Galileische Maanden

As Galileische Maanden warrt de veer gröttsten Maanden vun den Planeten Jupiter betekent. In enkelten sünd dat de Maanden Io, Europa, Ganymed un Kallisto. Disse weern de eersten Maanden, de bi en anneren Planeten opdeckt worrn sünd, neemlich an’n 7. Januar 1610 dör den italienschen Astronom un Naturforscher Galileo Galilei. Na em is de Grupp later nöömt worrn.

Achtergund

Mit Opdecken vun de Galileischen Maanden künn to’n eersten mol ankeken warrn, dat Himmelskörpers existeert, de sik nich üm de Eer dreiht. Dat weer aver en Insaag to dat offiziell geozentrische Weltbild vun de Kark un Sellschop to de Tiet. Dorna güng de Lehr, dat sik all Himmelkörpers üm de Eer dreiht, un dorüm weer Galileis Forschen op dit Rebeet vun all Kreisen, de Influss harrn, as Spökenkram afdoon oder se güngen sogor dorgegen an. Professers in Florenz hebbt sik sogor verseggt, op Galileis Opföddern hen dör sien Teleskop to kieken.

Op dat Bild baven rechts sünd de veer Maanden in’t richtige Maat mit den Planeten Jupiter vergleken, man de Afstand is natürlich veel grötter. Dat Bild is ut enkelten Opnahmen vun de Ruumsond Galileo tohopenmonteert. De Reeg vun baven na ünnen is ok gliek de Reeg na Afstand vun Jupiter, wobi Io an’n dichsten bi is.

Galilei sülvst hett de veer Maanden as Sidera Medicea (de „Mediceischen Sternen“) betekent. Jemehr enkelte Namen stammt vun den Astronom Simon Marius ut Gunzenhausen, de in sien Schrift vun 1614 behaupten de, he harr de Maanden al in’n Novembe 1609 opdeckt. He harr se to Ehren vun sien Markgrafen as Sidera Brandeburgica betekent.^[1]

Galileo Galilei

Galilei hett as eerster vörslahn, den Ümloop vun de veer Maanden as Klock to bruken, de weltwiet to sehn is. Mit Tabellen un Beobachten vun Maanddüstern künn man överall de Oortstiet un dormit den Längengraad bestimmen. Man, 1676 hett Ole Roemer dör en Vergliek vun Tabellen un Beobachten in Paris nawiest, dat de Lichtsnelligkeit endlich is. Deswegen müssen de Tabellen üm de Looptiet vun’t Licht korrigeert warrn. En anner’t Problem is üm 1740 rüm vun Pehr Wilhelm Wargentin an de Steernwacht Uppsala nawiest worrn: De Maanden künnt nich as Klock bruukt warrn, wieldat se nich jümmer de lieke Snelligkeit opwiest. Wargentin glööv, dat de Grund dorför de gegensietige Influss dör de Gravitatschoon wesen müss. Dat is 1766 vun Joseph-Louis Lagrange un 1788 vun Pierre-Simon Laplace narkent un bestätigt worrn. Laplace wies bito na, dat de dree Maanden Io, Europa un Ganymed in en bestännig Tietproportschoon 1 : 2 : 4, de so nöömte Laplace-Resonanz, lopen deen. He kunn dormit to’n eersten mol ok de Massen vun de Maanden utreken. Dat gegensietige Verdüstern vun de Maanden warrt hüüt nipp un nau beoabchtet, üm dormit de Ümloppbahn vun Sonden as Galileo nauer bestimmen to künnen.

De veer Galileischen Maanden tellt to de gröttsten Maanden in’t Sünnsystem. Ganymed is mit sien ruchweg 5300 km Dörmeter sogor grötter as de Planet Merkur. De Bavenflachen vun de veer sünd bannig verscheeden. Weeswark hett Io maakt, as de Ruumsond Voyager 1 an den Maand vörbiflagen is un dorbi aktive [Vulkan (Eerdwatenschoppen)|Vulkanen] opdeckt weern. Dat is opstunns de eenzige Himmelskörper neven de Eer, de vundaag noch aktiven Vulkanismus opwiest. Man, ok Europa wies sik as intressant. De Maand hett en kluftige Bavenflach, ünner welke siek möglicherwies en Ozean befinnt.

Mit tonehmend Afstand vun’n Jupiter nimmt de middlere Dicht vun de Maanden af. Dat Material vun Kallisto kann kuum noch „Steen“ nöömt warrn. All de annern later opdeckten Jupitermaanden – de föffte weer 1892 Amalthea mit ungefäähr 150 km Dörmeter – blievt vun de Grött her wiet achter de Galileieschen Maanden torüch. Bit hüüt sünd tohopen wietere 59 Maanden opdeckt worrn, aver de Masse vun jem all tohopen is jüst man een Promill vun de Masse vun Europa, wat de lüttste vun de Galileischen Maanden is.

Bornen

↑ J. S. T. Gehler: Physicalisches Wörterbuch 1798 – Nebenplaneten

Literatur

Debarbat, S. and C. Wilson: The Galilean Satellites of Jupiter from Galileo to Cassini, Roemer and Bradley in Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A: Tycho Brahe to Newton; edited by R. Taton and C. Wilson in The General History of Astronomy vol. 2A, ed. by M. Hoskin p. 144–158. New York: Cambridge University Press 1989.
Morrison, D. ed.: Satellites of Jupiter, University of Arizona Press 1982.

Websteden

Jupitermaanden. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Aktuelle Positschoon vun de Galileischen Maanden – Feernglasansicht (Hoochdüütsch)

Maanden vun den Planeten Jupiter

Ahn Naam: S/2003 J 2 | S/2003 J 4 | S/2003 J 9 | S/2003 J 10 | S/2003 J 12 | S/2003 J 16 | S/2003 J 18 | S/2003 J 19 | S/2003 J 23 | S/2010 J 1 | S/2010 J 2 | S/2011 J 1 | S/2011 J 2 | S/2016 J 1 | S/2017 J 1 | S/2017 J 2 | S/2017 J 3 | S/2017 J 5 | S/2017 J 6 | S/2017 J 7 | S/2017 J 8 | S/2017 J 9

Kiek ok na bi: List von de Jupiter-Maanden

[1] J. S. T. Gehler: Physicalisches Wörterbuch 1798 – Nebenplaneten

[1]