Maand (Astronomie)

Allgemeen betekent de Begreep Maand (ok Trabant oder natürlich Satellit) in de Astronomie en Himmelskörper, de natürlich entstahn is un üm en Planet, Dwargplanet oder ok Asteroid kreist. Tohopen bewegt se sik as en System op en Ümlopbahn üm en Steern in de Mitt. So is dat t. B. in uns Sünnsystem mit de Eer un ehrn eenzig Trabanten, den Maand, de tosamen üm de Sünn loopt.

Blang de natürlichen Satelliten gifft dat ok noch de künstlichen Satelliten in de Ruumfohrt. De kreist ok üm en Himmelskörper, hebbt aver mit de Maanden nix to doon.

Historie

In fröhere Tieten weer de Opbo un de Dynamik vun’t Sünnsystem noch nich bekannt. De Denkers un kloken Lüüd harrn de Ansicht, dat sik allns üm de Eer dreiht. Eerst as dat Feernrohr utfunnen weer, weern 1610 mit de Galileischen Maanden to’n eersten mol Objekten opdeckt, de sik mit Sekerheit nich üm de Eer dreihn deen. Dat weer dat eerste Anteken gegen dat geozentrische un för dat heliozentrische Weltbild. Un so weer ok nawiest, dat in Wohrheit de Maand de eenzige Himmelskörper is, de sik üm de Eer dreiht. Dorüm warrt sien Beteken siet de Tiet as Synonym för all natürlichen Satelliten vun Planeten un lüttere Körpers bruukt.

Galilei sien Obdecken is 1611 vun Johannes Kepler ünnermuert worrn mit sien in Frankfort publizeerten Schrift Narratio de observatis a se quatuor Iovis Satellitibus erronibus („Bericht över de veer vun em beobachten warven Begleiders vun’n Jupiter“). Togliek hett he ok sien Slussfolgern unnerstütt. In disse Schrift warrt to’n eersten mol de latiensche Begreep satelles („Liefwachtmann“, in’n Plural satellites ok för „nafolgen Lüüd, Treck“) för disse Oort vun Himmelskörpers bruukt^[1], de vun Galilei noch Sidera Medicea („Mediceischen Steerns“) nöömt weern. Christiaan Huygens bruuk in sien Publiaktschoon Systema Saturnium vun 1659 för den vun em sülvst opdeckten Saturn-Satelliten Titan to’n eersten mol dat Woort Luna („Maand“)^[2].

Maanden in’t Sünnsystem

Blangen den Maand vun de Eer gifft dat noch vele annere in’t Sünnsystem. Alleen de Planeten vun’t Sünnsystem hebbt tohopen mehr as 170 Maanden. Man ok Dwargplaneten oder Asteroiden künnt Mannden heben. Eenige hebbt bannig vele, annere dorgegen blots wenig oder gor keen Maand. Tosamen mit de Asteroiden-Satelliten sünd vundaag mehr as 400 Maanden in’t Sünnsystem bekannt.

Planeten gifft dat ok in annere Sünnsystemen, un dat is wohrschienlich, dat ok disse so nöömten Exoplaneten noch bannig veel Maanden opwiesen doot. Man bit hüüt is de Technik nich so wiet, jem optodecken.

Wat aver noch nich opdeckt worrn is, sünd Maanden, de sülvst ok noch en egen Trabanten hebbt. Dat is wegen de Physik dorachter aver ok nich wohrschienlich, vunwegen dat de Ümloopbahnen vun disse „Maandmaanden“ in den Hill-Ruum vun’n Maand normalerwies nich lang vun Bestand sünd.

De List ünnen gifft en Översicht över de Maanden vun’t Sünnsystem. Dwargplaneten sünd kursiv schreven.

Merkur: 0
Venus: 0
Eer: 1 — Maand
Mars: 2 — Phobos, Deimos
(1) Ceres: 0
Jupiter: 79 — List vun de Jupiter-Maanden
Saturn: 82 — List vun de Saturn-Maanden
Uranus: 27 — List vun de Uranus-Maanden
Neptun: 14 — List vun de Neptun-Maanden
(134340) Pluto: 5 — Charon, Nix, Hydra, Kerberos, Styx
(136108) Haumea: 2 — Hiʻiaka, Namaka
(136472) Makemake: 1 – S/2015 (136472) 1
(136199) Eris: 1 — Dysnomia

Asteroiden — List vun de Maanden vun Asteroiden

Enstahn un Entwickeln

Doröver, woans de Maanden entstahn sünd, gifft dat na Sünnerheiten vun jemehr Grött, Bahnegenschoppen un Tosamensetten ünnerscheedliche Ansichten. Veel diskuteert weer sünners över dat Entstahn vun’n Maand vun de Eer, för den dat vör allen dree verschedene Theorien geev: (a) dör Infangen vun en annern Himmelskörper, (b) tosamen mit de Eer ut en gemeensome Akkretschoonsschiev oder (c) dör Afsplitten oder Afscheden as Naklapp vun en Grootkollision vun twee Protoplaneten.

Bi de regulären Maanden vun de Gasplaneten gellt de Akkretschoon ut Partikel in’t Ümfeld as wohrschienlich. Bi de proportschonal teemlich groten Satelliten as de Maand oder de Pluto-Trabant Charon warrt vundaag tomeist de Theorie vun en Grootkollision annahmen. Maanden, de torüchlöpig üm en Körper kreist, gellt de Annahm, dat hier fardige lüttere Himmelskörpers vun de Gravitatschoon infungen worrn sünd. To’n Bispeel warrt bi de Mars-Maanden Phobos un Deimos vermoodt, dat se fröher Asteroiden weern. Lütte un bannig unregelmatige Asteroiden, de jemehr Rotatschoonssnelligkeit ünner den Influss vun den YORP-Effekt staht, künnt in’n Verloop vun mehrere Millionen Johren dör’t Versnellen tweibreken. Enkelte Fragmenten könnte dnen as Satelliten torüchblieven.

Wat ut de Maanden inst warrt, dorto gifft dat ok ünnerscheedliche Mööglichkeiten. Een dorvun is, dat de Maand in de Roche-Grenz vun en Planet kummt. Dor warrt de Tiedenkraft so groot, dat gröttere Maanden tweireten warrt. Dit Modell gellt as Verkloren för dat Entstahn vun Planetenringen as bi den bekannten Saturnring. Aver ok dorför gifft dat noch annere Theorien. Bi enkelte Ringen sütt dat so ut, as wenn se dör Maanden spiest warrt, de jemehr Ümloopbahn in de Neeg vun den Ring liggt. In’n Fall vun den Saturnmaand Enceladus is dat to’n Bispeel dör Fontänen vun Kryovulkanismus. En annern Fall billt to’n Bispeel de Plutomaanden Nix und Hydra, för de Wetenschopplers annehmt, dat de Inslääg vun Meteoriten över de Johrmillionen to’n Oprieven vun lüttere Mannden föhren kann, de denn en Stoffring billn künnen.

Literatur

Monde. Sterne und Weltraum. Special Bd 7. Heidelbarg 2002. ISBN 3-936278-22-9
David A. Rothery: Satellites of the outer planets – worlds in their own right. Oxford University Press, New York 1999. ISBN 0-19-512555-X
Sushil K. Atreya u. a.: Origin and evolution of planetary and satellite atmospheres. Univ. of Arizona Press, Tucson 1989. ISBN 0-8165-1105-5
Hans Heinrich Voigt, Hermann-Josef Röser (Rutgever): Abriss der Astronomie. Brockhaus, Mannheim 1969, Wiley-VCH, Weinheim 2010 (6. Oplaag). ISBN 3-527-40736-7
Jürgen Blunck: Solar system moons – discovery and mythology. Springer, Berlin 2010 ISBN 978-3-540-68852-5.

Borns

↑ Wolfgang Pfeifer: Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. München ³1997, S. 1167. ISBN 3-423-32511-9
↑ http://archive.org/stream/CristianiHugeni00Huyg#page/2

Weblenken

Natürliche Maanden. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

NASA-List vun Satellitenopdecken (engelsch)

Dat Sünnsystem

Rebeden: Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus

[1] Wolfgang Pfeifer: Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. München ³1997, S. 1167. ISBN 3-423-32511-9

[2] ttp://archive.org/stream/CristianiHugeni00Huyg#page/2

[1]

[2]