Kuipergördel

De Kuipergördel (engl. Kuiper belt) is en teemlich flach Rebeet in uns Sünnsystem vun de Form as’n Krink, dat sik buten de Neptunbahn in en Afstand vun ruchweg 30 bit 50 AE in de Neeg vun de Ekliptik utdehnt. Dat Rebeet bargt dusende vun Objekten, dorünner wohrschienlich mehr as 70.000 Objekten mit Dörmeters grötter as 100 km.

Naam vun’t Rebeet

Na den Astronom Gerard Kuiper is dat Rebeet nöömt

De Kuipergördel is na den Astronom Gerard Kuiper nöömt, de 1951 en Artikel to de Objekten achter de Plutobahn publizeert hett. Mit de hüütigen Sicht vun dit Rebeet hett sien Theorie aver nich mehr veel to doon, so dat vör allen in enegelschaspraakigen Ruum vundaag fakener ok vun’n Edgeworth Belt oder Edgeworth-Kuiper Belt (na Kenneth Edgeworth) snackt warrt. De letzte Utdruck is ok histoorsch de betere Naam, vunwegen dat Edgeworth un Kuiper unafhangig vun’nanner de Thees opstellt harrn, dat dat achter de Neptunbahn en Rebeet gifft, woneem sik ut planetaarsch Material (Stoff) Kometen billn doot. Objekten in dit Rebett warrt dorna as Kuiper Belt Objects (KBO) oder as transneptunsche Objekten (TNO) betekent.

Klassifizeeren

Ut den Kuipergördel sünd opstunns üm un bi 1000 Objketen bekannt, de sik wegen jemehr Bahnelementen in mehrere ünnerscheedliche Gruppen indeelen laat:

Resonante KBOs sünd Objekten, de sik op resonante Bahnen to Neptun bewegt. Dordör sünd se in jemehr Bahn bi ruchweg 40 AE bestännig as to’n Bispeel de Plutinos mit en Resonanz vun 3:2. To disse Grupp höört ruchweg en Drüddel vun de vundaag bekannten KBOs.
Klass’sche KBOs (CKBO oder Cubewanos) bewegt sik mit lütte Exzentrizitäten op meist kreisförmige Bahnen twüschen 41 un 50 AE mit Bahnnegen vun bit to 30°. DFe Beteken Cubewano is vun den Asteroiden (15760) 1992 QB₁ afleidt (Q B One), wat de eerste vun disse Gruppe weer, de obdeckt worrn is. Op Bahnen vun disse Oort lopt ruchweg twee Drüddel vun de KBOs.
Streite KBOs (SKBO oder Scatterd disk objects, SDO) bewegt sik op Bahnen mit grote Exzentrizitäten un wiest dorbi Perihelafstännen üm 35 AE un Aphelafstännen bit to 1000 AE op. Vun disse Oort sünd bit hüüt blots en poor bekannt as to’n Bispeel (15874) 1996 TL₆₆.

Siet 1978 is bekannt, dat Pluto mit Charon en bannig groten Maand hett. Man seggt dorto ok Pluto-Charon-System. Ünner de bit dorhen bekannten ruchweg 500 KBOs sünd twüschen 1997 un 2001 wietere acht Tweefacksystemen opdeckt worrn, de sik op all dree Gruppen vun de KBOs verdeelt.

Deelrebeden vun’n Kuipergördels (Afstännen in AE)

De Balkens geevt den Speelruum vun de middleren Bahnradien vun de Objekten vun de enkelten Zonen an. De Rebeden, de en Resonanz to Neptun hebbt, sünd in root dorstellt. De Neptunbahn sülvst as ok de Neptun-Trojaners sünd blots as Referenz dorstellt un höört sülvst nich to’n Kuipergördel.

Entstahn

Dat warrt vermoodt, dat de KBOs wiel dat Tostannenkamen vun de Planeten in de Neeg vun’t Rebeet entstahn sünd, woneem se ok vundaag noch beobacht warrt. Wiel sik in’t dichtere binnere Rebeet vun’t Sünnsystem gau bannig vele Planetesimalen billt hebbt, de sik no vergliekswies korte Tiet to de Planeten tosamenfunnen hebbt, is disse Vörgang in de dünnen buteren Rebedenm veel langsomer aflopen. De vundaag sichtboren KBOs sünd de Resten dorvun.

De CKBOs bewegt sik meist op Kreisbahnen, as dat för Objekten to vermoden is, de dor entstahn sünd. Man, de deelwies teemlich groten Bahnnegen wiest, dat wat passeert wesen mutt, wat de Objekten ut de Ekliptik aflenkt hett. Woans dat aflopen is, is bit hüüt noch nich kloor. En Mööglichkeit is, dat Neptun in de fröhen Phasen vun de Planetenentwickeln massive Planetesimalen (grötter as de Eer) in den Kuipergördel streit hett. Dat künn de groten Bahnnegen verkloren, man dat passt nich to de Beobachten, dat de resonanten KBOs nich ok starker aflenkt worrn sünd. En annere Theorie is, dat en Steern, de an’t Sünnsystem vörbitogen is, de Objekten ut de Ekliptik utlenkt hett. Disse Vörgang harr keen Utwirken op de resonanten KBOs un künn bito ok den Rand vun’n Kuipergördel bi 50 AE verkloren. Dorbi harr sik so en Steern bannig dicht (en poor hunnert AE) an de SÜnn vörbi bewegen müsst.

De SKBOs sünd wohrschinelich wiel dat Entstahn vun’t PLanetensystem vun de groten Planeten na buten streit worrn. En Deel dorvun is vun Neptun op Bahnen mit Perihelafstännen üm 35 AE infungen worrn, wiel annere wieter na buten streit weern un deelwies ok al dat Sünnsystem verlaten hebbt.

Woans de Tweefacksystemen tostannen kamen sünd, is bit hüüt reine Spekulatschoon. En groot Problem bi de meisten Vörslääg is de grote Tall vun disse Systemen ut grote KBOs.

Kometen

Vun en groten Deel vun de Kometen mit middlere Ümlooptieten warrt annahmen, dat se ut’n Kuipergördel kamt. Fröher is man dorvun utgahn, dat de Kometenkarns so goot as nich verännerte KBOIS sünd, de ut jemehr Bahn aflenkt worrn sünd. Vundaag warrt aver vermoodt, dat de Kometenkarns Fragmeneten sünd, de vun tosamenstötte KBOs afstammt.

Grote Kuipergördel-Objekten

Schemaatsch Dorstellen vun de Verdeelen; de Afstand (in AE; waagrechte Ass) is gegen de Bahnnegen (piele Ass) opdragen, (root: resonante KBOs, blau: CKBOs, grau: SKBOs).

2005 weern acht KBOs bekannt, de mit en Unsekerheit vun 10–15 % en Dörmeter üm 1000 km oder grötter hebbt. De gröttsten bekannten Objekten in’n Kuipergördel sünd:

Plutinos: (134340) Pluto (2320 km), (90482) Orcus (1600–1800 km), Charon (1270 km), (28978) Ixion (400–550 km)
CKBOs: (136472) Makemake (1800 km), (136108) Haumea (1300 × 1800 km), (50000) Quaoar (1250 km), (20000) Varuna (450–750 km)
SKBOs: (136199) Eris (2400 ± 100 km), (55565) 2002 AW₁₉₇ (890 km)

wetenschoppliche Historie

1930 warrt mit Pluto. dat eerste Objekt opdeckt, dat ut dat later as Kuipergördel bekannte Rebeet vun’t Sünnsystem kummt. Dat Objekt weer toeerst as Planet inordent
1951 publizeert Gerard Kuiper en Theorie över Objekten achter de Plutobahn.
1978 warrt Pluto sien Maand Charon opdeckt.
1992 warrt mit (15760) 1992 QB₁ dat eerste Objekt vun achter de Plutobahn opdeckt.
1993 warrt de eersten na Pluto nöömten Plutinos opdeckt. Dormit geiht ok en Dikusschoon los över den Status vun Pluto as Planet.
1996 warrt mit (15874) 1996 TL₆₆ dat eerste streite KBO opdeckt.
1998 warrt mit 1998 WW₃₁ dat na Pluto tweet Tweefacksystem ünner de KOBs opdeckt.
2001 warrt mit (20000) Varuna dat tweete TNO mit en Grött vun ruchweg 1000 km opdeckt.
2002 warrt (50000) Quaoar opdeckt.
2003 warrt mit (90377) Sedna en TNO funnen, dat in keen vörig Schema passt. Dat Objekt passt nich mehr in den Kuipergördel aver ok nich to de Oortsche Wulk.
2005 warrt mit (136199) Eris en TNO opdeckt, dat grötter is as Pluto.
2006 warrt vun de IAU offiziell de ne’e Klasse vun de Dwargplaneten fastleggt mit Pluto un Eris as eerste Vertreders.

Extrasolar Gördels

Kuiperlieke Stoffwulk üm den Steern Fomalhaut.

Kuiperlieke Strukturen schient dat ok in annere Sünnsystemen to geven. En BIspeel dorför is Fomalhaut. Dor is en Begleider mit grote Masse funnen worrn, den sien Ümloopbahn binnen den Stoffgördel liggt. Vergliekbore Planeten sünd in dat System nich to vermoden. Wenn dat welke geven de, müss sik dat dör en Verschuven vun den Samtswoorpunkt relativ to de Sünn wiesen.

Kiek ok

List vun de Asteroiden

Literatur

John K. Davies: The first decadal review of the Edgeworth-Kuiper belt. Kluwer, Dordrecht 2004, ISBN 1-4020-1781-2

Weblenken

Dat Sünnsystem

Rebeden: Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus