Haumea (Dwargplanet)

(136108) Haumea (Symbol: ) is en Dwargplanet. He tellt to de gröttsten Objekten, de bit hüüt in’n Kuipergördel opdeckt worrn sünd. Dör sien bannig gaue Rotatschoon hett he en düchtig ellipsoide Form mit en Äquaterdörmeter, de ruchweg dubbelt so groot is as de Afstand twüschen de beiden Polen.

(136108) Haumea
Egenschoppen vun’n Orbit (Simulatschoon)
Orbitklass	Dwargplanet
Grote Halfass	43,342 AE
Perihel — Aphel	35,159 — 51,524 AE
Bahnexzentrizität	0,189
Bahnnegen gegen de Ekliptik	28,194 °
Ümlooptiet	285,3 a
middlere Bahnsnelligkeit	4,524 km/s
Physikaalsch Egenschoppen
Dörmeter	2.200 x 1.100 km
Masse	3,9 × 1021 kg
Middlere Dicht	2,6–3,3 g/cm³ g/cm³
Rotatschoonsduer	3,917 h h
Albedo	>0,6
Historie
opdeckt vun	J. L. Ortiz, F. J. Aceituno, P. Santos Sanz un M. Brown, C. Trujillo, D. Rabinowitz
an’n	2003-03-077. März 2003
in	Observatorio de Sierra Nevada
Annere Beteken	2003 EL61

Opdecken

Achtergrund

De Opdecken vun Haumea is an’n 28.Juli 2005 vun J. L. Ortiz, F. J. Aceituno un P. Santos Sanz vun’t Observatorio de Sierra Nevada in Spanien bekannt geven worrn, na en ne’e Utweerten vun Opnahmen, de an’n 7. März 2003 maakt worrn sünd, vun wegen dat de Arbeitsgrupp vun Mike Brown an’t Caltech an’n 20. Juli 2005 en Tagungsbidrag över dat Objekt ünner den Arbeitsnaam K40506A ankünnigt harr. De Beobachten vun Ortiz sünd mit en normal in’n Hannel to köpen Schmidt-Cassegrain-Teleskop mit en Hööftspegel vun 35 cm Dörmeter maakt worrn, as dat ok vun Amateur-Astronomen bruukt warrt. De Grupp künn dat Objekt toeerst blots dree Daag lang beobachten. Aver later künn dat ok op Archivopnahmen wedderfunnen warrn, ünner annern ok op Biller vun’n Palomar Sky Survey ut dat Johr 1955. Mit Help vun disse tosätzlichen Positschonen weer dat mööglich, de Bahn seker to bestimmen, so dat de Opcken an’n 28. Juli 2005 bekannt geven worrn is. Toeerst geev dat Twievel, de nich verklort weern, wat nich de Ortiz-Grupp för de mellte Opdecken de Daten vun de Beobachten vun de Brown-Grupp ut dat Internett rünnerlaadt un utweert harrn, ahn dorop hentowiesen. Dorüm weern de Naams vun de Opdeckers vör en Tiet wedder vun’t Minor Planet Center vun de List streken worrn.

Striet üm’t Opdeken

Mike Brown, Chad Trujillo un David Rabinowitz vun’t Caltech hebbt dat Objekt an’n 28. Dezember 2004 an de Palomar Steernwacht opdeckt. De Arbeitsgrupp üm Mike Brown hett em de inoffizielle Arbeitsbeteken „Santa“ geven. Wegen de Publikatschoon vun de Opdecken vun Haumea (ehmols as 2003 EL₆₁ betekent) dör de spaanschen Astronomen, hett de Brown-Grupp de Opdecken vun de beiden noch grötteren transneptunschen Objekten (136199) Eris (ehmols 2003 UB₃₁₃, Xena) un (136472) Makemake (ehmols 2005 FY₉) blots wenige Stünnen later op en Pressekunferenz bekannt geven.

Brown un sien Grupp hebbt Ortiz un sien Lüüd toeerst as Eerstopdecker vun (136108) Haumea acht, bitdat sik rutstellen de, dat Ortiz et al. op apentlich in’t Internett stellte Teleskop-Logdaten vun Brown sien Arbeitsgrupp togrepen harrn, bevör se de Opdecken bekannt maakt harrn. Nu weer Ortiz sien Lüüd vörhollen worrn, dat se de Opdecken op jemehr Opnahmen vun 2003 eerst mit de Help vun disse Daten maakt hebbt, man Ortiz segg, dat he bloots nakeken harr, wat dat vun Brown ankünnigte Objekt mit de Arbeitsbeteken K40506A de glieke Himmelskörper weer, dat sien Grupp dat Objekt aver unafhangig dorvun opdeckt harr. Nu hett Brown sien Grupp de Spanier verhollen, dat se dormit gegen de Regeln vun de Wetenschopsethik verstött harrn un fodder vun’t Minor Planet Center (MPC), Ortiz et al. den Status as eerste Opdecker wedder aftokennen.

De Striet geiht dorop torüch, dass na de Regeln vun de Internatschonalen Astronoomschen Union, de Opdecken vun en Asteroid oder Dwargplanet de Beobachters tosnackt warrt, de as eerste noog Positschoonsbestimmen an dat MPC övermiddeln deit, dat de Ümloopbahn vun dat Objekt in’t Sünnsystem nipp un nau noog bestimmt warrn kann. De Grupp üm Brown hett Haumea woll al Enn 2004 funnen, de Opdecken eerst aver geheem hollen. Dorgegen hett de Grupp üm Ortiz de Beobachten an’n 28. Juli 2005 an dat MPC övermiddelt un warrt dorüm vun’t MPC as Opdecker föhrt.

Naam

Sien Naam hett de Himmelskörper an’n 17. September 2008 vun de Internatschonalen Astronoomschen Union kregen. Op’n Vörslag vun Mike Brown is he na de hawaiischen Göddin Haumea nöömt worrn. Gliektietig dormit is Haumea as de föffte Dwargplanet vun’t Sünnsystem acht worrn. Ortiz harr den Naam Ataecina vörslahn.

Ümloopbahn

De Bahn vun (136108) Haumea (gröön) in’n Vergliek to de vun (134340) Pluto (root), (136472) Makemake (blau) un Neptun (grau); Grötten sünd nich na Maat.

(136108) Haumea löpt op en elliptische Bahn in 285 Johren eenmol üm de Sünn. Dat Perihel is ruchweg 35 AE vun de Sünn weg, dat Aphel üm un bi 51 AE. De Bahneven is üm 28° gegen de Ekliptik neegt.

Egenschoppen

Ut de Ümloopbewegen vun den grötteren vun de beiden Maanden künn de Masse vun (136108) Haumea teemlich seker op 3,9·10²¹ kg bestimmt warrn, wat ruchweg 30 % vun de Masse vun (134340) Pluto is. Ut de beobachten lichtkurv is torüchslaten worrn, dat Haumea in blots 3,9154 Stünnen üm de egen Ass roteert. Dormit roteert de Dwargplanet gauer as jichtenseen anner’t Objekt in’t Sünnsystem, dat en Dörmeter vun mehr as 100 km hett. De Lichtwessel düüt ok dorop hen, dat dat Objekt vunwegen sien gaue Rotatschoon en längliche Form annahmen hett. Man geiht dorvun ut, dat dat de Form vun en tweeassig Ellipsoid hett mit en Läng vun 2.200 ± 200 Kilometer un en korte Ass vun ruchweg de Hälft.

Verkloort warrt de gaue Rotatschoon vun Haumea mit sien Entstahn dör de Kollision vun twee Dwargplaneten. Dorna schall de oorsprüngliche Himmelskörper mit en annert Objekt vun ruchweg 1000 km Dörmeter tosamenstött wesen, wobi de gröttste Deel vun’n Iesmantel wegsprengt worrn is. Ut denn Grund hett Haumea ok en düütlich högere Dicht as annere Objekten in’n Kuipergördel. Ut de Schören vun de Kollision sünd nich blots de beiden Maanden tostannen kamen, man ok wietere Lütte Objekten, de mit Haumea en Familie vun Himmelskörpers billt. Wiel de Oppositschoon bedriggt de schienbore Helligkeit üm un bi 17,3^m.

Spektroskoopsche Beobachten an de Keck- un Gemini-Steernwachten hebbt Sporen vun Wateries an de Böverflach vun (136108) Haumea wiest. Haumea is as Dwargplanet bestätigt worrn, as se sik wohrschienlich in en hydrostaatsch Gliekgewicht befinnt, liekers dat se vun en Kugelform düütlich afwiekt.

Maanden

Künstlerische Dorstellen vun Haumea mit ehr Maanden

Beobachten mit Help vun Adaptive Optik an de Keck-Sternwacht hebbt wiest, dat de Dwargplanet vun twee Maanden ümkreist warrt. De gröttere vun de beiden hett den Naam Hiʻiaka un löpt bi en Exzentrizität vun 0,048 in’n middleren Afstand vun 49.100 km in ruchweg 49,1 Daag eenmol rüm. De lüttere heet Namaka. De hett en Afstand vun 39.300 km un en Ümlooptiet vun 34,1 Daag. De Bahnevenen vun de beiden Maanden sünd üm un bi 40° gegenenanner verkippt. Jemehr Massen warrt mit 1 % un 2 % vun de Masse vun (136108) Haumea angeven.

In de Mythologie vun Hawaii sünd Hiʻiaka un Namaka Döchter vun de Fruchtborkeitsgöddin Haumea, de ut verscheden Liefdelen vun Haumea tostannen kamen sünd. De Naams vun de Maanden speelt also op dat vermodte Entstahn vun de beiden Maanden ut Scheren vun de groten Kollision mit en anner’t Objekt an.

Literatur

• M. E. Brown et. al.: Keck Observatory Laser Guide Star Adaptive Optics Discovery and Characterization of a Satellite to the large Kuiper Belt Object 2003 EL61, in The Astrophysical Journal Vol. 632 (10. Oktober 2005) [4]
• M.E. Brown et. al.: Satellites of the largest Kuiper belt objects, in Vorbereiten för Astrophysical Journal Letters (November 2005) [5]

Weblenken

Haumea. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• 2003 EL₆₁ un Maanden in astro.info
• Mike Browns Websteed to 2003 EL₆₁ un sien Maanden (engelsch)
• New York Times: „One find, two astronomers: An ethical brawl“ (engelsch)
• Katastrophe im Kuipergürtel – Astronomie.de, 15. März 2007 (hoochdüütsch)

Dat Sünnsystem

Grote Objekten:  Sünn | Merkur | Venus | Eer | Mars | Ceres | Jupiter | Saturn | Uranus | Neptun | Pluto | Haumea | Makemake | Eris

Objektklassen:  Planeten | Dwargplaneten | Asteroiden | Kometen | Maanden | Meteoroiden

Rebeden:  Asteroidengördel | Kuipergördel | Oortsche Wulk | Heliopaus