Jupiter (Planet)

De Jupiter (Symbol: ) is de gröttste Planet vun’t Sünnsystem mit en Dörmeter vun 133.708 km an’n Pool bit 142.984 km an’n Äquater. He bewegt sik twüschen den Mars un den Saturn um de Sünn op en meist krinkförnige Bahn mit en grote Halfass vun 778.570.000 km. Wegen sien Tosamensetten tellt he to de Gasplaneten.

Jupiter
Jupiter in natüürlichen Klören mit Schadden vun’n Maand Europa, Foto vun de Ruumsonde Cassini
Jupiter in natüürlichen Klören mit Schadden vun’n Maand Europa, Foto vun de Ruumsonde Cassini
Egenschoppen vun’e Ümloopbahn
Halfassen vun de Ellips	5,204 AE (778,51 Mio. km)
Exzentrizität	0,0489
Perihel – Aphel	4,95 – 5,458 AE
Bahnnegen	1,304°
Sideersche Ümlooptied	11 a 315 d
Synoodsche Ümlooptied	398,88 Dage
Middelste Bahnsnelligkeid	13,06 km/s
Physikaalsche Egenschoppen
Äquater(⌀)∗	142.984 km
Pool (⌀)∗	133.708 km
Masse	Vörlaag:10E ≈318 Erdmassen kg
Dichte	1,326 g/cm3
Fallsnelligkeid∗	24,79 m/s2
Kosmische Snelligkeid	59,5 km/s
Rotatschoonstied	9 h 55 min 30 s
Inklinatschoon vun’e Rotatschoonsass	3,13°
Geometrische Albedo	0,538 (geometrische) 0,503Vörlaag:+- (Bondsche oder bolometrische)
Max. schienabre Helligkeid	−2,94m
Temperatuur∗ Min. – Middel – Max.	165 K (−108 °C)
Bestanddelen Waterstoff: 89,8 ± 2,0 % Helium: 10,2 ± 2,0 % Methan: 0,3 ± 0,1 % Ammoniak: 0,026 ± 0,004 %
∗in Betog op dat Nullniveau vun’n Planeten
Annerwat
Maanden	95 + Ringsysteem

De Planet Jupiter opnahmen vun de Sond Cassini

Sien Naam is de latienisch Naam van de greeksch Göttervader Zeus. Van de Eer is de Jupiter as de heellst Wannelsteern achter de Venus to sehen. Anners as de Venus, de van de Eer immer dicht bi de Sünn to sehen is, is de Jupiter faken ok de hele Nacht to sehen. Dorum warrt de Planet in en hele Reeg vun Mythologien mit de höchst Gödders glieksett.

Dynamik vun Jupiter

Ümloop

De Ümloopbahn vun Jupiter is meist en Krink mit en lütte Exzentrizität vun ruchweg 0,0489. Sien Perihel is üm un bi 4,95 AE, dat Aphel liggt bi ruchweg 5,46 AE. Gegen de Ekliptik wiest de Ümloopbahn en lichte Negen vun 1,305° op. De Gasrees bruukt 11 Johren, 315 Daag un 3 Stünnen, üm eenmol üm de Sünn rümtolopen.

Dör sien grote Masse driggt Jupiter dull to’t Massengliekgewicht vun’t Sünnsystem bi. He is neemlich sworer as all annern Planeten tohopen. Dör sien Gravitatschoon maakt he to’n Bispeel den Asteroidengördel bestännig. Ahn sien Wirken künn woll statistisch bekeken all 100.000 Johren en Asteroid de Eer drapen un dat Leven op uns Planet unmööglich maken. Enige Wetenschopplers meent dorüm, dat en Planet as Jupiter in en anner’t Sünnsystem de Grundlaag wesen künn för’t Tostannenkamen vun Leven. Man, dat seht nich all Astronomen so.

Op de Bahn vun’n Jupiter loopt butendem de so nöömten Jupiter-Trojaners, de op de Lagrange-Punkten L₄ un L₅ bestännige Bahnen hebbt.

Rotatschoon

In uns Sünnsystem is Jupiter de Planet de sik an gausten üm sik sülvst dreiht. Sien Rotatschoonsperiood bedriggt knapp teihn Stünnen, wat wegen de starken Fliehkräft to’n Afplatten an de Polen föhrt. BUtendem roteert he as Gasplanet nich as’n sturen Körper, man he wiest en Böverflach mit differentielle Rotatschoon, wat een ok beobachten kann. Dat Äquaterrebeet bruukt 9 h 50 min 30 s för de Rotatschoon, wiel de Poolrebeden in 9 h 55 min 41 s roteert. Dorna warrt de Äquatorrebeden as System I un de Poolrebeden as System II betekent. De Rotatschoonsass is mit 3,13° blots ’n beten gegen de de Ümloopbahn neegt. In Gegendeel to de annern Planeten gifft dat op Jupiter also keen utprägte Johrestieten. De Präzessionsperiood vun de Rotatschoonsass liggt na en Modellreken bi ruchweg 500.000 Johren.

Annere physikaalsche Egenschoppen

De Grött von Jupiter un von de Eer in Vergliek.

Jupiter is de Planet mit de meisten Masse in uns Sünnsystem. He hett twee’nhalf mol so veel Masse as de annern söven Planeten tohopen. Dormit is Jupiter de eenzige Planet bi den de gemeensome Swoorpunkt mit de Sünn buten de Sünn liggt. Sien Masse is dat 318-facke vun de Eerdmasse un de 1048. Deel vun de Sünnmasse.

Togliek is Jupiter mit sien Dörmeter vun 143.000 km ok de gröttste Planet in’t Sünnsystem. Dat is ruchweg ölvenmol de Dörmeter vun de Eer oder en Teihntel vun den Sünndörmeter. As Gasrees hett he mit 1,326 g/cm³ en teemlich lütte Dicht.

De Planet wiest en teemlich starke Afplatten op, vunwegen dat he so gau roteert. De schienboire Winkeldörmeter vun de Eer ut bedriggt afhangig vun’n Afstand to de Eer 32-48″. En bekannt Phänomen is de Grote Rode Plack, de al vör 2000 Johren beobacht worrn is. Dat is en groten Warvelstorm in de Wulken süddlichen vun’n Äquater. Eerst siet korte Tite is dorgegen bekannt, dat ok Jupiter en Ringsystem hett. Jupiter hett ungefähr de gröttste Utdehnen vun en „kollen“ Körper, de ut Waterstoff besteiht. „Koolt“ bedüüt in den Tosamenhang, dat in den Himmelskörper keen Karnfusion to Helium stattfinnen deit, wat em to en Steern maken de. Üm in de Laag to wesen, Karnfusion ingang to setten müss Jupiter 70-mol sworer wesen – denn weer he en so nöömten Roden Dwarg.

Opbo

Jupiter hett keen kloor defineerte Atmosphäär, vunwegen dat de hele Planet ut Gasen besteiht. Dordör geiht de butere Gashüll ahn Phasenwessel langsom in en fletigen Tostand aver, vunwegn dat sik de Druck över’n kritischen Punkt vun de Gasen in de Atmosphäär bewegt.

De böveren Schichten vun Jupiter bestaht tomehrst ut Waterstoff (89,8 ± 2 Vol-%) un Helium (10,2 ± 2 Vol-%). Dorto kamt lütte Andeelen vun Methan un Ammoniak. Vun de Massenproportschoon is dat ruchweg 75 % Waterstoff, 24 % Helium un 1 % annere Gasen. In Sporen sünd ok Verbinnen vun de Elementen Suerstoff, Stickstoff, Swevel un vele annere funnen worrn. In’t bövere Rebeet vun Jupiter kamt dorüm ok Water, Swevelwaterstoff un annere Oxiden un Sulfiden vör. Bito bargt de buteren Schichten ok Kristallen ut froren Ammoniak, dat in de deeperen Schichten mit Swevelwaterstoff to Rookwulken ut Ammoniumsulfid reageeren kann. Noch deepere, warmere Schichten bargt wohrschienlich ok Sporen vun orgaansche Verbinnen.

Alltohopen kann man dorvun utgah, dat Jupiter de Tosamensetten vun de Gaswulk weddergifft, ut de sik vör ruchweg 4,5 MIlliarden Johren de Sünn entwickelt hett. De Opbo vun Jupiter is dorbi vergliekbor mit den Saturn, de aver en lütteren Helium-Andeel hett. Wegen jemehr düütlich lütteren Swoorkraft bargt de beiden annern Gasresen Uranus un Neptun düütlich weniger Waterstoff un Helium.

Schemaatsch Snitt dör Jupiter to’n Dorstellen vun’n binneren Opbo

Na binnen nimmt de Druck bannig to. Dordör geiht de Waterstoff in’n fletigen Tostand över. As de Druck över’n kritischen Punkt anstiggt, gifft dat aver keen Phasenwessel twüschen gasförmig un fletig, wat bi de Ümstännen al so nich mehr to ünnerscheden is. Vun dorher kann een bi Jupiter ok keen Böverflach defineert warrn.

Bi weniger as 78 % vun’n Jupiterradius wirkt en Druck vun mehr as 300 Millionen Eerdatmosphären. De Waterstoff geiht hier in en Phaas över, de elektrischen Stroom leiden kann. Wegen disse Egenschopp warrt se as metallische Phaas betekent. De Wetenschop geiht dorvun ut, dat ruchweg bi en Veerdel vun’n Radius en Karn ut Steen un Ies anfangt, de ut cheemsch sworere Elementen besteiht. Disse Karn hett ruchweg 20-mol de Masse vun de Eer. De Massenandeelen binnen den Jupiter liggt bi ruchweg 71 % Waterstoff, 24 % Helium un 5 % annere Elementen.

Intressant is de Vergliek mit den Saturn, de 10 % lütter is un blots 95 Eerdmassen ansteed vun 318 bargt. Na Modellreken fangt de metallsche Schicht eerst bi 0,47 Saturnradien an. Ok hier warrt en Karn ut Steen un Ies vermoodt, de wohrschienlich sössteihn Eerdmassen opwiest – dat is bannig veel, wenn een bedenkt, dat de Planet 70 % weniger Samtmasse opwiest. De Saturnkarn maakt dormit 25 % vun de Masse ut, bi Jupiter sünd dat dorgegen blots 4 %. De Temperatur in’n Karn leegt bi 12.000 K bi Saturn un 20.000 K bi Jupiter.

Weder

Grote Rode Plack

De Grote Ro’e Plack, „red spot junior“ un de drüdde ro’e Plack, de in’n Mai 2008 opduukt is, opnahmen vun’t Hubble-Teleskop.

Blangen de hellen un düsteren Wulkenbänner, de sik parallel to’n Äquater utbillt hebbt, fallt vör allen de Grote Rode Plack op, de all siet mehr as 300 Johren beobacht warrn kann. De Grote Rode Plack is en bannig groot oval Hoochdruckrebeet, dat in sien Läng in Richt vun de Jupiter-Rotatschoon twee Eerddörmeter groot is. He is mit keen faste Böverflach verbunnen, liggt aver bestännig twüschen twee Wulkenbänner bi ruchweg 22° süüdliche Breed. De engelsche Naturroscher hett den Plack 1664 to’n eersten mol beschreven. Siet de Tiet hett he sik blots ’n beten verännert. Op de Eer lööst sik Warvelstörm vun disse Oort to’n Vergliek in weniger Weken wedder op.

Wegen sien Grött, kann de Grote Rode Plack al in lütte Amateurteleskopen beobacht warrn. Sien opfallige Farv is düütlich roder as de Rebeden rundüm, liekers ist dat keen deep lüüchten Root. De Klöör wesselt mit de Johren so üm Oraansch rüm. To’n Söken künn een sik an de Inbuchten vun den düsteren süüdlichen äquateriolen Gördel orienteren, de dör den Plack tostannen kummt. Man seggt dorto ok Bucht vun’n Groten Ro’en Plack (eng.: Red Spot Hollow). Man, de süüdliche Gördel is för korte Tiet verswunnen, so dat de Plack nu noch beter op en breed, witt Band to sehn is. Woneem de Rode Farv vun den Plack herkummt un wovun Elementen dor en Rull speelt is opstunns noch nich bekannt.

Warvelstörm

De Grote Ro’e Plack kreist jümmerto üm den Jupiter, hier en swart/witt-Animatschoon ut dat Johr 2005

Jüngere Resultaten ut de Forschung wiest, dat Jupiter en 70-johrigen Klimazyklus hett. In disse Tiet billt sik an Reeg vun Warvelstörm – Zyklonen un Antizyklonen – de sik na en Tiet wedder oplööst. Dat Afflauen vun de groten Störm ännert ok de Temperatur un föhrt to Ünnerscheden twüschen den Äquater un de Polen vun bit to teihn Kelvin, de anners dör’t duersome Mischen vun’t Gas dör de Störm hinnert warrt. Bit 2011 schülln de meisten Störm verswunnen wesen, wobi de Grote Rode Plack de Entwicklung wegen sien grote Energie överstahn hett. De letzte Klimawannel vun disse Oort is op Jupiter 1939 beobacht worrn.

Blangen den Groten Roden Plack is siet längere Tiet ok en Struktur mit de Beteken Witt Oval bekannt, de aver blots een Eerddörmeter groot is. Dat witte Oval hett sik af 1998 ut dree Störm entwickeln, de al siet de 1930er Johren bekannt weern. In’t Johr 2006 hett dat Hubble-Teleskop Opnahmen maakt, de en Farvwessel vun Witt na Root wiest. In tokamen Tiet warrt dat also woll en tweeten Groten Ro’en Plack geven. Op engelsch warrt he nu al red spot junior nöömt. Ne’ere Meten binnen in hebbt Windsnelligkeiten vun bit to 6000 km/h geven.

In’n Mai 2008 is noch en drüdden roden Plack entstahn. Entstahn is de ne’e Plack ut en witt oval Stormrebeet. Dat Ännern vun de Farv düüt dorop hen, dat de Wulken in gröttere Hööch opstiegt. Ok de Wulken vun’n Groten Roden Plack sünd in de glieken Hööch to finnen. In’n Juli 2008 is de drüdde rode Plack aver vun den Groten Roden Plack opnahmen worrn, as Biller vun Hubble wiesen doot.

Magnetfeld

Jupiter sien Magnetfeld: Feldlienen sünd blau, dat Ro’e is de Plasmaring vun Io un in gröön is de Partikelstroom dorstellt, de Material vun Io in Jupiter sien Poolrebeden bringt.

Dat Magnetfeld vun’n Jupiter is ruchweg veerteihnmol so stark as dat vun de Eer, mit Feldstärken twüschen 4,2 Gauß (= 0,42 Millitesla) an’n Äquater un 10-14 Gauss (= 1,0-1,4 mT) an de Polen. Afsehn vun de Sünnplacken is dat dormit dat starkste Megnetfeld in’t hele Sünnsystem. Man geiht dorvun ut, dat dit Magnetfeld dör Warvelströöm tostannen kummt, also vun dat Bewegen vun elektrisch leiden Material in’n Karn, woneem de metallsche Waterstoff is. De Vulkanen op den Maand Io stööt grote Mengden vun Sweveldioxid ut, de an de Ümloopbahn langs en Gasring üm den Jupiter tüügt. Dat Gas warrt in de Magnetosphäär ioniseert, wobi Swevel un Suurstoff-Ionen entstaht. Tosamen mit Waterstoff-Ionen ut de Jupiter-Atmosphäär formt se en Plasma-Schicht in de Äquatereven vun den Planet. Dat Plasma roteert mit den Jupiter un sorgt so för en Verformen vun’t Dipoolfeld in disse magneetschen Schiev. De Elektronen in de Plasma-Schicht sorgt för en stark Radio-Signal, dat Utbröök in’t Rebeet vun 0,6-30 MHz tüügt.

In en Afstand vun ruchweg 75 Jupiter-Radien kummt dat dör dat Tosamendrapen vun de Magnetosphäär mit den Sünnwind to en Schockfront-Bagen (eng.: bow shock). Üm de Magnetosphäär rüm slutt sik de Magnetopause an, de an de binneren Kant vun den Magnetosheath liggt — en Rebeet twüschen de Magnetopause un de Schockfront. De Sünnwind wirkt op disse Rebeden wat to en Utwieten in de Läng op de Lee-Siet föhrt, so wiet dat de Magnetosphäär meist bit an de Ümloopbahn vun’n Saturn recken deit. De veer groten Maanden vun Jupiter bewegt sik all in de Magnetosphäär vun’n Jupiter, so dat se vun’n Sünnwind schuult sünd.

Jupiter sien Magnetosphäär is verantwoortlich för de starken Utbröök vun Radio-Strahlen vun de Poolrebeden. De Vulkanismus op Io bringt Gas in de Magnetosphäär vun Jupiter in, de en Ring vun lütte Partikels üm den Planet spiesen deit. Bi sien Ümloop bwegt sik Io dör dissen Ring dör, wobi Alfvén-Bülgen entstaht. Disse Bülgen transporteert ioniseerte Materie in de Poolrebeden vun Jupiter. Dör en Zyklotron-Maser-Mechanismus warrt dordör Radiobülgen tüügt, un de Energie warrt kegelförmig afstrahlt. Wenn sik de Eer dör dissen Kegel bewegt, künnt de Strahlen vun’n Jupiter starker wesen as de Radio-Strahlen, de vun de Sünn afgeven warrt.

Ringsystem

Ringsystem vun Jupiter

As de Saturn so hett ok de Jupiter en Ring-System, man dat is so schwach, dat dat kuum to sehn is. Andüüt hett sik dat al 1974 as de Ruumsond Pioneer 11 vörbiflogen is, aver dat eerste mol fotografeert worrn is de Ring 1979 vun de Sond Voyager 1.

Woneem de Ring herkummt is lange Tiet nich kloor worrn. Vun de Eer ut weer de Ring nich to beobachten, vunwegen dat de ut Stoffköörn tohopensett is, de to’n gröttsten Deel nich grötter sünd as de Partikels vun’n Zigarettenrook. Dorto noch is de Stoff bannig düüster mit en Albedo von 0,05, so as von dat beten Licht, wat bi den Jupiter von de Sünn noch ankummt 95% von den fienen Stöövkraam versluckt wart.

De Ringen sünd ok nich sünners groot, wohrhaftig bewegt se sik langsom in en Spiralbewegen op den Jupiter to un warrt in tokamen Tieten vun em versluckt warrn. De spiralige Rotatschoon hett verschedene Oorsaken. To’n een warrt de Stoffpartikels vun’t starke Magnetfeld vun’n Jupiter elektrisch oplaadt. Se stööt denn mit annere Partikels tosamen, de ok oplaadt sünd, de to’n Bispeel ut’n Sünnwind infungen warrt, un wat denn to’n Afbremsen föhrt. Dorto warrt de Partikels ok Afbremst dör de Absorpschoon un de ansluten Remisschoon vun Licht. Dorbi verleert de Partikels Bahndreihimpuls, en Effekt, de ok as Poynting-Robertson-Effekt bekannt is. Beide Saken tosamen sorgt dorför, dat de Stoff in en Tiet vun ruchweg 100.000 Johren ut den Ring verswinnt.

Hööftring, an’n 9. November 1996 vun de Sond Galileo opnahmen

De Oorsprung vun de Ring is eerst dör de Galileo-Misschoon kloor worrn. De fiene Stoff kummt wohrschinelich vun de lütten felsigen Maanden vun’n Jupiter. Disse Maanden warrt jümmerweg vun lütte Meteoriten drapen. Dör de lütte Gravitatschoon vun de Maanden warrt en groten Deel vun dat Material, dat dorbi utsmeten warrt, in de Ümloopbahn sleudert un füllt so de Ringen wedder op.

De Hööftring to’n Bispeel besteiht ut den Stoff vun de Maanden Adrastea un Metis. Twee swäcker Ringen (Gossamer-Ringen) slutt sik na buten hen an. Dat Material vun disse beiden stammt vor allem vun de Maanden Thebe un Amalthea. Butendem is noch en bannig dünnen Ring in en butere Ümloopbahn opdeckt worrn, de en Dörmeter vun üm un bi 640.000 km hett. De Partikels bewegt sik mit en Negen vun 20° gegen de Äquatereven vun Jupiter un bewegt sik eggen de Rotatschoonsricht vun’n Planet. Woneem disse Ring herkummt is noch nich kloor. Dat warrt aver vermoodt, dat he ut interstellare Mateer tosamensett is.

Binnen den Hööftring gifft dat en Halo vun Stoffköörn, de sik in en Rebeet vun 92.000 bit 122.500 km, vun’n Jupiter-Middelpunkt meten, befinnt. De Hööftring slutt sik doran un reckt vun de Böverkant vun’t Halo bit ruchweg an de Ümloopbahn vun Adrastea ran. Över de Ümloopbahn vun Metis warrt de Hööftring düütlich swacker. De Ring is weniger as 30 km dick.

De binnere Gossamer-Ring, de vun Amalthea spiest warrt, geiht vun de buteren Grenz vun’n Hööftring bit to de Bahn vun Amalthea bi ruchweg 181.000 km vun’n Jupiter-Middelpunkt. De butere Gossamer-Ring geiht wieter vun 181.000 km bit ruchweg 221.000 km un liggt dormit twüschen de Ümloopbahnen vun Amalthea un Thebe.

Maanden

De vullständige Översicht steiht ünner: List von de Jupiter-Maanden

Jupiter hett na’t hüütige Weten (Stand: 30. Januar 2012) 66 bekannte Maanden. Disse Mannden warrt in verschedene Koppels indeelt.

In’t Johr 1610 harr Galileo Galilei mit sien nee Feernrohr sehen, dat de Jupiter veer grote Maande hett, de vundaag Galileische Maanden nöömt warrt. Dat sünd (vun binnen na buten) Io, Europa, Ganymed un Kallisto mit Dörmetern twüschen 3.122 un 5.262 km. Disse veer sünd ok de gröttsten vun de Jupiter-Maanden. Se kreist op Bahnen üm Jupiter, de dicht an’n Planet verloopt un blots wenig neegt sünd. Opdeckt weern se unafhangig vun Galilei ok vun Simon Marius. All annern Maanden – mit Utnahm vun Amalthea, de 1892 opdeckt weer – sünd eerst in’t 20. oder 21. Johrhunnert funnen worrn.

Io is bekannt dorför, dat he geoloogsch aktiv is. He wiest en stark utprägten Vulkanismus op, de ok för en dünne Atmosphäär ut Sweveldioxid sorgen deit. Dat warrt annahmen, dat Io en Iesenkarn un en Steenmantel hett. Jüst so en Opbo hett wohrschienlich ok Europa, man doröver warrt en ruchweg 100 km deepen Ozean ut Water vermoodt, de an de Böverflach vun en 10 bit 20 km dicken Iesschicht afslaten warrt.

Ganymed is de gröttste Maand in’t Sünnsystem. Ok hier warrt en Iesenkarn un en Steenmantel vermoodt, bito aver ok en Iesenmantel. Ganymed hett butendem en egen Magnetfeld. Kallisto besteiht wohrschienlich ut en Mischen vun Iesen un Steen, de vun en Iesköst övertogen is. Forschers hebbt op Kallisto Anteken för Kohlenstoff- un Stickstoffverbinnen opdeckt. Binnen in gifft dat wohrschienlich ok Schichten ut fletig Water.

Blangen de Galileischchen Maanden hett Jupiter noch veer annere Maanden, de sik op wenig neegte Bahnen dicht an’n Planet bewegt: Metis, Adrastea, Amalthea un Thebe. Mit Dörmetern vun 20 bit 131 km sünd de aver veel lütter. De Wetenschopplers gaht dorvun ut, dat de acht binneren Maanden to glieken Tiet entstahn sünd.

De Rest vun de Jupiter-Maanden sünd lütte Objekten mit en Dörmeters vun 1 bit 85 km, de wohrschienlich eerst later vun Jupiter sien Gravitatschoon infungen worrn sünd. Deelwies hebbt se noch vörlöpige Beteken, bit se vun de IAU ehrn offiziellen Naam kriegt.

Mit de Gravitatschoon vun’n Jupiter hett dat in de 1960er Johren ok de Komeet Shoemaker-Levy 9 to doon kregen, so warrt dat vermoodt. Dordör is de Komeet in en bannig elliptische Ümloopbahn (Exzentrizität > 0,99, Apojovium) dwungen worrn. De Komeet is in’n Juli 1992 binnen de Roche-Grenz an’n Jupiter vörbiflagen un dorbi in 21 Stücken tweireten. Twee Johren later sünd disse Fragmenten op den Planeten stört.

Sichtborkeit

Opnahm vun en Konjunkschoon vun Jupiter (links) un Venus (rechts) in’m März 2012. Foto:Bresson Thomas

Jupiter kann nachts goot vun de Eer ut beobacht warrn un is mit bloot Oog to sehn. Vun sien gröttstmöögliche Helligkeit her is Jupiter – Na de Sünn, den Maand un de Venus – dat veerthellste Objekt an’n Himmel. Bi sünnere Kunstellatschonen vun de Planeten kann Jupiter sogor heller lüchten as de Venus. Ut dissen Grund weer de Planet ok al in de Antike bekannt. Een vun de eersten Lüüd, de den Jupitermit en Feernrohr bekeken hebbt, weer Galileo Galilei in’t Johr 1610. Dorbi hett he ok al de veer gröttsten Maanden vun’n Jupiter sehn, de vundaag na em as de Galileischen Maanden betekent warrt.

Ruumsonden na’n Jupiter

Jupiter is in’n Verloop vun de Johren vun de Ruumfohrt al mehrmols vun Ruumsonden besöcht worrn. Eenige vun de Misschonen weern dorbi gor nich op den Jupiter sülvst utricht, man hebbt em mit Hülp vun en Swing-by-Manöver to’n Gaumaken bruukt, üm dorna jemehr egentlichen Telen antostüern.

Pioneer

Jupiter op en Bild, dat vun en Pioneer-Sond opnahmen worrn is.

Pioneer 10 weer de eerste Ruumsond, de an’n Jupiter vörbiflagen is. Dat weer an’n 3. Dezember 1973 in en Afstand vun ruchweg 130.000 km. De tweete weer Pioneer 11, de an’n 3. Dezember 1974 bit op 43.000 km an de bövere Grenz vun de Wulkenschicht rankamen is. Disse beiden Sonden hebbt de eersten Biller ut de Neeg opnahmen, de aver noch en teemlich slechte Oplösung harrn. Wichtige Daten hebbt de Sonden ok över de Magnetosphäär sammelt.

Voyager

Voyager 1 is in’n März 1979 dör dat Jupiter-System flagen, veer Maanden later keem glieks Voyager 2 achteran. De beiden Voyager-Sonden hebbt vele ne’e Maanden vun’n Jupiter opdeckt un ok de Galileischen Maanden nipp unu nau ünnersöcht. To’n eersten mol künn de Vulkanismus op Io nawiest warrnun ok dat ringsystem vun’n Jupiter is dorbi opdeckt worrn. Bito hebbt de Sonden de eersten Opnahmen vun de Planetenatmosphäär ut de Neeg maakt.

Ulysses

De Sünnensond Ulysses is in’n Februar 1992 mit en Afstand vun ruchweg 450.000 km an’n Jupiter vörbiflagen. De Sond is bi dat Manöver ut de Even vun de Ekliptik rutsleudert worrn un hett en polare Ümloopbahn üm de Sünn inslahn. Bi de Gelegentheit hett se Daten vun de Magnetosphäär vun’n Jupiter sammelt. Biller vun den Planet hett se aver keen maken künnt,vunwegen dat keen Kamera an Boord weer.

Galileo

De Rummsond Galileo bi’t Vörbereiden op den Start

De NASA-Sond Galileo is de eenzige Ruumsond, de üm den Jupiter kreist is. De Ümloopbahn hett se an’n 7. Dezember 1995 inslahn na en Flaag vun üm un bi söss Johren. Al 1994 hett se op’n Weg Opnahmen maakt vun den Inslag vun den Komeet Shoemaker-Levy 9, de op de Siet passert sünd, de vun de Eer weg weisen de. De Sond is söven Johr lang üm Jupiter kreist un is dorbi ok mehrere molen an de Galileischen Maanschen vörbiflagen. De Sond hett ünner annern Vulkanutbröök op Io beobacht, Henwiesen op den ünner Ies verstekenen Ozean op Europa funnen un de Wulkenbewegung vun Jupiter sülvst beobacht. Man, as de primäre Antenn vun de Ruumsond utfallen weer, künn blots noch en lütten Deel vun de oorsprünglich plaanten wetenschopplichen Daten na de Eer överdragen warrn.

Blangen den Orbiter harr de Galileo-Misschoon ok dat Utsetten vun en Lander vörsehn, de in de Atmosphäär induken un verschedene Daten över Temperatur, Druck, Windsnelligkeit un de cheemsche Tosamensetten sammeln schüll. De Kapsel is in’n Juli 1995 afsett worrn un an’n 7. Dezember 1995 mit en Snelligkeit vun 170.000 km/h in en Winkel vun 9° in de Jupiter-Atmosphäär intreden. Afbremst worrn is se vun en Hittschild un mit en Fallschirm, de sik dorna utklappt hett. An den Fallschirm hett se 57,6 Minuten lang Daten funkt un sik dorbi 160 km deep in de Atmosphäär bewegt. Denn is se vun den gresigen Druck tonichten maakt worrn. In de letzten Sekunnen hett se en Druck vun 22 bar un en Temperatur vun +152 °C optekent.

De Misschoon weer egentlich för 23 Maanden bit Dezember 1997 plant wesen, is aver dreemol verlängert worrn, vunwegen dat de Apparaten un de Andrief noch funkschoneert hebbt. Se is denn an’n 21. September 2003 in de Jupiteratmosphäär lenkt worrn, so lang noch Driefstoff dor weer un dat mit de Elektronik noch mööglich weer. Wegen de hogen Strahlendosis weer de Sond later villicht nich mehr to lenken wesen. Dorüm weer dor Gefahr, dat de Sond op den Maand Europa störten künnt harr un em so mit Bakterien vun de Eer verunreinigt harr. För tokamen Misschonen to’n Utforschen vun Leven op de Jupitermaanden weer dat en groot Problem wesen.

Cassini

Projekschoon vun de Süüdhalfkugel vun Jupiter mit Hülp vun Cassini

De Ruumsond Cassini-Huygens, de op’n Weg na’n Saturn weer, is Enn 2000/Anfang 2001 dör dat Jupitersystem falgen un hett dorbi veel meten un opnahmen. Dat weer to de glieken Tiet, as Galileo ok noch in’n Jupiter-Ümlopp weer. To’n eersten mol künn dor de Magentosphäär mit twee Ruumsonden togliek ünnersöcht warrn. Den lüttsten Afstand harr Cassini-Huygens an’n 30. Dezember 2000 mit ruchweg 10 Mio. Kilometers. Dorbi hett de Sond eenige hoochoplöste Biller vun’n helen Planet maakt.

New Horizons

De Ruumsond New Horizons is op’n Weg na’n Pluto in’n Februar/März 2007 an’n Jupiter vörbiflagen. Den lüttsten Afstand harr se an’n 28. Februar 2007 mit üm un bi den 32-facken Jupiter-Ṛadius. De Sond schüll ünner annern op Wulkenbewegen achten. Se hett Biller vun den Planet un sien Ringsystem maakt un dat Magnetfeld vermeten.

Tokamen Misschonen

Reeknersimulatschoon vun de Ruumsond Juno vör den Jupiter

An’n 5. August 2011 hett de NASA de Ruumsond Juno na’n Jupiter afschickt. Se schall na en Flaagtiet vun 5,2 Johren in en polare Ümloopbahn mit en Periapsis vun 5.000 km swenken. Se hett denn en Ümlooptiet vun ölven Daag. De Misschoon is op en Duer vun een Johr utleggt un schall 33 Ümlööp ümfaten. Dat Teel vun Juno is dat Utforschen vun’t Magnetfeld un vun de Atmosphäär. En Sünnerheit vun Juno is de Energieborn: Dat is de eerste Ruumsond na de buteren Planeten, de vullstännig över Solarnergie bedreven warrt.

Na’t Opdecken vun den Waterozean op den Maand Europa sünd de Planetenforschers nu düchtig intresseert, den Iesmaand nauer to ünnersöken. Dorför is bi de NASA de Misschoon Jupiter Icy Moons Orbiter (JIMO) utklamüstert worrn. De Sond schüll 2017 losflegen. As Energieborn weer en Karnreakter vörsehn. Teel weer, de dree groten Iesmaanden Kallisto, Ganymed un Europa na’nanner to ümkreisen un mit Hülp vun en stark Radar un annere Instrumenten to ünnersöken. De Finanzeren vun JIMO is aver 2005 instellt worrn wegen vele technische Lasten un de Kumplexität vun de Misschoon.

För 2020 hebbt de NASA un de ESA de gemeensome Europa Jupiter System Misschoon/Laplace vörslahn, bi de tomindst twee Orbiters vörsehn sünd. De schüllt op Ümloopbahnen üm Europa un Ganymed inswenken un dat hele Jupitersystem utforschen.

Kulturhistorie

Allegoorsch Dorstellen vun Jupiter as Herrscher över de Deerkreisbiller Fisch un Schütt; vun Sebald Beham, 16. Johrhunnert.

Dör sien grote Helligkeit weer Jupiter al in’t Öllerdom in de eersten Hälft vun’t drüdde Johrdusend vör Christus in’t Olle Ägypten ünner den Naam Hor-wepesch-taui bekannt. In Mesopotamien weer he as Sag-me-gar un vun de Babyloniers later as ^mulbab-bar (Witten Steern) mit den Gott Marduk glieksett. De Naam Jupiter geiht op dat proto-indoeuropääsche *dyeu ph₂ter torüch, wat soveel as Gottvadder bedüüt.

In de Astrologie steiht Jupiter ünner annern för Expansion, Glück, Religion un Philosophie. Toordent sünd em dat Element Füer, de Deerkreisbiller Schütt un Fisch un dat 9. Huus. Ut de Toorden vun Jupiter to Glück un Frohsinn hett sik över dat latiensche Woort iovialis („höört to Jupiter“) dat Woort Jovialität afleidt.

Literatur

• Guillaume Cannat, Didier Jamet: Jupiter und Saturn – die schönsten Bilder der Raumsonden Galileo und Cassini. Delius Klasing, Builefeld 2007, ISBN 978-3-7688-1877-3.
• John W. McAnally: Jupiter and how to observe it. Springer, London 2008, ISBN 978-1-85233-750-6.
• Alexander J. Dessler: Physics of the Jovian magnetosphere. Cambridge University Press, Cambridge 1983, ISBN 0-521-24558-3.

Weblenken

Jupiter. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• NASA: Jovian Fact Sheet (engelsch) un Jovian Satellite Fact Sheet (engelsch)
• Offitschelle NASA Siede över de Juno-Misschon. (engelsch)
• Jupiter Map and Central Meridian (engelsch)

Borns

Dat Sünnsystem

Grote Objekten:  Sünn | Merkur | Venus | Eer | Mars | Ceres | Jupiter | Saturn | Uranus | Neptun | Pluto | Haumea | Makemake | Eris

Objektklassen:  Planeten | Dwargplaneten | Asteroiden | Kometen | Maanden | Meteoroiden

Rebeden:  Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus