Pluto (Dwargplanet)

(134340) Pluto (Symbolen: un ) is en Dwargplanet un de bekannt’ste Himmelskörper vun den Kuipergördel. He is wat lütter as use Maand un dreiht sik up en elliptische Bahn üm de Sünn. 1930 is he entdeckt worrn. Bit to de Niegfaten vun dat Woort Planet 2006 dör de Internatschoonale Astronoomsche Union (IAU) seggen se vun em dat he de negente Planet vun’t Sünnsystem un am wietesten weg vun de Sünn weer.

(134340) Pluto
Egenschoppen vun’n Orbit (Simulatschoon)
Orbitklass	Dwargplanet
Grote Halfass	39,482 AE
Perihel — Aphel	29,658 — 49,305 AE
Bahnexzentrizität	0,2488
Bahnnegen gegen de Ekliptik	17,16 °
Ümlooptiet	247,68 a
middlere Bahnsnelligkeit	4,67 km/s
Physikaalsch Egenschoppen
Dörmeter	2374 km
Masse	1,303 · 1022 kg
Middlere Dicht	1,86 g/cm³
Rotatschoonsduer	153,2928 h
Albedo	0,6
Historie
opdeckt vun	Clyde Tombaugh
an’n	1930-02-1818. Februar 1930
in	Flagstaff

Pluto hett sien Naam vun den römschen Gott vun de Ünnerwelt Pluto kregen. Düssen Naam hett een ölben Johr oolt Deern (Venetia Burney) ut Oxford vörslahn.

Ümloopbahn

In’n Vergliek to de annern Planeten in dat Sünnsystem is de Exzentrizität mit 0,2444 bi Pluto düdlich gröter. Dat heet, de Afstand von von de Sünn kann bit to 24,44 % gröter wesen as de middlere Bahnradius. Dat Aphel – dat is de Oort, de an’n wietsten weg is – liggt bi 48,826 AE un dat Perihel – dat is de Oort an dichsten blang an – is 29,646 AE. Dat weer all jümmer en beten komisch, wieldat dat Perihel dichter an de Sünn liggt as de Bahn von den Neptun.

Vergliek von de Bahnen von Neptun (blau) un Pluto (root). In’t Perihel (q) is Pluto nöger an de Sünn.

Dat letzte mal, dat Pluto nöger an de Sünn weer as de Neptun weer von’n 7. Februar 1979 bit to’n 11. Februar 1999. Sien Perihel hett Pluto 1989 dörlopen un in dat Johr 2113 warrt he denn wedder in sien Aphel stahn. Dor kummt bi em blots noch de 2430. Deel von dat Sünnlicht an, wat op de Eer ankummt. Wenn een von dor ut de Sünn ankieken deit, weer se von’n Dörmeter her schienbar 1/50 von dat, wat wi op de Eer kennt. Dat weerd denn mehr as en Steern utsehen,man en bannig hellen Steern, de 164 mal heller lücht as de Vullmaand op de Eer.

Opfallig is, dat Pluto tweemal üm de Sünn löpt in de Tiet, in de Neptun dreemal rümlöpt. Dat warrt as 3:2-Bahnresonanz betekend un is ok bi annere Himmelskörpers all faststellt worrn.

Wegen sien lütte Grött, de bannig grote Exzentrizität un ok de starke Neegen von 17° gegen de Ekliptik hett man lange Tiet dacht, Pluto weer fröher en Maand von Neptun wesen, de utneiht is. Aver denn hett man noch en Reeg Asteroiden funnen, de ähnlich weern. Man hett toeerst glöövt, dat de grote Triton von Neptun infungen woorn weer un dorbi dat ursprünglich Maandsystem von den Planeten stöört worrn is. So harr man sik de grote Exzentrizität von den Maand Nereid verklort un meen, dat Pluto dorbi ut dat System ruttweelt worrn is. Vör dat Infangen von Triton snackt sien trüchlöpig Ümloopsinn.

Dör dat Opdecken von all de transneptuunschen Objekten an’n Rand von dat Sünnsystem, weer denn aver düdlich, dat Pluto man een von de gröttsten, wenigstens aver de hellste Himmelskörper in den Kuipergördel is, wat sik as en konzentreert Anhüpen von enige Dusend Asteroiden un Kometenkarns rutstellt hett, de as en Schiev achter de Neptunbahn liggt. Man glöövt nu, dat Triton ok to disse Objekten höhrt hett, bevör he infungen weer.

Von de Kuipergördelobjekten hebbt veele jüst de lieke 3:2-Bahnresonanz mit Neptun as de Pluto. Dorüm warrt disse Himmelkörpers ok Plutinos nöömt. De schient in disse Bahnresonanz ok irgendwie infungen to wesen dör den Gasriesen Neptun. De Himmelsmechanik wiest, dat de tyypschen bannig exzentrischen Ümloopbahnen över Johrmillionen Bestand hebbt.

Physikaalsch Egenschoppen

Rotatschoon

Pluto hett en Rotatschoonsass, de üm 122,52° gegen de Ümloopbahn neegt is, dorüm is de Rotatschoon trüchlöpig, d. h. gegen den Dreihsinn von den Ümloop üm de Sünn. Vör een vulle Rotatschoon brukt Pluto 6,387 Daag. De Negen von de Ass is noch gröter as bi Uranus, man in’n Ünnerscheed to de Venus un to’n Uranus is hier de Grund teemlich apenkünnig, as ok för de teemlich grote Rotatschoonsperiod, wiel de Egendreih von den Dwargplaneten dör de Tiedenkräft an den Ümloop von sien groten Maand Charon bunnen is. De beiden sünd bither dat eenzig Poor in dat Sünnsystem mit so en dubbelt bunnen Rotatschoon.

Opbo un Atmosphäär

Över Pluto is nich so veel bekannt as bi de mehrst annern Planeten, wiel noch keen Opnahmen von dichtbi maakt worrn sünd. Plutos Dörmeter is man blots 2.300 km. Dormit is he lütter as de söven gröttsten Maanden in dat Sünnsystem. Sien middlere Dicht is ungefäähr 2 g/cm³, worut en Tohopensetten von 70 % Steen un 30 % Wateries afleidt worrn is.

Beid Halfkugeln von’n Pluto in blau Licht opnahmen (links baven) un an’n Rekner vergrötert.

De Wetenschopplers gaht dorvon ut, dat Pluto den gröteren Neptun-Maand Triton baanig liek is. De hett en lieke Dicht un en bannig dünne Atmosphäär ut Stickstoff, hett ok en wat rötlich Klöör un wiest wohrschienlich ok Poolkappen op, wiel an’n Äquater düstere Rebeeten to finnen sünd. Sien Böverflach wiest von all Himmelskörpers in dat Sünnsystem – mit Utnahm von de Eer – de grötsten Helligkeitsünnerscheeden op. Dorvon kommt t. B. ok de Ünnerscheeden in de Helligkeit, de bi Düstern dör sien groten Maand 1985 un 1990 meten woorn sünd.

De bavensten Schichten bestaht wohrschienlich ut röden Steen mit en hogen Iesandeel. Binnen in hett de Dwargplanet wohrschienlich en Iesmantel, de en Karn ut Steen ümgeven deit. Man geiht dorvon ut, dat de Karn 70 % von de gesamte Masse utmaakt.

Pluto hett en Atmosphäär, de sik ogenschienlich mehrstendeels ut Stickstoff un dorto ut en beten Methan un Kohlenstoffmonoxid tosamensett. Man se is so dünn, dat ehr Druck blots wenige Mikrobar groot is. De Annahm, dat de Atmosphäär utfreren deit, wenn Pluto ut dat Rebeet dichter an de Sünn wedder achter sik lett, künn bither nich nawiest warrn. Ut den Vergliek von spektroskoopsch Meten von 1988 un 2002 geiht an sik ehrer vör, dat sik de Gashüll sogar wat utdehnt hett.

In’n Juli 2005 sünd to’nn eersten mal de thermschen Utstöten von Pluto un Charon trennt vonenanner meten worrn. Dorbi hett sik wiest, dat de Böverflach von Pluto mit -230 °C üm 10 °C köhler is, as dat bi en normal Strahlengliekgewicht wesen schüll. As Grund dorför wat de Utbillen von de Atmosphäär annahmen, de dör Sublimatschoon ut den fasten in den gasförmigen Tostand Küll freesett.

Maanden

De Maanden vun Pluto op en Bild vun’t Hubble-Teleskop

Vundaag sünd vun Pluto fief Maanden bekannt. De gröttste dorvun is Charon, de al 1978 opdeckt woorn is un mit över 1200 km in’n Vergliek to’n Pluto sülvst teemlich groot is. De Gröttenproportschoon vun de beiden hett dorto föhrt, dat lange Tiet ok vun en „Dubbelplaneten“ snackt weer. Pluto un Charon hebbt en dubbelt bunnen Rotatschoon.

De beiden Pluto-Maanden, Nix un Hydra weern 2005 op Opnahmen vun dat Hubble-Teleskop opdeckt. Se sünd veel lütter as Charon. Se meet in’n Dörmeter na’n Schätzen en beten wat mehr as 100 km. De veerte Maand is noch veel lütter, wohrschienlich so wat twüschen 13 un 34 km. Opdeckt weer de in’n Sommer 2011 op ne’e Biller vun’t Hubble-Teleskop, de maakt weern, üm na en mööglich Ringsystem to söken. Siet Juli 2013 hett he den offiziellen Naam Kerberos. De föffte Maand Styx is een Johr later ok vun’t Hubble-Teleskop opdeckt worrn. Sien Dörmeter warrt op 10 bit 25 km schätzt.

Utforschen

Eerdbunnen Ünnersöken

De Historie vun’t Opdecken vun Pluto is meist so as de vun’n Neptun, de goot 83 Johr vörher funnen worrn is. Beide weern vorutseggt vun wegen de Stören vun de Ümloopbahnen vun de Naverplaneten. Disse sünd utrekent worrn un dorut hett man överleggt, woans de Bahn utsehn un woneem sik de noch unbekannte Planet ophollen müss. De vörutseggte negente Planet schüll verantwoortlich wesen för Bahnafwieken vun Neptun un Uranus.

Pluto weer na ruchweg fiefuntwintig Johr Söök an’n 18. Februar 1930 dör dat US-amerikaansche Lowell Observatory in Flagstaff, Arizona, dör Vergliek vun Opnahmen an’n Blinkkomparater opdeckt, man nich nipp un nau an de Steed, de vörutseggt worrn is. Jüst kort dorvör eerst weer de junge Opdecker Clyde Tombaugh för de fotograafsch Söök anstellt worrn. De Marsforscher Percival Lowell harr siet 1905 sülvst na dissen toeerst as Transneptun betekenten Himmelskörper socht un dat na em nöömte Lowell Observatory op’n Barg bi Flagstaff grünnt un finanzeert. As sik later rutstellt hett, weer Pluto ok al op twee Fotoplatten to sehn, de Loweel 1915 opnahmen harr. Dat weer em aver nicht kloor worrn, wieldat he na en veel helleret Objekt keken harr.

De Opdecken weer an’n 13. März 1930 an de düchtig intresserten Minschen wietergeven, an’n 149. Johresdag vun’t Opdecken vun Uranus dör William Herschel un den 75. Gebortsdag vun Percival Lowell, de 1916 storven weer.

Nu hett een noch en fein Naam socht. Dat Vörrecht för’t Nöömen leeg bi’t Lowell Observatorium, woneem ok bald en Reeg vun Vörslaag ingahn deen. De Naam vun den Herrscher över de Ünnerwelt ut de greekschen Mythologie, so wiet weg vun de Sünn, is vun Venetia Burney vörslahn worrn, en Schooldeern ut Oxford, de to de Tiet jüst ölven Johr oolt weer un sik bannig för de Mythologie intresseert hett. Se harr vun ehrn Grootvadder vun de Opdecken höört un den Naam seggt. He fünn den so goot, dat he den befrünnten Astronom un Professer för Astronomie Herbert Hall Turner dorvun vertellt hett, de den Vörslag wieterleiden de an de Sternwacht. In’n Mai is de Naam denn annahm worrn.

De Naamsvörslag Pluto för den vörutseggten Planeten weer 1919 al mol vun den franzööschen Astronom P. Reynaud maakt worrn. Doran hett 1930 aver nümms mehr an dacht. Bi de Utwahl vun den Naam hett wohrschienlich ok en Rull speelt, dat sik dat astronoomsch Teken ut de Anfangsbookstaven vun Lowell tohopensetten leet. Sien Witwe harr vörher al Percival, Lowell un sogor ehrn egen Naam Constance vörslahn.

De eerste Koort vun de Böverflach vun Pluto.

Ut de schienbor Helligkeit (15^mag) un en sinnige Annahm vun de Albedo hett man slaten, dat de ne’e Planet ungefäähr liek groot wesen müss as de Eer. Op de annern Siet künn man mit de Teleskopen dormols unmööglich direkt mikrometrisch den Dörmeter bestimmen. Dorüm geev dat gau Twievel, dat de Gravitatschoon vun’n Pluto groot noog weer, üm de Bahnafwieken vun de Naverplaneten ganz to verkloren.

Dat Forschen güng also wieter na den störenden Himmelkörper „Planet X“, de nu as „Transpluto“ betekent weer. Ok Clyde Tombaugh hett sik doran bedeeligt. As de Technik mit de Tiet jümmer beter woorn is un dormit ok de Teleksopen, müss de Dörmeter un de Mass vun Pluto jümmer mehr na ünnen korrigeert warrn. 1950 toeert op halve Eerdgrött, un man füngt al an doröver to unken, dat Pluto bi’t Extrapoleeren bald ganz verswinnen deit. Man hett sik denn ok unkonventschonell Saken överleggt: Pluto weer in Wohrheit veel grötter, aver man künn woll blots en lütten, hellen Plack op de Böverflach sehn.

De Astronom Fred Whipple hett as eersten nipp un nau de Ümloopbahn utrekent. He nehm dorvör Fotoplatten bit torüch in’t Johr 1908. De Mass kunn noch veel beter bestimmt warrn, as 1978 de Maand Charon opdeckt worrn is vun wegen de Gravitatschoonsdynamik vun dat System. 1985 bit 1990 geev dat en Reeg vun wesselsietig Verdecken twüschen de beiden. Dorvun künn denn opletzt de Dörmeter op 2.390 km bestimmt warrn. Jüngere Meten mit adaptive Optik, mit dat Hubble-Teleskop un bi Steernverdecken hebbt ne’e Weerten vun ruchweg 2.280 bit 2.320 km geven. Nauere Bestimmen warrt dat woll nicht geven, bevör nich en Ruumsond na Pluto flagen is.

Dör sien Helligkeit is Pluto meist sösstig Johr fröher opdeckt worrn as annere, bannig düstere Transneptunen. Över de dormols berekenten Bahnafwieken vun Uranus un Neptun warrt vundaag mehr spekuleert, dat se woll op lütte Meetfehlers torüchgahn sünd, de dormols nich to törnen weern. Butendem is ok de Mass vun den Neptun bi’t Vörbiflegen vun de Ruumsond Voyager 2 verkehrt inschätzt worrn. Nadem nu de Mass vun Neptun beter bekannt is, laat sik de Bahnen vun de buteren Planeten all teemlich goot verkloren. Dat gifft dorüm keen Notwännigkeit, noch en wieteren Planet X antonehmen.

Önnersöken mit Ruumsonden

Start vun de Ruumsond New Horizons

De NASA harr al siet Anfang vun de 1990er Johren en Mission na’n Pluto plaant toeerst ünner den Naam Pluto Fast Flyby, later denn Pluto Kuiper Express. De schüll ünner dat Seggen vun’t Southwest Research Institute maakt warrn. Dorbi schüll acht geven warrn, dat dat mööglichst gau dörföhrt war, noch bevör de dünne Atmosphäär utfreren deit. Dat hangt dormit tohopen, dat de Ümloopbahn so düchtig exzentritisch is un sik Pluto siet 1989 wedder vun de Sünn wegbewegt. Erst 2247 warrt Pluto wedder an sien Perihel wesen.

Man, de eersten Konzepten vun de Mission hebbt nich henhaut vun wegen dat technisch Ümsetten un ok wegen to wenig Geld. 2001 is de olle Plaan dorüm dör de ne’e Mission New Horizons uttuuscht worrn. De Sond is an’n 19. Januar 2006 afflagen.

De Flaag duert wohrschienlich 9,5 Johr, un de Vörbiflaag an Pluto un Charon schall an’n 14. Juli 2015 wesen. De Beobachten schüllt 150 Daag vör’t Vörbiflegen losgahn. De eersten Biller warrt ungefäähr en Maand later indrapen un 90 Daag vör’t Ankamen warrt de Opnahmen vun de Sond hööger oplöst wesen as de vun’t Hubble-Teleskop. Plaant is, global Korten vun den Dwargplanet un sien Maand to maken, hooch oplööste Fotos to scheten, de bit to 25 Meter oplösen künnt, de Atmosphäär vun Pluto to ünnersöken un de Temperaturverdelen to meten.

Na Plaan schall de Sond in en Afstand vun 9.600 km an den Dwargplanet vörbi flegen un in 27.000 km Afstand to sien Maand Charon. Aver dat is eerst mol blots en Plaan, de wiel den Flaag noch ännert warrn künnt. Twee Weken na den lüttsten Afstand warrt de Önnersöken instellt un de sammelten Daten un INformatschonen na de Eer funkt. Bit all Daten ankamen sünd, warrt en poor Maanden vergahn, wiel op de Feern nich veel Informatschoon per Tiet överdragen warrn kann.

De Ruumsond schall över en Isotopenbatterie mit Energie versorgt warrn, de mit radioaktiv Plutonium ²³⁸Pu bedreven warrt. Dormit warrt söven Reedschoppn versorgt, de de baven besnackten Meten un Experimenten dörföhrn schüllt. Anwahners un Ümweltschulers in’t Rebeet vun Cape Canaveral harrn mitünner gegen den Start protesteert, wieldat se bang weern, dat villicht bi den Start vun de Sonde wat passeeren kunn un denn de Gefahr vun radioaktiv Strahlen bestahn künn.

Planet oder Dwargplanet

De Opdecken vun annere Himmelskörpers vun lieke Grött leet an de Indelen vun Pluto as Planet twieveln.

De Diskussion över Pluto as en Planet güng al los, as nich blots de sünners elliptische un düchtig neegte Ümloopbahn bekannt weer, man dorto dennok wies weer, dat dat Objekt doch gor nich so groot is, as man toeerst dacht. Nadem in’n September 1992 mit (15760) 1992 QB1 na Pluto un Charon dat drütte Transneptuunsche Objekt funnen worrn is, sünd een Johr later binnen veer Daag noch mol veer Plutinos opdeckt worrn.

Dat hett de Diskussion noch wieter andreven. Mit de Tiet sünd Hunnerte wietere Objekten ut den Kuipergördel opdeckt worrn, dorünner ok eenige, de liek groot sünd as Pluto. Utermatige Opdecken, as t. B un sünners (136199) Eris, de sogor noch grötter is as Pluto sünd denn vun de Medien faken glieks as de „Teihnte Planet“ betekent worrn. Dat is nödig worrn, es wetenschopplich Definitschoon för den Begreep Planet to finnen. Un mit de eersten Bestimmen vun so een Definitschoon weer tohopen mit Pluto sülvst nu keen vun disse Objekten as Planet bestätigt. An de Steed is för disse Himmelskörpers de Begreep Dwargplanet inföhrt worrn. Man jüst in Henblick op Pluto, de nu Johrteihnte lang de negente Planet wesen is, warrt disse Lösen ünner astronomen noch jümmer diskuteert.

De Definitschoon vun Planet, de nu mit den Tosatz fastleggt worrn is, na de een Objekt blots denn en Planet is, wenn sien Mass ok de gesamte Mass vun all annern Objekten in sien Bahnrebeet överdrapen deit, tütt in Betracht, dat Plutos Bahnrebeet den vun en Asteroiden gliekt. As dat gröttste Objekt vun de Plutinos speelt he eher de Rull vun den Asteroid (153) Hilda as dat gröttste Objekt vun de Hilda-Grupp. Hilda un tomindst 56 annere Objekten bewegt sik en Stück wiet buten den Asteroiden-Hööftgördel twüschen Mars un Jupiter in en 2:3-Proportschoon to de Ümlooptiet vun den Riesenplaneten.

Op de 26. Generalversammeln vun de Internatschonale Astronoomsche Union (IAU) in’n August 2006 in Prag weer toeerst en annere Definitschoon ahn den Tosatz vörslahn. Dorna schüll en Planet wesen, wat noog Mass hett, üm dör sien egen Gravitatschoon en ruchweg runne Form antonehmen, un sik op een Bahn üm en Steern bewegt, sülvst aver kein Steern oder Maand vun en Planeten is. Dorna weer aver nich blots Pluto en Planet bleven, man ok Ceres, Charon un Eris weern denn Planeten worrn. Charon weer dor mit bi, wiel dat System as en Dubbelplaneten ansehn warrn künn, as de gemeensome Sworpunkt buten Pluto liggt. Gliektietig is de Definitschoon för en ganz ne’e Klass vun Planeten vörslahn worrn, de so nöömten Plutonen, wo denn all de Planeten torekent worrn weern, de för en Ümloop mehr as 200 Johr bruukt, as ok Pluto. De Vörslag künn sik aver nich dörsetten, so dat opletzt an’n 24. August den afstimmt worrn is, dat Pluto nich länger mehr Planet wesen schüll un an de Steed in de ne’e Klass vun de Dwargplaneten inordent warrt. De ne’e Klass vun de Plutonen – för de Pluto ok jümmers noch de Prototyp is – is nu woll ok defineert worrn, man bleev ahn Naam, wiel de Beteken Pluton jüst so as ok annere Vörsläg aflohnt worrn sünd.

Siet September 2006 hett Pluto nu ok en Tall towiest kregen, as dat bi de Beteken vun Asteroiden begäng is neemlich (134340). En Tall warrt jümmer denn vergeven, wenn de Bahn vun en opdeckten Asteroid (oder nu even ok bi Dwargplaneten) dör utreckned veele Beobachten nau noog bestimmt worrn is, dat man em later dör de Ephemeriden, de een ut de Bahnelementen utreken kann, wedderfinnen kann. Plutos Bahn is woll al lang goot bekannt, man he harr noch keen Tall kregen, wiel he vörher jo as Planet gellen de.

Anners wat

• 1941 weer Plutonium, dat dormols letzte Element mit de Atomtall 94, na den to de Tiet butensten Planeten nöömt – dormit is de Reeg wietermaakt worrn, de mit dat Uran anfungen weer.

Literatur

• Alan Stern, Jaqueline Mitton: Pluto and Charon. Univ. of Arizona, Tucson 1997, Wiley-VCH, Weinheim 2005 (2. wtm. Opl.). ISBN 0-8165-1840-8, ISBN 3-527-40556-9
• J. L. Elliot (u. a.): The recent expansion of Pluto's atmosphere. In: Nature. London 2003, 424 (10. Juli), S. 165–168. ISSN 0028-0836
• David A Weintraub: Is Pluto a Planet? A Historical Journey through the Solar System. Princeton UP, Princeton 2007. ISBN 0-691-12348-9
• Leif Allendorf: Planet Pluto. Die Geheimnisse des äußeren Sonnensystems. Avinus-Verlag, Berlin 2007. ISBN 978-3-930064-76-2

Websteden

Pluto. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Manfred Holl: Entdeckung des Planeten Pluto (hdt.)
• Orbit-Simulatschoon, (Java) (engl.)
• Mission vun de Nasa na’n Pluto (engl.)
• science.orf.at to’t Aferkennen as’n Planet vun’n 24. August 2006 (hdt.)

Dat Sünnsystem

Grote Objekten:  Sünn | Merkur | Venus | Eer | Mars | Ceres | Jupiter | Saturn | Uranus | Neptun | Pluto | Haumea | Makemake | Eris

Objektklassen:  Planeten | Dwargplaneten | Asteroiden | Kometen | Maanden | Meteoroiden

Rebeden:  Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus