Asteroid

Dit Woort hett noch annere Bedüden: kiek dorför ünner Asteroid (Mehrdüdig Begreep).

En Asteroid (vun’t gr.: ἀστήρ un εἶδος „Steernordiger“) is en Himmelskörper, de lütter is as en Planet un tomeist ok lütter as en Dwargplanet un de sik op en Keplerbahn üm de Sünn bewegt.

Opnahm vun den Asteroid (243) Ida dör de Ruumsond Galileo

NEAR-Opnahm vun’n Asteroiden (433) Eros.

NEAR-Opnahm vun’n Asteroiden (253) Mathilde.

Fröher weer bi de Astronomen to de Asteroiden faken ok gliekbedüdend Planetoiden oder Lüttplaneten seggt. De egentlich Bedüden „sternordig Objekt“ hett mit de pyhsikaalsch Egenschoppen vun de Asteroiden nix to doon. De Beteken kummt dorvun, dat Asteroiden so lütt sünd, dat se in de meisten Teleskopen – anners as de Planeten – blots as en lütten Punkt to sehn sünd un nich as en Schiev.

Opstunns sünd ungefähr 438.300 Asteroiden opdeckt (Stand 31. Dezember 2008), aver de wirkliche Tall geiht wohrschienlich in de Millionen. De wenigsten dorvun hebbt Dörmeters vun mehr as 100 km. De gröttste Asteroid weer lange Tiet (1) Ceres, bit de 2002 vun wegen de ne’e Definitschoon ut de Klass vun de Asteroiden rutnahmen worrn is un nu as Dwargplanet gellt.

Beteken

De Beteken „Asteroid“ kummt vun jemehr Utsehn un hangt opletzt vun jemher Grött af. Se sünd meist all so lütt, dat se in en Feernrohr as en lütten Lichtpunkt utseht – jüst so as’n Steern. Begäng sünd aver ok de Beteken „Lüttplanet“ oder „Planetoid“, de dorvun afleidt is, dat sik de Objekten vör den Achtergrund vun de Fixsteerns bewegt - jüst so as de Planeten. Man, Asteroid sünd keen Planeten un künnt ok nich as Dwargplaneten ansehn warrn. Vun wegen jemehr lütte Gravitatschoonskraft formt se sik neemlich nich to en Kugel. Se warrt tosamen mit de Kometen un de Meteoriden to de Klass vun de Lüttkörpers rekent.

Dwargplaneten

De Klass vun de Dwargplaneten gifft dat eerst siet den 24. August 2006, as de Internatschonale Astronoomsche Union (IAU) mit en ne’e Definitschoon fastleggt hett, dat grode runne Objekte, de jemehr Gestalt sik in en Hydrostaatsch Gliekgewicht befinnt, ut de Klass vun de Asteroiden rutnahmen warrn schüllt. Dat harr aver ok dormit to doon, dat de Wetenschopplers nich recht eenig weern, woneem se Pluto hendoon schülln. De gell dormols as’n Planet, man weer lütter as de groden Asteroiden ut den Kuipergördel.

Siet de Dwargplaneten defineert weern, sünd bit hüüt fief Objekten as solke instoopt worrn. Butendem gifft dat noch en Reeg vun Asteroiden, vun de annahmen warrt, dat se in de tokamen Tiet ok as Dwargplaneten kennt warrt. Streng nahmen sünd de Dwargplaneten keen Planeten aver ok keen Asteroiden. Liekers sünd de Dwargplaneten ok al mit de wieterlopen Tallen betekent, de ok för de Asteroiden bruukt warrt.

Historie vun’t Utforschen

Johann Daniel Titius

De düütsche Lehrte Johann Daniel Titius hett al in’t Johr 1760 en eenfacke mathemaatsche Formel opstellt, de besegg, woans de Afstännen vun de Planeten in Proportschoon sett warrn künnt. Dat is de so nöömte Titius-Bode-Reeg, de aver en Lück twüschen de Planeten Mars un Jupiter in’n Afstand vun 2,8 AE opwiest, woneem en Planet fehlt. An’t Enn vun’t 18. Johrhunnert geev dat doröm meist en Jagd op den Planeten, de noch nich opdeckt weer. Un so weer dat eerste internatschonale Forscherprojekt boren, dat vun den Baron Franz Xaver von Zach organiseert in’t Leven ropen weer. He arbeit to de Tiet an de Steernwacht Gotha. De Himmel is doför in veeruntwintig Rebeden ünnerdeelt worrn, de vun Astronomen ut heel Europa systemaatsch afsöcht weern. Sogor en Naam, neemlich „Phaeton“, is för den tokünftigen Planeten al reserveert worrn. Man, funnen hett man em nich.

Giuseppe Piazzi

In de Nacht op Neejohr 1801 hett de Astronom un Theoloog Giuseppe Piazzi in de Steernwacht in Palermo op Sizilien dat Steernbild Bull dörmustert un dorbi en swacken Steern opdeckt, de in keen vun de Steernkorten intekent weer. Piazzi harr vun dat Forscherprojekt höört un hett den Planeten in de folgen Nächt wieter beobacht, vun wegen dat he glöven de, den söchten Planeten funnen to hebben. Sien Resultaten hett he an Zach schickt, wobi he dat Objekt toeerst as’n ne’en Komeet betekent hett. Denn is he aver krank worrn un künn sien Beobachten nich wietermaken. Bit sien Beobachten publiek maakt worrn sünd, is eenige Tiet vergahn. In de Twüschentiet weer de Himmelskörper al wieter na de Sünn hen wannert un künn eerstmol nich wedder funnen warrn.

Nu harr aver de Mathematiker Gauß en numerisch Verfohren utklamüstert, dat ünner Anwennen vun de Methood vun de lüttsten Quadraten verlööft hett, de Bahnen vun Planeten un Kometen mit blots ’n poor Positschonen to bestimmen. As Gauss Piazzis Publikatschoon leest hett, hett he de Bahn vun dat Objekt utrekent un dat Resultat na Gotha schickt. Dorophen is de Himmelkörper an’n 31. Dezember 1801 dör Heinrich Wilhelm Olbers wedder opdeckt worrn un kreeg an’t Enn den Naam Ceres. In’t folgen Johr hett Olbers en wieteren Himmelskörper opdeckt, dat he (2) Pallas nöömen de. 1803 weer (3) Juno opdeckt un 1807 folg de Asteroid (4) Vesta. Dorna hett dat eerstmol 38 Johren duert, bit 1845 de föffte Lüttplanet, (5) Astraea opdeckt worrn is.

In de Tiet geev dat den Utdruck Asteroid aver noch nich. All de ne’en Objekten weern as vullweertige Planeten ansehn. Un so keem dat ok, dat Neptun bi sien Opdecken 1846 as de dörteihnste Planet tellt worrn is. Vun 1847 an geev dat denn gau en Reeg vun ne’e Opdecken. Bald dorop is denn fastleggt worrn, dat all de tallrieken un teemlich lütten Himmelskörpers in en ne’e Objektklass tosamenfaat warrn schülln, de denn as Asteroiden oder Lütte Planeten betekent weern. Bit in’t Johr 1890 sünd mehr as 300 Asteroiden funnen worrn.

Na 1890 güng dat in de Astronomie gau vöran, vun wegen dat nu de Fotografie inföhrt weer. De Asteroiden, de bit dorhen jümmer mit groden Opwand dör Vergliek vun Beobachten mit Steernkorten söcht warrn müssen, künnen nu dör Lichtsporen op de langbelichten Fotoplatten opfunnen warrn. De Lichtfienföhlichkeit vun de fotograafschen Emulsion is in’n Vergliek to dat minschlich Oog veel grötter, so dat nu ok bannig lichtswacke Objekten funnen warrn künnen. Dör den Insatz vun ne’e Technik neem de Tall vun Opdecke gau to. En wieteren gewaltigen Schritt na vörn geev 1990 de Inföhren vun de CCD-Kameratechnik un de Mööglichkeit, de elektroonschen Opnahmen an’n Reekner uttoweerten. Siet de Tiet hett sik de Tall vun Asteroiden, de jeed Johr opfunnen warrt, noch mol verfeelfackt. En groden Andeel hebbt doran systemeaatsche Söökprogrammen as LINEAR.

Wenn de Bahn vun en Asteroiden bestimmt worrn is, kann ut de Ünnersöken vun sien Helligkeit un sien Albedo de Grött afleidt warrn. Dorto warrt Meten in’t optisch sichtbore Licht maakt as ok in’t infrarode Rebeet. De Methood bargt de Gefahr vun Fehlers, vun wegen dat de Böverflach vun de Asteroiden cheemsch verscheden wesen künnt un dorüm dat Licht ünnerscheedlich stark torüchstrahlt.

Reeknermodel vun (4179) Toutatis ut Radarbeobachten

Nauere Resultaten künnt ut de Radarastronomie wunnen warrn. Dorto warrt Radioteleskopen bruukt, de as Senner ümboet sünd un starke Radiobülgen na de ASteroiden utsennt. Dör’t Meten vun de Looptiet vun de reflekteerten Bülgen kann de Afstand nipp un nau bestimmt warrn un en wietere Utwerten gifft Informatschonen to de Form un de Grött vun dat Objekt. Regelrechte „Radarbiller“ sünd to’n Bispeel ut Beobachten vun de Asteroiden (4769) Castalia un (4179) Toutatis wunnen worrn.

In de Twüschentiet gifft dat en Reeg vun Asteroiden de vun Ruumsonden neeger ünnersöcht worrn sünd:

• De Ruumsond Galileo is op ehrn Weg na’n Jupiter 1991 an (951) Gaspra un 1993 an (243) Ida vörbiflagen.
• De Sond NEAR-Shoemaker flöög 1997 an’n Asteroiden (253) Mathilde vörbi un is 2001 op (433) Eros lannt.
• 1999 hett de Sond Deep Space 1 den Asteroiden (9969) Braille in en Afstand vun blots 28 km passeert.
• De Ruumsond Stardust flöög 2002 in’n Afstand vun 3.300 km an den Asteroid (5535) Annefrank vörbi.
• De japaansche Sond Hayabusa keem 2005 bi den Asteroid (25143) Itokawa an un schall vun door Steenporven na de Eer bringen.
• De europääsche Ruumsond Rosetta weer 2008 bi den Asteroiden (2867) Šteins. Für 2010 is plaant, dat se bi (21) Lutetia ankamen schall.

In de negeren tokamen Tiet warrt sik de Tall vun de bekannten Asteroiden noch mol düütlich vergröttern, vun wegen, dat vör de nächsten Johren verscheden Dörmustern mit högere Fienföhligkeit plaant sünd (to’n Bispeel Gaia, Pan-STARRS, LSST). Allen de Satellit GAIA schall na Modellreken bit to een Million ne’e Asteroiden opdecken künnen.

Naams vun de Asteroiden

Hööftartikel: Naams vun Asteroiden un Kometen

De Naams vun de Asteroiden sett sik tohopen ut en vöranstellte Tall, de in Klammern steiht, un den egentlichen Naam. In de Anfäng geev de Tall togliek de Reeg an, in de de Asteroiden opdeckt weern. In hüütige Tiet is dat aver blots eenfach noch en Tellform, vun wegen dat de Tallen eerst denn todeelt warrt, wenn de Bahn vun den Asteroiden seker faststellt worrn is, d. h. de Asteroiden to jede Tiet wedder opfunnen warrn kann. Dat kann Johren, mitünner ok Johrteihnten duern. Mit Stand vun’n 26. Oktober 2008 hebbt vun de 429.000 Objekten, de vundaag bekannt sünd eerst ruchweg 192.000 ok en Tall kregen.

Keen en Asteroid opdeckt hett, hett dat Recht, binnen vun teihn Johren na de Toorden to en Tall en Naam vörtoslahn. De Vörslag mutt aver vun de IAU gootheten warrn, vun wegen dat dat Richtlienen för de Naams vun astronoomsche Objekten gifft. Dat gifft dorüm bannig vele Asteroiden, de en Tall aver noch keen Naam hebbt. Asteroiden, de nee opdeckt warrt un för de noch keen nipp un naue Bahn bekannt is, kriegt en vörlöpige Beteken, de ut dat Johr vun’t Opdecken un en Bookstavenkombinatschoon besteiht. Vundaag besteiht disse Kombinatschoon ut twee Bookstaven: De eerste steiht för den Maanden-Halfpart vun’t Opdecken (A bit Y ahn I), de tweete warrt foortlopend (vun A bit Z ahn I) na baven tellt. Warrt in een Maandenhalf mehr as 25 Asteroiden opdeckt – as dat vundaag normal is – fangt de tweete Bookstaav wedder vun vörn an mit en Tall dorblangen, de bi jeden Dörloop üm een hochtellt warrt.

De eerste Asteroid is op Sizilien opdeckt worrn un weer vun sien Opdecker Giuseppe Piazzi Ceres Ferdinandea nöömt, na de Schuulgöttin vun’t Eiland, Ceres, un den weltlichen Herrscher König Ferdinand IV. De tweete Naam is vun de internatschonalen Forschergemeenschop aver aflohnt worrn. De offizielle Naam is doröm (1) Ceres. Man, in de Twüschentiet is de Asteroid nu as Dwargplanet klassifizeert.

In de Tiet dorna sünd de Asteroiden wieter na röömsche un greeksche Gödder nöömt worrn, man as dat jümmer mehr worrn sind, geev dat een Dag nich mehr noog Naams. So güng dat los, dat de Asteroiden na beropen Personen, Städer un Määrkenfiguren nöömt worrn sünd, aver ok na de Kinner oder Fronslüüd vun de Opdeckers. Ok Göddernaams ut annere Mythologien sünd in de Twüschentiet bruukt worrn.

Woans Asteroiden tostannen kamt

Anfangs weern de Astronomen de Anischt, dat de Asteroiden dat sünd, wat torüch bleven is bi en kosmische Katastroof, bi de en Planet twüschen Mars un Jupiter tweibroken is un de Brookstückens op de Bahn verdeelt weern. Man, nu hett sik wiest, dat de Masse vun all de Asteroiden in’n Hööftgördel tohopen veel weniger is as de vun’n Maand. Na en Afschätzen warrt dorvun utgahn, dat de Asteroiden tosamen 0,1 bit 0,01 % vun de Eerdmasse hebbt (de Maand hett al 1,23 %). Dat is also veel to wenig, as dat dat mol en Planet wesen hebben kann.

Vundaag geiht man dorvun ut, dat de Asteroiden en Rest vun Planetesimalen sünd ut de Tiet as dat Sünnsystem tosannen kamen is. De Gravitatschoon vun Jupiter, den sien Masse an gauesten wassen is, hett dorna wohrschienlich de Billn vun en grötteren Planeten ut de Planetesimalen hinnert. Se weern op jemehr Bahnen stört, sünd ünner’nanner jümmer wedder tohopen stött un tweibroken. En Deel vun de Planetesimalen sünd op Bahnen aflenkt worrn, de jem in Kollisionen mit Planeten bröcht hebbt. Sehn kann een dat vun daag noch an de Inslagkraters op de Planetenmaanden un op de binneren Planeten. De gröttsten Asteroiden sünd na jemehr Entstahn bannig opwarmt worrn un binnen in opsmölt. Dat keem vör allen dör den radioaktiven Verfall vun’t Aluminium-Isotop ²⁶Al un villicht ok vun’t Iesen-Isotop ⁶⁰Fe. De sworen Elementen as Nickel un Iesen sünd dorbi dör de Sworkraft in’t Binnere afsackt, wiel de lichteren Verbinnen as de Silikaten in’t butere Rebeet bleven sünd. Op disse Oort sünd differenzeerte Körpers mit metallschen Karn un silikaatschen Mantel tostannen kamen. En Deel vun de Asteroiden is bi nafolgen Kollisionen wieter tweibroken. Brookstückens, de in de Sworkraft vun de Eer kamen sünd, künnt denn as Meteoriten daalgahn.

De Tosamensetten vun Asteroiden

Asteroiden sünd to’n Deel spektrokoopsch ünnersöcht worrn. Dorbi hett sik wiest, de jemehr Böverflachen ünnerscheedlich tosamensett sünd. Dorna sünd de Asteroiden in taxonoomsche Klassen indeelt worrn:

Kohlige Chondriten sünd wohrschienlich ut dat glieke Material as C-Asteroiden

• C-Asteroiden: Disse Klasse ümfaat ruchweg 75 % vun all Asteroiden un is also de mit Afstand fakenste. Dat C is dat Atomteken för Kohlenstoff. C-Asteroiden hebbt en kohlige oder kohlenstoffordige, düstere Böverflach mit en siete Albedo vun üm un bi 0,05. Dat warrt annahmen, dat C-Asteroiden tohopensett sünd as ok de kohligen Chondriten, wat en Grupp mang de Steenmeteoriten is. De C-Asteroiden bewegt sik sünners in’t butere Rebeet vun’n Hööftgördel.
• S-Asteroiden: Mit en Andeel vun 17 % ist dat de tweetfakenste Klasse. Dat S steiht för Silikat. Jemehr cheemsch Tosamensetten is jüst so as bi de gewöhnlichen Chondriten, en Koppel vun Steenmeteoriten, de vör allen ut Siolikaten opboet warrt. Disse Asteroiden-Tyyp kummt sünners in’n binneren Hööftgördel vör. Mit en Albedo twüschen 0,15 un 0,25 sünd se wat heller.
• M-Asteroiden. To disse Klass höört de meisten annern Asteroiden. Dat M steiht hier för metallsch – antonehmen, dat sik dat bi disse Asteroiden uüm de metallschen Karns vun diferenzeerte Asteroiden hannelt, de tweigahn sünd, as se mit annere Himmelskörpers tosamenstött sünd. Se sünd wohrschienlich opboet as Nickel-Iesenmeteoriten un wiest en Albedo op as de S-Meteoriten.
• E-Asteroiden: Bi disse Klass vun Asteroiden besteiht de Böverflach ut dat Mineral Enstatit. Cheemsch sehn, sünd de Asteroiden woll opboet as de Enstatit-Chondriten, de en Grupp vun de Steenmeteroriten billt. Disse Tyyp hett en Albedo vun 0,4 un mehr.

En Eukrit-Achondrit, den sien Oorsprung op (4) Vesta vermoodt warrt

• V-Asteroiden: Bi disse rore Klasse steiht dat V för den Asteroiden (4) Vesta, se hebbt en lieke Tohopensetten as de S-Asteroiden. De eenzige Ünnerscheed is de högere Andeel an Pyroxen-Mineralen. Dat warrt vermoodt, dat de V-Asteroiden ut den Silikat-Mantel vun (4)-Vesta rutsprengt worrn sünd, as de mit’n annern Himmelskörper kollideert is. Dorop düüt en groten Impaktkrater op Vesta hen. En lieke Tosamensetten hebbt ok de roren HED-Achondriten, wat en rore Grupp binnen de Steenmeteoriten dorstellt.
• G-Asteroiden: Disse Koppel warrt as’n Ünnergrupp vun de C-Asteroiden ansehn vun wegen jemehr lieket Spektrum. Man, se hebbt ünnerscheedliche Absorpschoonslienen in’t UV-Licht.
• B-Asteroiden: Ok disse Grupp is tohopensett as de C- un G-Asteroiden, wiest aver ünnerscheedliche Egenschoppen in’t UV-Rebeet.
• F-Asteroiden: en wietere Ünnergrupp vun C-Asteroiden, mit noch mol ünnerscheedliche Egenschoppen in UV. Butendem fehlt jem de Absorpschoonslienen in’t Bülgenlängdenrebeet vun’t Water.
• P-Asteroiden: Disse Klass vun Asteroiden wiest en bannig lütte Albedo un en Spektrum in’t rode Rebeet op. Wohrschienlich bestaht se ut Silikaten mit Kohlenstoffandelen. P-Asteroiden gifft dat in’n buteren Hööftgördel.
• D-Asteroiden: Disse Tyyp is liek tohopensett as de P-Tyyp, wiest aver en sietere Albedo un hett en röötlich Spektrum.
• R-Asteroiden: Disse Klass is opboet as de V-Asteroiden. Dat Spektrum wiest, dat se hoge Andelen vun Olivinen un Pyroxenen bargt.
• A-Asteroiden: Disse Tyyp wiest düütliche Olivinbanden in’t Spektrum un düüt op en kumplett utdifferenzeerten Mantel hen. Disse Klasse kummt sünners in’n binneren Hööftgördel vör.
• T-Asteroiden: Disse Tyyp kummt ok sünners in’n binneren Hööftgördel vör. Dat Spektrum is düster un röötlich, man mit Ünnerscheden to de P- un R-Klassen.
• X-Asteroiden: Ok disse Klass hett en röötlich Spektrum, man de Asteroiden künnt nich nauer in de Klassen E, M oder P inordent warrn, vun wegen dat de nödigen Albedo-Weerten noch nich bestimmt sünd.

In de verleden Tiet hett dat heten, dat de Asteroiden kumpakte monolithische Felsen sünd. Man, de siete Dicht vun vele Asteroiden un ok de bannig groden Impaktkraters düüt dorop hen, dat vele Asteroiden locker opboet sind. Dat heet, dat man jem as lose Gruushümpels (rubble pile) ansehn mutt, de blots dör de egen Gravitatschoon tosamenhollen warrt. Körpers, de locker opboet sünd, künnt de Kräft, de bi Kollisionen, tostannen kamt absorbeeren, ahn dat se dor twei bi gaht. Kumpakte Körpers warrt dorgegen bi gröttere Impakten tweibroken, vun wegen de Stöötbülgen. Bito wiest de groden Asteroiden blots lütte Rotatschoonssnelligkeiten op. En gaue Rotatschoon üm de egen Ass künn anners woll ok dorot föhren, dat jem de optreden Flüchtkräft tweiritt (Yorp-Effekt). De hüütige Annahm is, dat de gröttste Deel vun de mehr as 200 m groden Asteroiden kosmische Gruushümpels dorstellt.

Asteroidenbahnen

Verdelen vun de Asteroiden in’t Sünnsystem bit Jupiter. De Hööftgördel is witt, Trojaners sünd gröön un annere Koppels buten den Hööftgördel sünd blau dorstellt. De grönen, blauen un roden Objekten binnen den Gördel sünd de NEAs.

Anners as bi de Planeten is dat bi de Asteroiden nich so, dat jemehr Bahnen meist rund as’n Krink sünd. Dat is bi de Asteroiden in’n Hööftgördel af un an so, man vele vun jem hebbt teemlich exzentrische Bahnen, de bito ok düchtig gegen de Ekliptik neegt wesen künnt. De hoge Exzentrizität maakt jem faken to Bahnkrüzers, d. h. jemehr elliptische Bahn översniedt sik mit de Bahnen vun een oder mehrere Planeten. De grode Sworkraft vun’n Jupiter sorgt aver dorför, dat de Asteroiden – bit op wenige Utnahmen – sien Bahn nich krüüzt.

Twüschen Mars un Jupiter

Ruchweg 90 % vun all Asteroiden hebbt jümehr Ümloopbahn twüschen Mars un Jupiter. Se füllt dormit de Titius-Bode-Reeg op, na de en Planet twüschen de beiden fehlt. De gröttsten Asteroiden in dit Rebeet sünd – blangen den ne’en Dwargplanet (1) Ceres – (2) Pallas, (4) Vesta un (10) Hygiea. Aver de groden Asteroiden warrt nu ok neger dorophen ünnersöcht, wat se nich villicht ok in de Klass vun de Dwargplaneten höört.

De Hööftgördel

Hööftartikel: Asteroidengördel

En grode Mehrtall vun de Objekten, de jemehr Grote Halfass twüschen Mars un Jupiter hebbt, sünd Deel vun den so nöömten Asteroiden-Hööftgördel. Jemehr Bahnen hebbt gemeen, dat se en Exzentrizität lütter as 0,25 un en Bahnnegen lütter as 20° opwiest. De gröttste Deel dorvun is tostannen kamen, as gröttere Asteroiden in dit Rebeet mitenanner tosamenstött un tweibroken sünd. Ut den Grund billt se Koppels, de en cheemsch glieke Tohopensetten wiest. Jemehr Ümloopbahnen sünd dör de so nöömten Kirkwoodlücken scheedt, de dör Bahnresonanzen to Jupiter billt warrt. De Hööftgördel lett sik dordör in dree verscheden Zonen indelen:

• De Binnere Hööftgördel warrt dör de 4:1 un 3:1 Resonanzen afgrenzt. Se liggt ruchweg twüschen 2,06 un 2,5 AE un bargt vör allen Asteroiden mit groden Silikat-Andeel vun de Klassen V un S.
• De Middlere Hööftgördel faat de Objekten mit Bahnhalfassen twüschen 2,5 un 2,8 AE tohopen. In disse Zoon sünd vör allen Asteroiden vun’n C-Tyyp to finnen. In dit Rebeet liggt ok de Dwargplanet (1) Ceres. De Grenzen warrt dör de 3:1 („Hestia-Lück“) un de 5:2 Resonanzen fastleggt.
• De Butere Hööftgördel warrt na buten hen vun de „Hecuba-Lück“ begrenzt, dat is de 2:1-Resonanz bi ruchweg 3,3 AE. In dit Rebeet befinnt sik vör allen Objekten vun de Klassen D un P.

annere Koppels

Diagramm mit de Verdelen vun de Bahnnegen un de Halfassen twüschen Mars un Jupiter. De Hööftgördel-Asteroiden sünd root dorstellt, mit de düütlichen Kirkwoodlücken. Blau dorstellt sünd annere Koppels, rechts buten sünd de Trojaners to sehn.

Blangen den Hööftgördel geifft dat twüschen Mars un Jupiter noch wietere enkelte Koppels vun Asteroiden, de jemehr Bahnen tomeist in Resonanz to de Jupiterbahn staht un dördor bestännig hollen warrt. Enige Koppels hebbt ok de glieken Bahnhalfassen as de Hööftgördel, wiest aver düütlich gröttere Bahnnegen (deelwies mehr as 25°) oder annere ungewöhnliche Bahnelementen op. Disse Koppels sünd tomeist na sünnere Asteroiden ut de Grupp nöömt:

• Hungaria-Koppel: Disse Koppel hett Bahnhalfassen twüschen 1,7 un 2 AE un steiht in Bahnresonanz vun 2:9 to’n Mars. Mit Exzentrizitäten vun üm un bi 0,08 hebbt se meist kreisrunne Bahnen, sünd aver mit 17°–27° gegen de Ekliptik neegt.
• Phocaea-Koppel: Dor sünd Objekten in tosamenfaat, de twüschen 2,25 un 2,5 AE Bahnradius hebbt un Exzentrizitäten grötter as 0,1. Jemehr Bahnnegen liggt twüschen 18° und 32°.
• Alinda-Koppel: Disse Koppel hett en Bahnresonanz to Jupiter vun 3:1 un to de Eer vun 1:4. De groden Halfassen leegt üm 2,5 AE rüm. De Bahnen leegt in de „Hestia-Lück“, vun wegen dat de Bahnresonanz to Jupiter dit Rebeet freerüümt, un warrt dordör vun Jupiter stört. Dordör warrt de Exzentrizität vun disse Objekten jümmer grötter, bit de Resonanz dör dat Annegern an een vun de binneren Planeten ophoven warrt. En poor vun disse Asteroiden hebbt jemehr Perihel dicht bi de Eerdbahn.
• Pallas-Koppel: Dit is en Koppel mit Asteroiden vun’n Tyyp B mit Bahnhalfassen vun 2,7 bit 2,8 un düchtig grode Bahnnegen vun mehr as 30°. De Koppel besteiht ut Fragmenten, de bi Tosamenstöten ut Pallas rutsleudert worrn sünd.
• Cybele-Koppel: De Objekten vun disse Koppel bewegt sik buten de „Hecuba-Lück“ buten den Hööftgördel bi Bahnradien twüschen 3,27 un 3,7 AE. Se gruppeert sik üm de 7:4 Bahnresonanz to Jupiter un hebbt Exzentrizitäten, de lütter as 0,3 sünd. Jemehr Bahnnegen liggt ünner 25°
• Hilda-Koppel: Bi disse Koppel bewegt sik de Objekten in en Bahnresonanz vun 3:2 to Jupiter. Se hebbt Bahnhalfassen twüschen 3,7 un 4,2 AE un Bahnnegen lütter as 20° un wiest all en lütte Exzentrizität vun ünner 0,03 op.

Asteroiden binnen de Marsbahn

Ünnerscheedliche Asteroidenkoppels bewegt sik binnen de Marsbahn. De meisten Objekten vun disse Koppels hebbt Dörmeters ünner 5 km, de gröttste Deel dorvun is aver noch düütlich lütter. Vun disse Objekten krüüzt eenige sogor de Venus- un Merkurbahn un eenige dorvun bewegt sik sogor blots binnen de Eerdbahn. Annere krüüzt de Eerdbahn oder bewegt sik blots twüschen de Eer un den Mars.

Dat is ok al vermoodt worrn, dat dat ok Asteroiden gifft, de sik blots binnen de Merkurbahn bewegt. Disse Koppels warrt as Vulkanoiden betekent, man nawiest worrn is dorvun noch keen Objekt.

Asteroiden dicht bi de Eer

Bahntypen vun eerdnege Asteroiden

Hööftartikel: Eerdneeg Asteroid

De mehrsten Asteroiden, de jemehr Bahnen deelwies binnen de vun’n Mars leegt, warrt as eerdnege Asteroiden betekent. Na jem warrt siet eenige Johren systemaatsch söcht, vun wegen dat theoreetsch de Gefahr besteiht, dat se mit de Eer tohopenstöten künnen. Den gröttsten Spood bi de Söök harr bit hüüt dat Söökprogramm Lincoln Near Earth Asteroid Research (LINEAR). Annere Söökprogrammen sünd Near Earth Asteroid Tracking (NEAT) un LONEOS. De Asteroiden warrt wieter ünnerdeelt in verscheden Typen:

• Amor-Tyyp: Disse Asteroiden-Tyyp krüüzt de Marsbahn in Richt vun de Eer, man se krüüzt de Eerdbahn nich. As eerste Asteroid ut disse Koppel is 1898 (433) Eros opdeckt worrn, de bit 0,15 AE an de Eerdbahn rankummt. Nege Vörbigäng vun Eros an de Eer in de Johren 1900 un 1931 sünd to’t nipp un naue Vermeten vun’t Sünnsystem bruukt worrn. Den Naam hett de Koppel vun den Asteroiden (1221) Amor, de 1932 opdeckt weer. He hett en tyypsche Bahn vun 1,08 bit 2,76 %AE. De gröttste Asteroid ut disse Koppel is (1036) Ganymed mit en Dörmeter vun 38 km. Asteroiden vun dissen Tyyp hebbt jemehr Perihel al teemlich dicht bi de Eer. Jemehr Aphel kann dorbi binnen de Marsbahn, aver sogor ok binnen de Jupiterbahn liggen.

• Atira-Tyyp: Disse Objekten hebbt Aphelen binnen de Eerdbahn, so dat se de Eerdbahn nich krüzen doot. Dör disse Egenoort is dat swoor jem optodecken oder to beobachten.

• Eerdbahnkrüzers: Dat sünd Objekten, den jemehr Ümloopbahn de Bahn vun de Eer krüüzt, so dat en Wohrschienlichkeit dor is, dat dat inst en Kollision geven kann.

• • Apollo-Tyyp: Asteroiden ut disse Koppel hebbt Bahnhalfassen vun mehr as een AE. Enige vun disse Objekten hebbt bannig exzentrische Ümloopbahnen, so dat se de Eerdbahn krüzen künnt. Eenige dorvun kamt bi jemehr Perihel sogor bit in dat Binnere vun de Venusbahn. Den Naam hett de Koppel vun den Asteroid (1862) Apollo, de 1932 opdeckt worrn is. Sien Bahn verlöpt twüschen 0,65 un 2,29 AE. De Asteroid (69230) Hermes is 1937 opdeckt worrn un töög in en Afstand vun blots dat annerthalf-facke vun’n Maandafstand an de Eer vörbi un is dorna ut de Ogen verloren gahn, bit de in’t Johr 2003 opletzt wedderfunnen worrn is. De gröttste Apollo-Asteroid is (1866) Sisyphus mit en Dörmeter vun ruchweg 8,5 km.

• • Aten-Tyyp: Dat sünd eerdnege Asteroiden, de tyypscherwies en Bahnhalfass vun weniger as een AE hebbt. Jemehr Aphel liggt aver buten vun de Eerdbahn, dorüm künnt disse Objekten de Eerdbahn vun binnen her krüzen. Nöömt is de Koppel na den Asteroid (2062) Aten, de 1976 opdeckt worrn is. Annere Objekten vun dissen Tyyp sünd ü.a. (99942) Apophis, (2340) Hathor un (3753) Cruithne.

• Arjuna-Asteroiden: Dat sünd Objekten, de jemehr Ümloopbahn meist gliek as de vun de Eer is. Se höört tomeist to een vun de anneren Koppels.

Asteroiden buten de Jupiterbahn

Asteroiden gifft dat aver ok buten de Jupiterbahn:

• Damocloiden: Dat is en Koppel vun Objekten, de na den Asteroid (5335) Damocles nöömt worrn is. Se hebbt en Aphel, dat tomeist buten vun de Uranusbahn liggt, man jemehr Perihel liggt in’t binnere Sünnsystem. Jemehr Bahnen sünd kometengliek mit en grode Exzentrizität un en hoge Bahnnegen. In eenige Fäll is de Ümloop vun disse Objekten ok torüchlöpig. De Objekten ut disse Koppel, de bekannt sünd, hebbt Dörmeters bit to 8 km un laat an Kometenkarns denken. Se hebbt aver keen Halo un ok keen Kometensteert.

• Zentauren: Disse Koppel vun Asteroiden bewegt sik op exzentrische Bahnen twüschen Saturn un Uranus. De eerste Asteroid ut disse Klass weer (2060) Chiron. Dat warrt annahmen, dat disse Objekten ut den Kuipergördel kamt un dat se dör gravitative Stören op unbestännige Bahnen aflenkt worrn sünd.

Transneptunsche oder Kuipergördel-Objekten

Bahnen vun de transneptunschen Objekten. (blau:Cubewanos, gröön:resonante KBOn, swart: streit KBOn)

Hööftartikel: Transneptuunsch Objekt, Kuipergördel

De transneptunschen Objekten bewegt sik wiet buten in’t Sünnsystem, achter de Neptunbahn.De meisten vun jem warrt as Deel vun’n Kuipergördel ansehn (KBO = Kuipergördel-Objekt). De Begrepen Kuipergördel- un transneptuunsch Objekt warrt dorüm meist in’n glieken Sinn bruukt. In disse Koppel befinnt sik de opstunnst gröttsten opdeckten Asteroiden. Na jemehr Bahnegenschoppen warrt de KBOn in dree Koppels indeelt:

• Resonante KBOn: Dat sünd Objekten mit en Bahnresonanz to’n Neptun. De bekanntsten Objekten dorvun sünd de so nöömten Plutinos, wo ok de Dwargplanet (134340) Pluto to tellt oder de Asteroid (90482) Orcus.

• Cubewanos: Dat is en Koppel vun Asteroiden, de sik op meist kreisrunne Bahnen mit Bahnnegen ünner 30° bewegt. Se hebbt en Afstand twüschen 42 un 50 AE vun de Sünn. Bekannte dorvun sünd (20000) Varuna un (50000) Quaoar.

• streite KBOn: In disse Koppel leegt Objekten mit düchtig exzentrische Bahnen, de jemehrn Aphel in Afstännen bit to 1000 AE hebben künnt, wiel dat Perihel faken bi 35 AE liggt. In disse Klass fallt ok de gröttste bekannte Dwargplanet (136199) Eris.

Asteroiden op Planetenbahnen

Hööftartikel: Trojaner (Astronomie)

Bi dat Dreekörperproblem in de Himmelsmechanik gifft dat Steden op de Planetenbahnen, woneem sik de bedeeligten Kräft gegensietig tonichten maakt. Asteroiden, de sik an disse Steden, de ok as Lagrange-Punkten betekent warrt, ophollt, warrt Trojaners nöömt. Toeerst sünd de Trojaners bi den Jupiter opdeckt worrn. De bewegt sik op de Jupiterbahn vör un achtern den Jupiter, as to’n Bispeel de Jupiter-Trojaners (588) Achilles oder (1172) Aeneas. De eerste Mars-Trojaner, (5261) Eureka, is 1990 opdeckt worrn. In de Tiet dorna sünd veer wietere Mars-Trojaner funnen worrn, aver ok de Neptun hett welke.

Dat gifft ok Asteroiden, de sik op en Hoofiesenümloopbahn op en Planetenbahn bewegt, as to’n Bispeel de Asteroid 2002 AA₂₉ in de Neeg vun de Eer. Objekten, de sik op de glieke Bahn bewegt, as de Eer, warrt in de Koppel vun de Arjuna-Asteroiden tosamenfaat.

Enkelte Asteroiden

Ünner de Veeltall vun Asteroiden gifft dat en poor, de Sünnerheiten hebbt, as anners keen Objekt. Se paast dorüm ok nich in een vun de Koppels, de beschreven worrn sünd. Een dorvun is (944) Hidalgo, de sik op en düchtig exzentrischen Bahn twüschen Saturn un den Hööftgördel bewegt. En annern is (279) Thule, wat de eenzige bekannte Asteroid is, de sik mit Jupiter in en 4:3-Bahnresonanz in en Afstand vun 4,3 AE vun de Sünn ophollt. Noch en annern is (90377) Sedna, en teemlich groden Asteroiden, de wiet buten vun’n Kuipergördel is un op sien exzentrische Bahn bit to 900 AE wiet vun de Sünn weg wesen kann.

Gefahr dör Asteroiden

En Gefahr geiht vun de Asteroiden ut, de sik in de Neeg vun de Eerdbahn ophollt oder ehr sogors krüüzt. De Wohrschienlichkeit för en Kollision vunn Asteroiden mit de Eer is bannig lütt, aver se is ok nich Null. Wenn Asteroiden mit annere gröttere Himmelskörpers tosamenstöten doot, denn blifft dor en Impaktkrater bi torüch. Dorvun gifft dat ok op de Eer eenige vun. Wo groot de Krater is un wo veel Energie dorbi freesett warrt hangt vör allen dorvun af, wo gau un wo groot de Asteroiden sünd, wo veel Masse se hebbt un woans se tohopensett sünd.

Opstunns gifft dat twee Oorden, üm dat Inslagrisiko vun Asteroiden op de Eer un de dormit verbunnen Kraft, Rebeden in Muus un Gruus to leggen, to bewerten. Dat sünd de Turiner Skala un de Palermo-Skala.

De Turiner Skala is eenfach in ölven heeltallige Stopen vun 0 bit 10 indeelt, wobi „0“ bedüüt, dat gor keen Gefahr besteiht un „10“ för en sekeren Inslag steiht, bi den de hele Eer to’n gröttsten Deel in’n Dutt geiht. In de Medien warrt vör allen disse Skala bruukt, vun wegen, dat se lichter to begriepen is.

De Palermo-Skala warrt ünner Wetenschopplers dorgegen mehr bruukt, vun wegen dat se mehr utseggt över de Physik dorachter. Se sett de Inslagwohrschienlichkeit in Verbinnen mit dat Achtergrundrisiko dör Objekten vun vergliekbore Grött. Se is en logarithmisch Maat, d. h. „0“ bedüüt dat eenfache Achtergrundrisiko (1=10⁰), „1“ is dat teihnfache Achtergrundrisiko (10=10¹), „2“ dat 100-fache Risiko (100=10²) usw.

Bekannte drange Begegnen

In de verleden Tiet is dat al fakener Vörkamen, dat Asteroiden dicht an de Eer vörbiflagen sünd, man ahn dat dat dor en echte Gefohr bi geven hett. Bispelen dorför sünd:

• 18. März 2004: De Asteroid 2004 FH mit en Dörmeter vun üm un bi 30 m is in en Afstand vun blots 43.000 km över’n süüdlichen Atlantik an de Eer vörbi flagen.
• 31. März 2004: Blots ruchweg 6 m groot is de Asteroid 2004 FU₁₆₂, de bit op 6.500 km an de Eer rankamen is. Keen annern Asteroid weer bit hüüt so dicht an de Eer.
• 29. Januar 2008: De Asteroid 2007 TU₂₄ flöög in en Afstand vun 538.000 km an de Eer vörbi.
• 8. November 2011: De Asteroid 2005 YU₅₅ hett de Eer in en Afstand vun 325.000 km passeert.
• 29. August 2016: De Asteroid 2016 QA2 mit en Dörmeter vun ruchweg 34 m is mit en Afstand vun blots 84.000 km an de Eer vörbi flagen. De Asteroid weer eerst ’n poor Stünnen vörher opdeckt.

Man, dat hett ok al Asteroiden geven, för de en Kollision mit de Eer as wohrschienlich vörrutseggt worrn is, wat denn ok indrapen weer. Bit hüüt (Stand: Januar 2019) weern dat dree Asteroiden vun’n Apollo-Tyyp, de kort na jemehr Opdecken wohrhaftig mit de Eer „tohopenstött“ sünd. Dat weern 2008 TC₃, 2014 AA un 2018 LA, de vun’t Catalina Sky Survey oder Delen dorvun opdeckt weern. All dree harrn aver blots Dörmeters vun bit to 4 Meter, so dat se gröttstendeels oder vullstännig in de Atmosphäär vergleiht sünd.

Kiek ok

• List vun de Asteroiden
• Naams vun Asteroiden un Kometen

Literatur

• Kometen und Asteroiden. Spektrum der Wissenschaft Verlagsgesellschaft mbH, Heidelbarg 2003 (Sterne und Weltraum Special Nr.2003/2) ISBN 3-936278-36-9
• William Bottke, Alberto Cellino, Paolo Paolicchi, Richard P. Binzel (Rutgevers): Asteroids III. Univ. of Arizona Press 2002 (Space Science Series) ISBN 0-8165-2281-2 (eng.)
• Vaas, Rüdiger: Der Tod kam aus dem All. Meteoritenenschläge, Erdbahnkreuzer und der Untergang der Dinosaurier, Franckh-Kosmos, Stuttgart 1995, ISBN 3-440-07005-0
• Sternenbote: Johrgang 45/12, Sieten 223–234: Die Asteroiden – Dramatik und Schutt im Planetensystem: Gottfried Gerstbach: Artikel in’t PDF-Format: http://www.g.gerstbach.at/papers/Asteroid1202gg.pdf
• Thorsten Dambeck: Vagabunden im Sonnensystem. Bild der Wissenschaft, März 2008, Sieten 56–61, ISSN 0006-2375
• John S. Lewis: Mining the sky-untold riches from the asteroids, comets, and planets. Addison-Wesley, Mass. 1997, ISBN 0-201-32819-4
• Thomas K. Henning: Astromineralogy. Springer, Berlin 2003, ISBN 3-540-44323-1

Weblenken

Asteroiden. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Asteroid Watch (englelsch)
• www.kleinplanetenseite.de (hoogdüütsch)
• lexikon.astronomie.info/planetoiden (hoogdüütsch)
• Liste vun allen nummereert un benöömt Asteroiden op de Websteed vun’n IAU Minor Planet Center
• Einschläge auf dem Mond mit diversen Bildbeispielen – aus SPON

Borns

Dat Sünnsystem

Grote Objekten:  Sünn | Merkur | Venus | Eer | Mars | Ceres | Jupiter | Saturn | Uranus | Neptun | Pluto | Haumea | Makemake | Eris

Objektklassen:  Planeten | Dwargplaneten | Asteroiden | Kometen | Maanden | Meteoroiden

Rebeden:  Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus