroglossum stellatarum (Duuvensteertchen) un de Vanessa atalanta (Admiral). Se fleegt in‘ Fröhjohr ut hör Levensrüüm in Süüdeuropa un Noordafrika nah Noorden; deelwies överqueren se dorbi de Alpen. Över den Sömmer leevt se in Middeleuropa un Deelen vun Noordeuropa. Se billen hier sogor nee Generatschonen. To’n Winter hen fleegen de meesten weer torüch in den Süüden. Manch Exemplare versöökt to överwintern un överleevt in mild Winters oder in sünners schuult Versteek.

De Grund vun de Wanderungen ist nich nipp und nau klärt, weil de meest Deerten den Winter nich överleeven können. Antonemmen is en Strategie to en tofällig Arealerweiterung, oorsächlich is aber ok en Verdröögen vun Nektarplanten in den Middelmeerruum in‘ Sömmer. Mögelk is ok, dat de Wander-Bottervagels noch en Verhollensatavismus folgen, also noch up anner klimatisch Bedingungen präägt sünd.

Fortplanten un Entwicklung

Oorsprüngliche Insekten verännern hör Gestalt wiels hör Leven nich, se wurrd blots grötter un moot sück dorum huuten. Bi Bottervagels ännert de Metamorphose dat Utsehn grundleggend. Se wurrd hier vullstännig Metamorphose nömmt, denn neben dat Larvenstadium gifft dat noch en Stadium, nämlich dat vun de Pupp. Somit hebbt de Bottervagels veer Entwicklungsstadien: Ei, Ruup, Pupp un Sommervagel.

Balzverhollen

De Balz is en bannig streng inhollen Ritual. Se fangt normalerwies mit en besünnern Floog an un sett sück an Grund dör dat Umloopen vun de Se fort. Wiels den Floog beröhren sück de Flögels vun dat Pärchen fakener oder de Se beröhrt mit hör Föhlers de Flögels vun de He. De Paarungswilligkeit vun de Partner wurrd dör Duftstoffe verstärkt. De männlichen wirken blots up kört Distanz, aber sünners de Mottenses locken de Hes över groot Entfernungen. Mit de Balz tosommen geiht dat Territorialverhollen vun de Hes. Je nah Oort wurrd bestimmte Berieken as bispeelswies Boomkronen un Hügelkuppen („Tippenbalz“), Wegafsnitte oder lütt unbewussen Stäen verteidigt.

Hauhechel-Bläulinge bi de Paarung

Paarung

Nahdem de Se de Spermatophore vun de He empfangen hett, gelangt de in de in en Blaas (Bursa copulatrix), ut de denn de Spermien in de Samenblaas gelangen, in de se faken för länger Tiet lagert wurrn. Befruchtet wurrd de Eier eerst wiels de Eiaflaag, bi de se an dat Lock vun de Samenblaas vörbei gleiten. Bi manch Bottervageloorten kann de Se ehr Eier ok ahn de He befruchten (Parthenogenese).

Ei un Eiaflaag

Se vun den Siona lineata (Hartheu-Spanner) bi de Eiaflaag

Ei vun Euploea core

De Eier vun de Bottervagels hörrn to de komplexesten vun de Insekten. Dat gifft en gewaltig völ ünnerscheedlich Formen tüschen schmal, spindelförmig, oval, kugelig, halfkugelig, linsenförmig un flach zylindrisch varieert. Dorto kommen verscheeden Böverflachenstrukturen, de de harte Eischill (Chorion) faken bizarr utsehn laaten. Glatt sünd de Eier man blots selten. Dat gifft gerippte, indellt, steernförmig, mit verscheeden Ornamenten versehn, behoorte un gezackte Eier. Dat Muster is grundsätzlich regelmaatig. Man ünnerschedd twee Hööfttypen vun Eiern: flache un uprechte Eier. Bi eersteren befind sück de nabelförmig Utbuchtung (Mikropyle), dör de dat Spermium bi de Befruchtung in de Eizelle indringt, an de Böversiet, bi de uprecht Eier is de Mikropyle up de Rücksiet (dorsal). De meest Bottervageloorten hebbt Eier vun den tweeten Typ. De Suerstofftofohr erfolgt dör Poren (Aeropylen), in‘ Ei befinnen sück aber sülvst Kamern, de mit Luft füllt sünd. De Grött vun de Eier varieert tüschen 0,5 un 2 Millimetern. Ok de Farv vun de Eier is hööchst ünnerscheedlich. Vör allen ännert sück de Farv wiels de Entwicklung, wat meestens dordör kummt, dat man de Farv vun de heranwassen Ruup dör de licht dörschienen Eischill erkennen kann. De meest Eier sünd anfangs hell un verdunkeln sück bit to dat Slüppen vun de Ruup to en swaart oder dunkelblau.

De Eiaflaag is je nah Oort bannig verscheeden. Se is ok an de Form un Farv vun de Eier anpasst. De meest Bottervagels leggen hör Eier eenzeln, paarwies oder in lüttgere oder gröttere Gruppen af. Manche leggen ehrn gesamten Eivörrat an een eenzig Positschoon. Leggt wurrn je nah Oort 20 bit över 1.000 Eier Se wurrd in de Regel mit en kleevrig Substanz an de Ünnerlaag befestigt. Anordnet wurrd disse entweder unordnet in en oder mehrschichtig Gelegen oder regelmatig in Eispegels nebennanner oder ringförmig um Plantendeelen oder deren Stängel. Se könnt ok dör Hoor vun den Afterbusch bedeckt ween, de de Se afstriept un mit en Sekret an de Eier kleevt. Dordör sünd se beter tegenöver Freetfeinden tarnt. Eenig Oorten aber laat hör Eier ok blots wahllos up den Grund fallen. Leggt wurrd meestens up de entsprekend Futterplant, dormit de Ruupen all nah dat Slüppen Nehren vörfinnen, eenig Oorten aber verdeelt de Eier wahllos up all Planten, ok wenn de nich för dat Nehren bruukt wurrn könnt. De Ruupen slüppen in de Regel nah twee bit dree Weken, dat is aber ok all nah weniger as een Week mögelk. Wenn de Eier överwintern, wat bi völ Oorten vörkummt, slüppen de Ruupen mitünner ok eerst nah en halv Johr. Hör eerst Entwicklung is denn meest all vör den Winter afslooten, blots dat Slüppen kummt later. Nah dat Slüppen freeten völ Oorten as eerst de Eischill, Man nimmt an, dat dat dorto deent, neben Nehrensstoffen levenswichtig Mikroorganismen uptonehmen, de vun de Moder an dat Ei övergeven wurrn sünd.

Ruup

Ruup vun en Spanner

Ruup vun de Orgyia antigua (Schlehen-Bösselspinner

De Ruupen führen meest en versteckt Leven un sünd ok goot an hör Umgebung anpasst. Se hebbt meest en gröön oder bruun Farv. De Ruupen vun de Schwärmer hörrt to de gröttsten in Europa. Se könn en Längt vun 15 Zentimetern hemm. Manch Ruupen spinnen de Blööt vun den Nehrensplant tosommen, as etwa bi Admiral, oder se rullen en Blatt tosommen un freeten disse Röhr vun binnen up, so as dat völ Tortricidae (Wickler) maken, wodör disse Familie den Naam kreegen hett.

Bi manch Oorten kann man en Sozialverhollen beobachten. De Ruupen vun de Thaumetopoeidae (Prozessionsspinner) etwa leven in groot Gespinsten mitnanner un bewegen sück langsam in lang „Prozessionen“ to hör Nehrensborns.

Pupp

Verpuppung vun en Inachis io in 60-Sekunn-Afsnitte

Pupp vun den Ulmen-Harlekin

Is de Ruup utwussen, fangt se mit dat Verpuppen an, indem se sück to letzten Mal huuten deiht. Dornah find de Metamorphose to’n Bottervagel statt. Dorbi wurrd de Ruupenorgane afbaut oder ümformt un to Bottervagelorganen ümbild un ok de gesamte butere Gestalt vun dat Deert ännert sück. De Puppen vun de Bottervagels sünd grundsätzlich Mumienpuppen. Dat heet, dat all Körperanhänge (Föhlers, Beenanlagen un Flögelscheiden) mit en Kitt an den Körper kleevt wurrn. Utnahm sünd de Micropterigidae, de free Puppen hebbt, bi de de Gleedmaaten nich verkleevt sünd. De dre Körperafsnitte sünd bi de Mumienpuppen blots swoor, aber de Körperanhänge un de Kopp good to erkennen. De Pupp is meest unbeweglich. Se kann blots den Achterliev sietwärts schwingen un rullend Bewegen maken. Manche, as to’n Bispeel Sesiidae un Cossidae hebbt an de Achterlievsegmendten Doorns, mit de se sück in hör Freetgänge in‘ Holt to dat Lock nah vörn arbeiten könnt, um nah den Schlupf lichter in’t Free to gelangen. Bi de primitivere Familien könnt aber ok de Körperanhänge licht bewegt wurrn.

Bi de ünner de Dag-Botterlickers tosommenfaat Bottervagelfamilien wurrd twee Typen vun Puppen nah de Oort vun dat Fastmaken an de Ünnerlaag ünnerscheedt. De een wurrd Stürzpuppen, de annern Gördelpuppen nömmt. Stürzpuppen hangen free boomelnd mit lütt Hakens an en Gespinstverankerung, de mit de Ünnerlaag befestigt is, nah ünnern. Gördelpuppen sünd dör en Gespinstfaden, de as en Gördel um de Körpermidden spunnen is, mit en Twieg oder wat ähnliches verbunnen. Tosätzlich sünd disse Puppen aber as bi de eersten mit en Gespinstpolster an de Ünnersiet verankert, aber disse hangen meestens nich nah ünnern, sonner sünd dör de Gespinstfaden nah baben befestigt. Disse Typ wurrd aber ok bi anner Bottervageloorten bruukt. De Puppen vun de övrig Bottervagelfamilien verpuppen sück entweder free an‘ Grund oder in en mehr oder minner fast spunnen Gespinst ut Sied. De wurr Kokon nömmt. De Sied wurrd ut besünners Spinndrüsen, de sück up de Ünnerlipp befinnen, makt. Dormit de fardig Bottervagel sien towielen bannig fast Pupp weer verlaaten kann, sünd Vörkehrungen notwennig. Entweder wurrd en runn Deckel vörsehen, de denn vun binnen upstött wurrd, oder en Reuse makt dat vör den Bottervagel mögelk, ruttokruupen, ahn dat unbeeden Gasten dordör indringen könnt. Dat is to’n Bispeel bi dat Saturnia pavonia (Lütt Nachtpfauenoog] de Fall. Anner Oorten sonnern ut de Mundöffnung en Flüssigkeit ut, de den Kokon upweeken deiht.

Wiel bi eenig Oorten (vör allen bi de Dag-Botterlickers) de Puppen ahn en schuulen Gespinst bildt wurrn un deswegen bannig empfindlich sünd, moot se en good Tarnung upwiesen. Se könnt nich, as de Oorten mit Gespinst, dorup vertroon, dat Feinde wegen de tooi un swoor to dördringen Butenhuut vun hör Angreep aflaaten. Dorum sünd disse Puppen faken perfekt as frisch oder vedröögt Blööt tarnt. Eenig Puppen könnt sogor zirpende Geräusche vun sück geven, um Freetfeinde to verwirren.

De Puppenphase (so nömmt Puppenruhe) düert meest twee bit veer Week. Eenig Oorten överwintern aber as Pupp. Hier entwickeln sück de Botterlickers all vör den Winter, slüppen aber eerst in’t Fröhjohr. Dat gifft aber ok Bottervagels de länger as een Winter in de Puppen ruhen. So könnt de Eriogaster lanestris (Fröhjorhs-Wullafter) bit to söben Johr in hör Pupp verharren, bevör se slüppen.

De Siedenspinner leefert dat wohl bekanntste Bispeel vun en Kokon, denn dorut wurrd Sied makt. De Kokon besteiht ut en eenzigen, över 500 Meter langen Faden, de maschinell af- un weer up Spulen upgewickelt wurrd.

Slüppen

Aglais urticae bi‘d Slüppen

Kummt de Pupp in dat Endstadium vun hör Entwicklung, is se sichtlich dunkler farvt un faken kann man de Flögelteknung dör den Puppenhüll erkennen. De Pupp platzt an de vörgeven Nahten up un de Bottervagel slüppt. Bi Kokons verlett de Bottervagel entweder dör en vörsehn Deckel dat Gespinst oder he dwingt sück nah buten. Dornah fangt he an, Luft in sien Körper to pumpen, um de Puppenhüll wieder upplatzen to laaten. Dornah treckt he den Körper ut de Hüll un klammert sück mit de Been buten fast. De Flögels hangen noch schlaff vun den Körper, se wurrd uppumpt, indem de Bottervagel Bloot in de noch loos Aders pumpen. Sünd de Flögels to en vull Grött utfoolt, sünd se ok glatt. Nah dat Utfolen verleest de Flögeladers hör Funktschoon, indem se ebenfalls mit indröögen. Wiels de Flögels drögen, scheed de Botterlicker Stoffwesselprodukte ut de Puppentiet in Form vun en root Drüppel (Mekonium) ut. Dornah makt de Sommervagel sien eersten Floog. He kann sück paaren, mit de nee Eiaflaag slütt sück de Levenszyklus.

De Levensduer vun de Bottervagel is bannig verscheeden. Se bedrocht blots een Dag bi de Psychidae, kann aber ok inklusive Ruhephasen bit to teihn Maand düern, as to’n Bispeel bi Gonepteryx rhamni. Bottervagels, de Nehren upnehmen, leven verständlicherwies länger as de, de ehr Mundwarktüüch verkümmert sünd. Dat Dörsnittsöller vun Dag-Bottervagels bedrocht twee bit dree Weken.

De Film wiest en Dagpfauenauge, dat slüppt (7:00 Minuten Film, 16,95 MB). De Snelligkeit vun den Film is originalgetrui.

Natüürlich Feinde

De Botterlickers un sünners ok de Ruupen sünd vööl Freetfeinden utsett. Hööftfeinde vun Imagines un Ruupen sünd woll weltwiet insektenfreeten Vagels. Wu stark de Prädatschonsdruck dör Vagels is, wiesen de tahllos Anpassungen vun de Bottervagels an an optisch jagende Rööver, as Mimikry, Tarnfarven, Oogenflecken usw. (kiek baben). In Europa leevt to’n Bispeel Meisen to de Brötttiet wiet överwiegend vun Ruupen un trecken dormit ok de Jungen up. Eenig Vageloorten as Kuckucke hebbt sück up langhoorig Ruupen spezialiseert, de vun anner Vagels ehrder nich freeten wurrn.

Blots wenig Vageloorten jagen Motten, to’n Bispeel de Zeegenmelker. Hööftfeind vun nachtaktiv Bottervagels sünd Fleddermüüs. Ok hier sünd in‘ Rahmen vun en „evolutschonären Wettloop“ tallriek evolutschonäre Anpassungen vun Motten an hör Hööftfeinde entstahn, to’n Bispeel de Fähigkeit, Ultraschalllaute to hören oder sülvst welker uttostööten.

Doneben wurrd Imagines as Raupen vun tallriek insektenfreeten Wirbeldeerten- un Wirbellosenoorten freeten.

Spezialiseert Rööver un Parasitoide

Schwärmerruup mit tallriek Parasitoiden-Kokons

Dat gifft ok tallriek, up Bottervagels oder bestimmte Bottervageloorten spezialiseert Rööver un Parasiten bzw. Parasitoide. Hier sünd vör allen eenig Wegwispels-, Schlupfwispels-, Arzwispels-, Brackwispels- un Fleegenoorten to nennen. De Bottervageljagend Sülvermundwispel bispeelswies lähmt lütt Bottervagels mit hör Gift un luckt de in hör Bau, wo in mehreren Kamern je en Larve mehrere Bottervagels to Verfügung stellt wurrd. De meesten vun de Parasitoide nehren sück as Larve in de Eier, Ruupen un Bottervagels. Dat gifft sückse, de eenzeln leeven un bit to de Grött vun den Wert heranwassen, annern dorgegen sünd bannig lütt un freeten to Dutzenden gemeensam den Wert up. Se nehren sück meest toeerst vun de nich levenswichtig Berieken vun de Ruupen un makt de eerst to’n Sluss dood. Ünner de Käfers leven vör allen Puppenrööver (Calosoma spec.) överwiegend vun Ruupen.

Verbreeden un Levensrüüm

Een vun de wichtigst Eegenschapen vun de Bottervagels is, dat se de Fähigkeit hebbt, sück en wiet Spektrum vun Umweltbedingungen antopassen. Se heebt meest all ökologischen Nischen besett un kommt meest överall vör. As Plantenfreeter (Phytophage) sünd Bottervagels eng an de Flora un dormit an de Vegetatschonsperioden bunnen. Disse beschrifft den Tietruum tüschen den Anfang vun dat Plantenwassdom in’t Fröhjohr un den Inträe vun den nächsten Winter. Je wieder man in Europa nah Noorden un je höhger man in de Bargen hochstiggt, desto körter wurrd de Vegetatschonsperioden. Dormit geiht en Wannel vun de Flora einher, ok de vun de Bottervagelfauna Bottervagels kommt bit in groot Hööchten vör. In de Alpen kummt etwa de Matterhornbär bit 3.200 Meter över NN vör un de Oenis glacialis leevt up 2000 bit 3000 Meter över NN. In den Rocky Mountains reckt Colias Meadii bit to 3600 Meter över NN. In‘ Himalaya flüggt en Ünneroort vun de ok in Europa vörkommen Schwolkersteert, Papilio machaon ladakensis, faken up 3500 bit 4200 Meter över NN. Noch höhger gaht eenig Oorten vun de Gattung Parnassius, as etwa P. acco, P. delphius un P. simo, de up 4900 Meter, un P. delphius workmani, de up 5700 Metern Hööcht andrapen wurr.

Bottervagels sünd vör allen in de Tropen oortenriek, wiel dor ideale Temperaturbedingungen för hör Levenstätigkeit vörherrschen. En solitär Oortenvölfalt find sück bispeelswies mit etwa 800 Oorten in‘ Natschonalpark Iguaçu. In Richt vun de gemäßigten un kolt Zonen nimmt de Oortenvölfalt af. Disse klimatische Afhängigkeit is ok in Gebirgslagen faststellbor; de Antahl vun de Oorten nimmt hier mit tonehmen Hööcht af. Hör Utbreeden wurrd dör de oortspezifischen Vörutsetten an de Temperatur un Luftfuchtigkeit, aber ok dör dat Vörkommen vun de Ruupenfutterplanten begrenzt.

Levensruumanspröök

Jede Bottervageloort stellt völfältige, oortspezifische Anspröök an de Eegenschapen vun hör Umwelt. Blots wenn de erfüllt sünd, könnt de Deerten överleven. En vun de wichtigst Bedingungen för dat Verbreeden un dat Vörkommen vun de överwiegend plantenfreetend (phytophagen) Bottervagels is, dat Nehrensplanten dor ween moot, för den Bottervagel un för de Ruup gliekermaaten. Wiels manche Oorten völ Nehrensplanten annehmen un dordör wiet verbreedt sünd, sünd vööl Oorten up wenig oder blots en eenzig Nehrensplant anwiest. Dordör sünd se denn ok in hör Verbreeden inschränkt. Dwingend notwennig sünd in völ Fällen speziell Landschaps- oder Vegetatschonsstrukturen. Wiedere wesentliche Parameter för de Habitateegnung sünd dat Mikroklima, de Intensität vun de Temperaturwessels över den Dag un över de Johrstieden (Periodizität) as ok de Düer vun de Vegetationsperiood. Bi de verscheeden Bottervageloorten ünnerscheedt man tüschen standoorttrüi, so nömmt Eenbiotop-Bewahners un Biotopkomplex-Bewahners, de in dat Larvenstadium den „Ruupenplatz“ verlaaten, un Verscheedenbiotop-Bewahners, de mehrere ünnerscheedlich Biotope bewahnen könnt un dorin as Einbiotop-Bewahner leven. Bottervagels besiedeln meest sämtliche Biotoptypen vun Wäldern, Dröögrasen, Weid, Fuchtigrebeeden un Ruderalfluren bit hen to Parks un Goordens.

Bottervagelplanten

In Middeleuropa sünd eenig wenig Plantenoorten de Nehrensborn för en grote Tall an Bottervagelruupen, so de Brennnettel, deren tallriek Freetgasten ok as Brennnettel-Bottervagels betekent wurrn. Dorto tellen Dagpfauenoog, Lütt Voss, Polygonia c-album, Vanessa cardui, Admiral un de Nesselzünsler.

Den Rekord as Nehrensplanten vun Bottervagelruupen holt in Middeleuropa Eekenboom un Saalwied, an de jeweils Rupen vun över 100 Oorten leven. An Wieden leevt etwa Apatura iris, Apatura ilia, Truermantel, Groot Voss, Abendpfauenoog, Nachtpfauenoog, Root Ordensband, Groot un Lütt Gabelsteert.

Meest hunnert Oorten siedeln up Pappelbööm un Barkenbööm, dorünner ok völ, de ok an Wieden leven. Vun Haagedoorn leven de Ruupen vun 65 Oorten, up Schleedoorn, Brombeere un Himbeere je 54, up Hasel 44 un up Rosen 33.

Gefährdung un Schuul

Lycaena dispar (stark gefährdet)

Vööl Bottervageloorten sünd gefährdet. In Europa is de wichtigst Oorsaak dorför de Verlust vun Levensrüüm. Fuchtig Rebeeden wurrn dröög leggt, Apenland wurr upforstet oder bebaut un de Landwertschap wurr stark intensiveert. Dordör gung nich blots de Levensruum vun Bottervagels un Ruupen verloren. Faken wurrd wichtig Futterplanten de Wassdomsgrundlaag wegtrucken un de an de anpasst Bottervageloorten könnt sück ahn de Planten nich mehr entwickeln. Ok dat Verwildern vun jüst dör den Minschen entstahn Rebeeden, as Heiden un Halfdröögrasen, de ahn de anhollen Bruuken, to’n Bispeel as Schaapweid, verbuschen, verringert de Levensrüüm, de jüst sensible Bottervageloorten to dat Överleven bruuken. Speziell för Motten is de tonehmend Luchtverschmutzung en groot Gefohr. Se wurrd dör Stratenlampen un anner Luchtborns antrucken un blievt dor denn de ganze Nacht dicht bi. An‘ nächsten Dag wurrd se entweder vun Vagels freeten oder starvt an Ünnernehren oder Erschöpfung.

Etlich Oorten sünd up ganz speziell Landschapsformen anwiest. De standoorttrüen Oorten verschwinnen, wenn hör Biotop sück ännert oder ganz wegfallt. Tallriek Widderchen sünd to’n Bispeel up Dröögrasen un de dor wassen Planten anwiest. Wurrd disse Flachen nich pleegt un verbuschen, verschwinnen ok de Widderchen. Anner wichtig Levensrüüm sünd Moore un anner fuchtig Rebeeden, up de eenig Bläulingsoorten anwiest sünd. Bottervagels as Maculinea alcon un Maculinea nausithous sünd extrem standoorttrüe un hollen sück blots dich bi hör Futterplanten up, de up Nattweiden un Mooren wassen. Disse eng Binnen an en bestimmten Biotoptyp stellt en hooch Gefährdungspotential för disse Oorten dor. Sobald dat to graveerend Ingreep in den Levensruum vun disse Oorten kummt, gifft dat en Verdrängungsprozess oder en Verinselung vun de Verbredensareale statt, wat gau to en vullstännig Erlöschen vun en Populatschoon führen kann. De Oorsaken för de Verdrängung sünd deelwies komplex un noch ungenügend utforscht.

In de Anlaag 1 to de Bundsoortenschuulverordnen sünd tallriek besünners schuult Bottervageloorten list. Se verbütt dat Sammeln un den Fang vun disse Oorten, kann aber tegen de eegentliche Gefährdung dör Verlust vun Levensrüüm nich an. In de Root List vun de Grootbottervagels kann man sück ok en Överblick över de gefährdeten Oorten maken. Blots 50 % vun all Bottervageloorten in Düütschland sünd nich gefährdet, 2 % sünd all utstorven oder verschullen.

Sammlungen

Schmetterlingssammlung in dat Naturalienkabinett Waldenburg in Sassenn

Anfungen hett dat Sammeln vun Bottervagels in dat 17. un 18. Johrhunnert, wo den Sammler aber noch Spott entgegenbrocht wurr. Dat wurr ok blots vun en ganz poor Lüüd bedreven, wiel nah dat Entstahn vun de Entomologie as eegen Wetenschap in dat 18. Johrhunnert Insektensammlungen in‘ Allgemeenen en wichtige Grundlaag vun wetenschaplich Arbeit as Dokumentatschoons- un Verglieksinstrument boten. Disse Bedüüden besteiht noch hüüd, besünners wichtig to de Fundierung vun de Nomenklatur is de Anlaag un dat Betrüen vun Typensammlungen. Midden vun dat 19. Johrhunnert fung dat Sammeln an, sück as Hobby to entwickeln. Dat weer en anseggt Hobby vun tallriek natuurbegeistert Minschen vun all Öllersstuufen un Länner, dat in Literatur, Musik un Film Sporen achterlaaten hett. De meest Bottervagelsammlungen beschränkten sück aber up Dag-Bottervagels, wiel de de prächtigsten Farven harrn.

Dat wurrd faken kontrovers diskuteert, of dat Sammeln vun Bottervagels sück up den Bestand vun Bottervagels utwirkt hett. So gifft dat ja dat Klischee, dat de ehmalge Popularität vun dat Bottervagelsammeln dorto führt hett, dat völ Oorten in hör Bestand torüchgahn sünd. Dat moot aber nah de Intentschoon vun den Sammler ünnerscheedlich ankeeken weern: Dat gifft kien Henwiesen, dat en Sammeltätigkeit in‘ Rahmen vun en wetenschaplich Teelsetten mit de begäng Fangmethoden den Bestand vun en Oort jemals nahhollen schädigt hett. In‘ Gegendeel sünd dat jüst Bottervagelexperten, de dör hör Forschenstätigkeit Bestandsentwicklungen afschätzen könnt un de Grundlaag to’n Bottervagelschuul leefern. Dat Sammeln deent in dissen Tosommenhang immer to dat Sekern vun Nahwiesne un de Mögelkeit seker Bestimmen dörtoführen un ok nahderhen kontrolleeren to können.

Hobbymäßig Sammler ahne wetenschaplich Ambitschonen wurrd dorgegen in‘ allgemeenen kritischer sehn, wiel se in eerst Lien an en attraktiven Sammlung interesseert sünd. Dennoch fallt nah Expertenmeenen deren Aktivität in de meest Fällen nich düchtig in’t Gewicht, tomal disse Grupp vun Natuurfrüenden intüschen meest de Fotografie as Alternative wählt hett. Aber ok in fröheren Tieden weern anner Grünnen vör Bestandsrückgänge utslaggevend. Up de anner Siet sünd Hobbysammler faken ok Kunden vun Insektenbörsen un schaffen dormit de Nahfraag nah exotischen, deels besünners selten Oorten, de in grooten Maatstaff smuggelt wurrd. En anner Form vun kommerziell Utplünnern vun de Natuur, de vör allen in völ asiaatschen Staaten bedreeven wurrd, is dat Bruuken vun Bottervagelflögels för Mosaike un anner fraagwürdig Dekoratschonen. Hier is de Gefohr vun Bestandsschädigungen nich vun de Hand to wiesen.

Berühmt Sammlers un Sammlungen

En berühmt Bottervagelsammler weer Lionel Walter Rothschild, 2. Baron Rothschild ut London, de sien Sammlung nah sien Dood an dat Natural History Museum vermaakt hett. En anner bekannt Sammler weer de russisch Bottervagelforscher Vladimir Nabokov.

De Bottervagelsammlung vun de Bayerische Zoologische Staatssammlung is mit mehr as 7 Million Bottervagelexemplaren en vun de gröttsten natuurkundlichen Sammlungen vun de Welt un woll ok de gröttste Bottervagelsammlung överhoopt. Bedüüdend is ok de Sammlung vun dat Berliner Naturkundemuseum mit meestt 4 Million Exemplaren.

De Bottervagelsammlung vun dat Natuurhistorisch Museum in Wien hett en vun de gröttst Sammlungen vun Bottervagels up de Welt. Üm un bi 3,5 Million präpareerte un eenig hunnertduusend nich präpareerte Exemplare befinnen sück in ca. 11.000 Laden.

Dat gifft eegen Bottervagelzoos, de sück dorup spezialiseert hebbt, Bottervagels uttostellen, meest wurrd de dor ok tücht. Bispeelen dorför sünd dat Bottervagelhuus in Wien oder de Bottervagelgoorden in dat Museum of Science in Boston.

Ökologisch Bedüüden

Sumpfhornklee-Widderchen

Rosen-Flechtenbärchen

Bioindikatoren

Bottervagels sünd upgrund vun hör völfältig un spezifisch Habitatbindunnen as ok de völfak bannig eng Binnen an blots wenig Plantenoorten in de Natuur- un Landschapsplanung as so nömmt Wiesdeerten Bioindikatoren good to bruuken. To wichtig Bioindikatoren tellen ünner annern verscheeden Vertreder ut de Familie vun de Widderchen. In de Dübener Heid hebbt Ünnersöken nahwiest, dat eenig Oorten ut de Familie vun de Bärenspinner as Bioindikatoren Bedüüden hemm könnt. Dat hannelt sück dorbi um dat Rosen-Flechtenbärchen, dat Rootkragen-Flechtenbärchen un dat Eierdöölgeel Flechtenbärchen. Disse Oorten kommt vör allen in Rebeeden, in de mehr as 40 % vun den Flach mit Flechten bewussen sünd (Flechtendominanz mehr as 40 %). Dat Fehlen vun disse Oorten in Rebeeden mit weniger as 10 % Flechtendominanz wurrd mit hooch Wohrschienlichkeit up Immissionen vun Schadstoffen torüchführt. Generell gellt, dat nich beinfloot Rebeeden en hooch Oortentall, stark immissionsbelastete Rebeeden en leeg Oortentall upwiesen. De baben nömmt Oorten könnt all fehlen, wenn en noch reckend Bestand an Nehrensplanten vörhannen is.

Blöötenbestuuver

Tallriek Bottervageloorten sünd up bestimmt Planten un de ehr Blööten spezialiseert. Dordör sünd die Planten aber ok up de Botterlickers anwiest, denn blots de könnt de speziell formt Blööten bestuuven. So kann Xanthopan morgani mit sien 20 Zentimeter langen Snüssel in besünners eng Blöötenhalsen vun Orchideen indringen un de bestuuven. De Yucca to’n Bispeel is de Yuccamotte as Blöötenbestuuver anwiest, de mit stark verlängerten Lippentastern to de Pollen vördringen kann.

Historie vun dat Entstahn

De Entwicklungshistorie vun de Bottervagels fangt vör etwa 135 Million Johren mit Anfang vun dat Mesozoikum. Dat Entstahn un de Upswung vun de Bottervagels is eng verbunnen mit dat Upkommen vun de Blöötenplanten un ahn de nich denkbor. Bottervagels sünd en bannig spoodriek Deertengrupp. Se hebb dat schafft, all Berieken vun dat Fastland to erobern.

Öldste fossile Funde recken aber düütlich wieder torüch. In Düütschland wurr in dat bayerisch Jura en steenwurrn Exemplar vun Limacodites mesozoicus funnen, dat mit 185 Million Johren dateert is, Dormals harrn de Bottervagels aber noch Bietwarktüüch anstäe vun en Snüssel. Der eersten Bottervagels hebbt mögelkerwies so utsehn as de Bottervagelhafte vun de Gattung Ascalaphus. Forscher hebbt in sibirisch Sedimentsteenen ut de Kriedtiet fossile Bottervagels, bispeelswies Undopteryx sukatshevae funnen. Ok Parasabatinca sukatshevae hört to de fröhesten bottervageloortig Insekten. Eenig vun de Deerten vun disse Oort verfungen sück in dat Harz vun Nadelbööm un wurrn in’ Barnsteen konserveert. Beid Oorten wurrd de Familie vun de Oormotten toordnet.

De an’ wietsten entwickelt Grupp vun de Bottervagels, un somit ok de jüngste, sünd de Familien vun de Dag-Bottervagels. Mit Doritides bosniaskii stammen de eersten Belege ut dat Tertiär. Bi den neesten fossilen Fund hannelt sück dat um Prodryas persephone, ebenfalls ut den Tertiär. Wiedere ut disse Formatschoon beschreeven Oorten sünd: Praepapilio gracilis, Praepapilio colorado un Riochinella nympha. Dag-Bottervagels sünd dornah aber ok mindst 50 Million Johren olt. Dick Vane-Wright dateert den Oorsprung vun de Dag-Bottervagels up „nich öller as 70 Million Johren“.

Systematik

Externe Systematik

Binnen de Ünnerklass Floginsekten sünd de Bottervagels Deel vun de Överordnung Neeflögler. Vun de spalt se sück över de Eumetabola de Holometabole Insekten af. De holometabole Insekten, oder ok Endopterygota nömmt, deelen sück in de Ebene in de Grupp vun de Nettflögeloortigen un Coleopteroida eenersiets un in de Hautflügler un Mecopteroida up de anner Siet up. Binnerhalv vun de Mecopteroida deelt sück de Grupp in Amphiesmenoptera mit de Köcherfleegen un de Bottervagels (Lepidoptera] eenersiets un de Antliophora mit de Snabelfliegen un de Grupp mit de Tweeflögler Flöhe up. Somit sünd de Köcherfleegen binnerhalv vun de Överoordnung de nächsten Verwandten vun de Bottervagels. Se hebbt sück vermootlich in dat Mesozoikum vun de Köcherfleegen afspalt.

Dorut leit sück dat folgend Kladogramm af: Vörlaag:Klade

Interne Systematik

Kleiner Fuchs (Dag-Bottervagel)

Meldenflureule (Motte)

De klassisch Systematik vun de Bottervagels wurrd bannig uneenheitlich dorstellt. Mit över 180.000 Oorten in etwa 130 Familien un 44 Överrfamilien stellen de Bottervagels de tweetgröttste Insektenordnung neben de Kävers dor. Se wurrd in veer Ünnerordnungen ünnerdeelt: Zeugloptera, Aglossata, Heterobathmiina un Glossata. De Ünnerordnung Zeugloptera umfaat de an’ oorsprünglichsten bleven Sommervagels, de aber jüstso as de Vertreder vun de Aglossata un Heterobathmiina noch bietend-kauend Mundwarktüüch upwiesen. De Ruupen vun de Zeugloptera heebt as eenzige utbildt Buukfööt. De Ünnerordnung Glossata umfaat den Grootdeel vun de Bottervagelfamilien. Se heebt spezialiseert Mundwarktüüch (Suugsnüssel) un hör Rupen hebbt kien Buukfööt, sonner blots Huututstulpen.

Anner Lehrmeenen vertreden de Ansicht, dat de Lepidoptera (Bottervageld) blots in twee Ünnerordnungen tosommenfaat wurrd. Dat is eenmal de Ünnerordnung vun de Zeugloptera, de kauend Mundwarktüüch hebbt (un sück vun Pollen nehren) un de to‘ tweeten de Glossata, de lütt bit ganz groot Suugsnüssel hebbt un sück vun Plantensaften un Nektar nehren.

Dat Ünnerdeelen in Lüttbottervagels un Grootbottervagels oder ok in Dag-Bottervagels un Motten hett kien wetenschaplich Grundlaag. Se deent to dat Vereenfaken bi de praktisch Arbeit mit Bottervagels. Spanner, de klassischerwies to de Motten tellt wurrd, gellen bispeelswies as nahder mit de Dag-Bottervagels verwandt as mit de anner Motten. Dennoch wurrd de Beteken hüüd noch ut praktisch Grünnen bruukt. Se wurrn nah de to sehn Markmalen un de vermeentlich Dag- un Nachtaktivität bzw. nah en willkürlich wählt Grött in disse veer Kategorie indeelt. .

Hier sünd blots de Ünnerordnungen upführt.

• Ünnerordnung Zeugloptera (Protolepidoptera)
• Ünnerordnung Aglossata
• Ünnerordnung Heterobathmiina
• Ünnerordnung Glossata

Bottervagels un de Minsch

DDR-Breefmark (Alpenapollo)

Siedenproduktschoon in Khota, China

Dröögt Ruupen up den Markt vun Orodara, Burkina Faso

vun de Rosskastanienminiermotte anfreeten Allee

Wertschaplich Gebruuk

De Spinnfaden vun de Ruupen vun de in Ostasien beheimatet Familie vun de Echt Spinners, sünners de vun de Siedenspinner sünd de Rohstoff för en as Sied betekent Textilfaser. Um dat Goorn to gewinnen, wurrd de Puppen etwa an den teihnten Dag nah dat Fardigstellen vun de Kokon mit kooken Water oder heet Damp dood makt. De Spinnfaden wurrd vörsichtig afwickelt un vör dat Wiederverarbeiten in de Siedenweveree gründlich sauber makt (Genauer beschreven wurrd dat bi Serikultur). De Ruupen wurrd to de Gewinnung vun Sied in China, Japan, Indien un in Südeuropa tücht. Dör Krüüzen kriggt man bi de Siedenfadens ünnerscheedlich Farven as goldgeel un anner Nuancen. De Ruupen nehren sück ahn Utnahm vun Blööt vun [[Muulbeere|Muulbeerbööm, de vör hör Tucht kultiveert un ok in Europa importeert wurrn.

De Ruupen un Puppen vun eenig Oorten wurrd as eiwittriek Nehrensmiddel bruukt. In Ostasien wurrd kookt Siedenruupenpuppen as Snack eeten, in dat süüdlich Afrika wurrd de Ruupen vun Gonimbrasia belina, de so nömmt „mopane worms“, eeten un ok in Westafrika wurrd dröögt Ruupen verköfft.

Up as Schädlinge instuuft Planten parasiteeren Oorten könnt to dat Bekämpen vun de Schadpopulatschoon insett wurrn. De Kaktusmotte wurr in Australien to dat Indämmen vun Neophyten insett.

Schädling

Kleedermottenlarve in Filz

Landwertschaplich Monokulturen beeden för bestimmte Bottervageloorten, as ok för anner Insekten, optimal Bedingungen, um groot Individuendichten to entwickeln. Besünners in de Tropen un Subtropen is die, bedingt dör de günstigen Temperaturen un de dormit flinker Entwickeln vun de Deerten, de Fall. De dordör bedingten Kulturschäden entstaht dör Ruupenfraß an Blööt. De Ruupen vun den Grooten- un Lütten Kohlwitten könnt ganz Kohlfelder vernichten. Anner Oorten as Eekenwickler gellen as Forstschädlinge. In Europa kummt dat immer weer to Massenvermehren, de to dat Kahlfreeten vun groot Deelen vun de Freetplanten führen. De Bööm wurrd dordör stark swächt un könnt dör tosätzlich Faktoren as Dröögt denn afstarven. Nahwassen Blööt sünd faken tosätzlich vun Eekenmehldau (Microsphaera quercina) befallen. Gesund Eeken könnt aber sogor en mehrjohrigen Befall överdüern. Eenig Rebeeden sünd Johr för Johr ünnerscheedlich stark bedrapen, anner blots af un to. Anner Bottervagelruupen entwickeln sück in Aft, Kantuffels, Blöömenziepels, Boomwull oder Samen. För den wertschaplich denkend Minschen sünd Massenentwicklungen (Kalamitäten) en Problem. Neben dat Verwennen vun Insektiziden hebbt sück in‘ Rahmen vun de biologisch Schädlingsbekämpen upstellt Nüsselkastens för Vagels as bannig wirksam wiest. Dorneben wurrd ok Lockstofffallen un de Verwirrmethod insett, um Hes to fangen beziehungswies de so dörnanner to bringen, dat se de Ses nich finnen.

Besünners erwähnenswert is de Kleedermott Hör Ruupen nehren sück vun en Völtall vun verscheeden Substanzen vun Deerten, as Wull, Filz, Federn, Sied un Pelz un wurrd dordör in‘ Huushollen to en Problem.

Krankheitsöverdrager

As all ünner Nehren dorstellt, könnt eenig subtropisch Oorten, de sück vun Traanflüssigkeit un/oder Söögdeertenbloot nehren, up machnisch Weg verscheeden Infektschoonskrankheiten överdragen.

Mythologisch Bedüüden

Dör dat Verpuppen un Slüppen ut den schients leevlosen Kokon nah maandenlang butere Ruhe weer de Bottervagel in de Antike dat Sinnbild för de Weddergebort un Unstarvlichkeit un is in de christlich Kunst noch hüüd dat Symbol för dat Wedderopstahn. Bottervagel un/oder Puppe sünd dorum up tallriek Graffmalen to finnen. In völ asiatischen Regionen wurrd se as Unglücksbringer un Doodsbooten ansehn, faken aber ok as Symbol vun den Neeanfang.

In dat antike Grekenland wurrn de Imagines vun de Bottervagels as „ψυχές“ (ψυχή = Psyche, Seele) betekent, denn se wurrn as de Seelen vun de Dooden ansehn. De Ruupen wurrn mit „σκώληκα“ (Worm) oder „καμπή“ (Ruup) betekent. De Pupp dorgegen wurr „νεκύδαλλο“ nömmt, wat de „Hüll vun den Dood “ bedüüd.

In de greeksch un röömsch Mythologie wurr de starvlich Seele dör Gott vun den Dood befreet, un in mythologisch Dorstellen wurrd se faken mit Bottervagelflögel afbildt. Vun den Dood erlöst kunn de Substanz vun de Seele sück vun hör Doodshüll befreet, free in de Hööcht erheven. En anner Mythos vertellt: „Mit ihrer Schönheit erweckte die Psyche die Eifersucht der Aphrodite, weil sie selbst den Gott der Liebe (Eros) betörte. Der Zephyr brachte sie in ein blühendes Tal, wo sie in einem traumhaft schönen Palast wohnte. Dort traf sie sich jede Nacht mit ihrem Liebhaber, den sie nicht sehen durfte. Doch die Ratschläge, die ihr ihre Schwestern in böser Absicht gaben, erweckten ihre Neugier und sie versuchte mit dem Licht einer Öllampe zu ergründen, wer mit ihr das Bett teilte. Ein Öltropfen fiel auf den Gott, der sofort entflog. Dies war der Ursprung des schrecklichen Schmerzes, dem die Psyche nur mit Hilfe des Eros entkommen kann“. De röömsch Variante vun dissen Mythos is ünner Amor un Psyche nahtolesen.

De Völker in Middelamerika hebbt den Bottervagel un sien Metamorphose ok mit Mythen verbunnen. Verscheeden Oorten wurrn mit verscheeden Göddinnen oder dat Füer oder den Doodsboten glieksett. Swaart Bottervagels gullen un gellen hüüd noch as Doodsboten.

Ok vun de Indianers in Noordamerika sünd völ Bruukdom un Riten bekannt, de mit Bottervagels tosommenhangen. Disse mystisch Betrecken hett sück deelwies bit in de hüdig Tiet hollen un dat gifft völ Literatur dorto.

Bottervagels in de Kunst

Der Schmetterlingsjäger vun Carl Spitzweg

Dat gifft tallriek Biller, as bispeelswies Der Schmetterlingsjäger vun Carl Spitzweg, de bildlich Dorstellungen vun Bottervagels wiesen. Ok in de Dichtung wurrn völ Texte över Bottervagels schreven. Vun Willem Busch stammt dat Gedicht Der Schmetterling:

Sie war ein Blümlein hübsch und fein,
Hell aufgeblüht im Sonnenschein.
Er war ein junger Schmetterling,
Der selig an der Blume hing.
Oft kam ein Bienlein mit Gebrumm
Und nascht und säuselt da herum.
Oft kroch ein Käfer kribbelkrab
Am hübschen Blümlein auf und ab.
Ach Gott, wie das dem Schmetterling
So schmerzlich durch die Seele ging.
Doch was am meisten ihn entsetzt,
Das Allerschlimmste kam zuletzt
Ein alter Esel fraß die ganze
Von ihm so heiß geliebte Pflanze.

Ok Friedrich Hebbel hett sück mit Bottervagels befaat:

Auf einer Blume, rot und brennend, saß
Ein Schmetterling, der ihren Honig sog,
Und sich in seiner Wollust so vergaß,
Daß er vor mir nicht einmal weiterflog.

Ich wollte sehn, wie süß die Blume war,
Und brach sie ab: er blieb an seinem Ort;
Ich flocht sie der Geliebten in das Haar:
Er sog, wie aufgelöst in Wonne, fort!

Wiedere Bottervagelsgedichte kann man bi:

• Hermann Hesse: Blauer Schmetterling (Ut: Der Blütenzweig);
• Rainer Maria Rilke: Im Kirchhof zu Ragaz Niedergeschriebenes, I (Ut: Ausgesetzt auf den Bergen des Herzens)
  

oder

• Heinrich Heine: Der Schmetterling ist in die Rose verliebt; Christian Morgenstern: Ein Schmetterling fliegt über mir; Herman Hesse: Flügelt ein kleiner blauer Falter; Eduard Mörike: An Clara (Im Weinberg), Citronenfalter im April; Johann Wolfgang von Goethe: Der Schmetterling; Johann Gottfried Herder: Liebes, leichtes, luft’ges Ding, Schmetterling; Friedrich von Schlegel: Der Schmetterling finnen.

Literatur

De Roman Papillon (franzöösch Bottervagel) is en vun de berühmtest Gefängnis-Romane. De Schriever Henri Charrière beschrifft dorin, wat he in Franzöösch-Guayana beleevt hett, wo he över teihn Johr verbrocht hett, bit he denn flüchten kunn. He hett denn en tofräe Leven führt, bit he en sien Meenen nah bannig schlecht schreven angevlichen Tatsachen-Roman leest hett. Seker, dat sien Leven spannender weer, schreev er sien Geschichte in Schoolheften, deren Publikatschoon wurr en Weltbestseller. De Roman wurr later mit Dustin Hoffman un Steve McQueen in de Höfftrullen verfilmt un gung so ebenfalls spoodriek um de Welt.

De Roman Der Schmetterlingsfänger vn Sabine M. Gruber beschrifft in „Lolita-Manier“ de obsessiv Leev vun den jungen Pianisten Herbie to sien minnerjohrig Klaveerschölerin, to de Kindfru Aurelia. Herbies tweet groot Obsession is dat Fangen un Upspießen vun Bottervagels. De Rahmenhandlung is musikalisch: en Lederavend in de New Yorker Carnegie Hall mit de Schöne Müllerin vun Franz Schubert.

Kiek ok bi

• Projekt: Deerternaams up Platt

Borns

Literatur

• M. J. Scoble: The Lepidoptera: Form, Function and Diversity. The Oxford University Press, Oxford UK 1995.
• N. P. Kristensen (Hrsg.): Lepidoptera, Moths and Butterflies. In: Handbook of Zoology. 2 Bände. Walter de Gruyter, Berlin / New York 1999, 2003.
• David J. Carter, Brian Hargreaves, Alexander Pelzer: Raupen und Schmetterlinge Europas und ihre Futterpflanzen (OT: A Field Guide to Caterpillars of Butterflies and Moths in Britain and Europe.) Paul Parey, Hamburg / Berlin 1987, ISBN 3-490-13918-6.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 1, Tagfalter I. (Ritterfalter (Papilionidae), Weißlinge (Pieridae), Edelfalter (Nymphalidae)) Ulmer, Stuttgart 1993, ISBN 3-8001-3451-9.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 2, Tagfalter II. (Augenfalter (Satyridae), Bläulinge (Lycaenidae), Dickkopffalter (Hesperidae)) Ulmer, Stuttgart 1993, ISBN 3-8001-3459-4.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs. Band 3. Nachtfalter I (Wurzelbohrer (Hepialidae), Holzbohrer (Cossidae), Widderchen (Zygaenidae), Schneckenspinner (Limacodidae), Sackträger (Psychidae), Fensterfleckchen (Thyrididae)). Ulmer Verlag Stuttgart 1993. ISBN 3-8001-3472-1
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs. Band 4. Nachtfalter II (Bombycidae, Endromidae, Lasiocampidae, Lemoniidae, Saturniidae, Sphingidae, Drepanidae, Notodontidae, Dilobidae, Lymantriidae, Ctenuchidae, Nolidae). Ulmer Verlag Stuttgart 1994. ISBN 3-8001-3474-8
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs. Band 5. Nachtfalter III (Sesiidae, Arctiidae, Noctuidae). Ulmer Verlag Stuttgart 1997. ISBN 3-8001-3481-0
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 6, Nachtfalter IV.(Eulen (Noctuidae) 2. Teil) Ulmer, Stuttgart 1997, ISBN 3-8001-3482-9.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 7, Nachtfalter V. (Eulen (Noctuidae) 3. Teil) Ulmer, Stuttgart 1998, ISBN 3-8001-3500-0.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 8, Nachtfalter VI. (Spanner (Geometridae) 1. Teil) Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3497-7.
• Günter Ebert (Hrsg.): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 9, Nachtfalter VII. (Spanner (Geometridae) 2. Teil) Ulmer, Stuttgart 2003, ISBN 3-8001-3279-6.
• Manfred Koch, Wolfgang Heinicke: Wir bestimmen. Schmetterlinge. Tagfalter, Eulen, Schwärmer, Spinner, Spanner. Neumann, Radebeul 1991, ISBN 3-7402-0092-8.
• Lepidopterologen-Arbeitsgruppe: Tagfalter und ihre Lebensräume, Band 1. Schweizerischer Bund für Naturschutz, Basel 1987. Vörlaag:Falsche ISBN
• Heiko Bellmann: Der Neue Kosmos Schmetterlingsführer, Schmetterlinge, Raupen und Futterpflanzen. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2003, ISBN 3-440-09330-1.
• Bernard Skinner: Colour Identification Guide to Moths of the British Isles. Penguin UK, 1999, ISBN 0-670-87978-9.
• Paul Smart et al.: Kosmos-Enzyklopädie der Schmetterlinge. Die Tagfalter der Erde – Über 2000 Arten in Lebensgröße. (OT: The Illustrated Encyclopedia of the Butterfly World in Colour.) 2. Auflage. Franckh-Kosmos, Stuttgart 1987, ISBN 3-440-04466-1.
• Tom Tolman, Richard Lewington: Die Tagfalter Europas und Nordwestafrikas. Franckh-Kosmos, Stuttgart 1998, ISBN 3-440-07573-7.
• Hans-Josef Weidemann: Tagfalter: beobachten, bestimmen. Naturbuch-Verlag, Augsburg 1995, ISBN 3-89440-115-X.
• Hans-Josef Weidemann, Jochen Köhler: Nachtfalter, Spinner und Schwärmer. Naturbuch, Augsburg 1996, ISBN 3-89440-128-1.
• F. Nemos: Europas bekannteste Schmetterlinge. Beschreibung der wichtigsten Arten und Anleitung zur Kenntnis und zum Sammeln der Schmetterlinge und Raupen. Oestergaard, Berlin ca. 1895, mit 18 Farbtafeln hdl.handle.net (PDF; 77MB).

Literatur to dat Motiv „Schmetterling“ in Mythologie un Kunst

• Reinhard Breymayer: Buch und Schmetterling. Ein Porträt von Friedrich Hölderlins Nürtinger Dekan Jakob Friedrich Klemm (1733–1793). Mit dem Hinweis auf die Motivparallele in Mörikes Gedicht „Im Weinberg“. In: Stuttgarter Arbeiten zur Germanistik, Nr. 307. Verlag Hans-Dieter Heinz, Akademischer Verlag Stuttgart, Stuttgart 1994 [1995], ISBN 3-88099-311-4, S. 83–113.
• Roswitha Kirsch-Stracke, Petra Widmer: Schmetterling und Schlafmohn. Zum Symbolgehalt von Tier- und Pflanzendarstellungen auf Grabmalen. In: Stadt und Grün (Das Gartenamt). Jg. 48, H. 8, S. 520–526, Patzer Verlag, 1999.
• Peter Godzik: Was weiß die Raupe schon vom Schmetterling. Aufbruch zu Wandlung, Freiheit und unvergänglichem Leben, EB-Verlag, Hamburg-Schenefeld 2007, ISBN 3-936912-72-6

Weblenken

Bottervagels. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

 Wiktionary: Bottervagels – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Schmetterling“ (hoochdüütsch).

• Lepiforum: Bestimmen vun Bottervagels un Taxonomie
• Bottervagels un hör Ruupen
• Wertsplanten vun de Bottervagels – Datenbank (engelsch)
• Von wegen zielloses Flattern: Schmetterlinge fliegen vorausschauend
• Linkverzeichnis to völ Bottervageloorten
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa (engelsch)
• Lepidoptera and some other life forms (engelsch)
• Mythologie – Bottervagels as 'Erscheinungsformen der Seele' in dat old Greekenland
• DNB-Katalog