Eris (Dwargplanet)

(136199) Eris (Symbol: )^[1] is en Dwargplanet ut uns Sünnsystem, de en Objekt ut den Kuipergördel (KBO, Kuiper Belt Object) is. Eris is bit vundaag de gröttste bekannte Dwargplanet mit en üm un bi 100 km grötteren Dörmeter as Pluto. Eris weer funnen van Mike Brown, vun’t Caltech in Pasadena, an’n 23. Oktober 2003. Mike Brown un sien Team hebbt de Opdecken aver erst an’n 29. Juli 2005 ünner de vörlöpig Beteken 2003 UB₃₁₃ bekannt geven. De Pressmedien hebbt em to ok glieks as den teihnten Planeten ansehn, na denn al lang socht worrn weer. Man dat wull de Internatschonale Astronoomsche Union (IAU) nich so recht achten. An’n 24. August 2006 is fastleggt worrn, dat Eris, Pluto un Ceres Dwargplaneten wesen schullen. Sien endgelltig Naam kreeg he in’n September 2006, un to weer he ok as Asteroid nummereert. De Tall höört also to den Naam mit dorto. Opstunns bewegt sik Eris in en Afstand vun ruchweg 97 AE (14,6 Milliarden km) op ehr düchtig exzentrische un gegen de Ekliptik kippte Bahn üm de Sünn. Vunwegen de grote Exzentrizität tellt de Dwargplanet to de streihten KBOs (Scattered Disk Objects, SDO).

Egenschoppen vun’n Orbit (Simulatschoon)
(136199) Eris

Orbitklass	Dwargplanet
Grote Halfass	67,695 AE
Perihel — Aphel	37,845 — 97,545 AE
Bahnexzentrizität	0,441
Bahnnegen gegen de Ekliptik	44,179 °
Ümlooptiet	556,97 a
middlere Bahnsnelligkeit	3,620 km/s
Physikaalsch Egenschoppen
Dörmeter	2.400 ± 100 km
Masse	(1,66 ± 0,02) · 10²² kg
Middlere Dicht	2,3 ± 0,3 g/cm³
Rotatschoonsduer	? h
Albedo	?
Historie
opdeckt vun	M. Brown, C. Trujillo, D. Rabinowitz
an’n	2003-10-2121. Oktober 2003
in	Mount Palomar
Annere Beteken	2003 UB₃₁₃

An’n 10. September 2003 hebbt Brown un sien Grupp meld, dat 2003UB₃₁₃ ok en Maand hett. In’n September 2006 hett de IAU bekannt geven, dat 2003UB₃₁₃ nu Eris un ehr Maand Dysnomia heet.

Opdecken

Animatschoon vun dree Biller de över dree Stünnen opnahmen weern. Eris wiest sik an linken Bildrand ’n beten över de Mitt.

Dat Kuipergördel-Objekt Eris is vun Mike Brown (CalTech), Chad Trujillo (Gemini-Sternwacht) un David Rabinowitz (Yale-Universität) opdeckt worrn, also vun de sülven Astronomen, de vörher al de de annern groten Transneptune (50000) Quaoar, (90377) Sedna un (90482) Orcus funnen harrn. Eris weer op CCD-Opnahmen opdeckt worr, de al an’n 21. Oktober 2003 mit dat 1,2-m-Schmidt-Teleskop an de Mount-Palomar-Sternwacht maakt worrn sünd. Bi de eersten Bearbeiten vun de Biller ist de Dwargplanet man nich glieks künnig worrn, vunwegen sien langsome Bewegen. Eerst as de Opnahmen an’n 5. Januar 2005 noch eenmol utweert worrn sünd, hett man denn dit Objekt as to’n Kuipergördel hörend utmaakt.

Toeerst weer plaant, de Opdecken eerst later künnig to maken, nadem man noch wietere Beobachten maakt harr. Denn is aver bekannt worrn, dat al Informatschoonen över en vun de Teleskopen, dat to’n Ünnersöken un Beobachten vun Eris bruukt weer, över en apentlich Websteed anfraagt warrn künn. Dorüm hebbt de Forschers denn an’n 29.Juli 2005 al fröher as plaant von jemehr Opdecken bericht. 19 Stünnen dorvör hebbt neemlich spansche Astronomen jemehr Opdecken vun dat Objekt (136108) 2003 EL₆₁ künnig maakt, dat de Grupp üm Brown unafhangig dorvun in’t Johr 2004 ok funnen harrn, aver bit dorhen ok nich künnig maakt harrn. Den Fehler wullen se nich wedderhollen. An den lieken Dag hett Broens Grupp ok dat Opdecken vun (136472) 2005 FY₉, so dat binn wenige Daag dree ne’e Kuipergördel-Objekten bekannt maakt weern.

Naam

Dat Foto worop Eris opdeckt worrn is.

Na publizeeren vun de Opdecken kreeg de Himmelskörper toeerst de vörlöpig Beteken2003 UB₃₁₃ towiest, as dat na de internatschonalen Regeln vör sik geiht. De Opdeckers sülvst dat Objekt hebbt nu inoffiziell ünner sik Xena nöömt (na de Feernsehreeg Xena), un för den Maand seggen se Gabrielle - ok en Figur ut de Serie.

In’n September 2006 is den Objekt 2003 UB₃₁₃ denn de Asteroidennummer 136199 todeelt worrn^[2]. Dat is en Vörutsetten dorvör, dat en Objekt en richtigen Naam kriegen kann. De Naam Eris is denn an’n 13. September 2006 vergeven worrn^[3]. De Naam Eris steiht in de greeksche Mythologie för de Göddin vun’n Striet un Schandal, de mit ehr Intrige den Trojansch Krieg utlöst hett. De Naam schüll de Kontrovers weddergeven, de na de Opdecken üm den Begreep „Planet“ tostannen kommen is un de dorto föhrt hett, dat Pluto de Planetenstatus aferkennt woorn is.

De teihnte Planet?

As Quaoar un Sedna dorvör al, is ok Eris in de Medien as de teihnte Planet betekent worrn (kiek ok bi Planet X). Ok de Opdecker un de NASA hebbt dorvun snackt. Un en solke Inorden weer nich ganz afwegig, as Eris jo grötter is as Pluto un annere Bedingen un Vörutsetten vunwegen de Exzentrizität vun de Bahn oder dat en Planet en gröttere Masse hebben mutt as all annere Objekten in sien Orbit tohopen al bi Pluto nich mehr todrapen deen.

Aver siet de Tiet End vun de 1990er hebbt ok al veele Astronomen seggt, dat ok Pluto nich mehr to de Planeten tellt un beteken den blots noch as dat gröttste transneptunsch Objekt. De Diskussion, na welke Richtlienen en Planet denn nu en Planet is, is mit Opdecken vun (136199) Eris nee opflammt. Op de 16. Generalversammeln vun de Internatschonale Astronoomsche Union in’n August 2006 in Prag is denn en ne’e offizielle Definitschoon för Planeten un Dwargplaneten verafscheedt worrn. Dormit sünd Eris, Pluto un Ceres nu offiziell Dwargplaneten. Of dat ok op Sedna un Quaoar todrapen deiht, is opstunns noch nich kloor. To lieken Tiet is ok en transneptunsch Ünnerklass vun de Dwargplaneten defineert woorn, de toeerst Plutonen nöömt warrn schüll. De Naam is aver gau wedder vun’n Disch wesen, man ahn dat en annere Beteken funnen worrn is. Eris as ok Pluto höört dorüm sietdem to en sünnere Ünneroort vun Dwargplaneten, de bit hüüt noch ahn Naamen is.

Maand

Eris hett en Maand de Dysnomia nöömt woorn is. Dysnomia weer an’n 10. September 2005 vun dat lieke Team opdeckt as Eris sülvst. De Maand hett en 60 mol swackere Albedo as de vun Eris, wat op en Gröttenproportschoon vun ruchweg 1:8 twüschen Dysnomia un Eris sluten lett.^[4]

Grött

De gröttsten bekannten Trans-Neptun-Objekten

Üm de Grött vun en Himmelsobjekt ut de schienbor Helligkeit aftoleiden, mööt de Afstand un de Albedo künnig wesen. Is dat de Fall, denn kann man de Grött utreken, wobi en lüttere Albedo mehr Grött bedüüt.

Bi Eris is dat so, dat – na Browns Bereken – sülvst bi en Albedo vun 1, also wenn Eris alles Licht torüchreflekteeren weer, noch grötter oder tomindst liek groot wesen müss as Pluto. In de eersten Derichten hett dat heten, de Dörmeter vun Eris de ünner 3200 km liggen, wiel dat Spitzer-Weltruumteleskop nich in de Laag weer, den Dwargplaneten to finnen. Man, in de TWüschentiet is rutkamen, dat dat Teleskop nich richtig bedeent worrn is un dorüm verkehrt utricht weer. Na Angaaven vun Mike Brown sünd August 2005 ne’e Beobachten maakt worrn mit dat Weltruumteleskop. De Daten warrt noch utweert.

De eerste Meten, op de man sik verlaten künnen schüll, is Anfang 2005 vun Radioastronomen vun dat Max-Planck-Institut för Radioastronomie in Bonn maakt worrn. Mit Help vun dat IRAM-Radioteleskop an’n Pico Veleta in Süüdspanien kunn de Warmsstrahlen vun Eris meten warrn. In Kombinatschoon mit de optisch Meten is dorbi en Albedo vun 0,60 ± 0,11 un dorvun afleidt en Dörmeter vun 3000 ± 320 km bestimmt worrn.

De Opdecker-Grupp hett Beobachtenstiet an’t Hubble-Weltruumteleskop bewilligt kregen. Ofschonst dat Telskop bi en Winkeldörmeter vun blots 0,035 Bagensekunnen al an de Grenz vun dat Möögliche vun Hubble liggt, künn de Grupp mit sünnere Bildbearbeiden (Dekonvolutschoon) de to Tiet naueste Meten maken un de Grött op 2400 ± 100 km bestimmen. Dormit is Eris lütter, as dat ut vörherige Meten vermodt worrn is, man jümmer noch grötter as Pluto. De Albedo warrt opstunns mit 0,85 ± 0,07 angeven^[5].

Ümloopbahn

Orbit

En Ümloop vun Eris üm de Sünn duert so lang as 557 Johren op de Eer. De Bahn hett en grote Exzentrizität vun 0,44 – wat för en Objekt ut den Kuipergördel teemlich normal is. De sünnennöögste Oort, dat Perihel, befindt sik in 37,8 AE Afstand. Dormit kann Eris vun Tiet to Tiet dichter an de Sünn as de Pluto, vun den dat Aphel, de sünnenwietste Oort, bi 49 AE liggt. To Tiet is Eris man mehr bi ehr egen Aphel un is 97 AE weg. För den Afstand bruukt dat Licht t. B. al 13,5 Stünnen.

En annere Sünnerlichkeit is dat starke Verkippen vun de Bahn üm 44° gegen de Ekliptik, wat för en Objekt vun disse Grött ungewöhnlichis. Dat verkloort aver ok, worüm Eris eerst so laat opdeckt worrn is, wieldat de meisten Söökprogrammen sik op Öört üm de Ekliptik rüm konzentreeren doot, wenn dat üm de Kuipergördel-bjekten geiht. Dor is ok de gröttste Deel vun de hele Materie in’t Sünnensystem konzentreert. Kann angahn, dat Eris dör de Gravitatschoon vun’n Neptun ut de Bahn sleudert worrn is.

Opbo

De Spektren vun Eris un Pluto in’n Vergliek, De Pielen wiest op Absorpschoonsbannen vun Methan hen.

Eenige Bornen snackt vun en Tohopensetten vun ungefähr 70% Stenen un 30% froren Wateries. Dat is aver opstunns all’ns blots Spekulereree, so lang de Masse un de Dörmeter nich nipp un nau bekannt sünd. Spektrokoppsch Opnahmen an de Gemini-Sternwacht op Hawaii wiest op froren Methan an de Böverflach vun Eris hen. Dormit weer de Böverflach wat liek as de vun Pluto, wat dör de lütte Albedo ünnerstütt warrt. Dormit weer Eris mehr liek as Pluto mit sien Maand Charon as mit de anneren bekannten Kuipergördel Objekten. Wieldat Methan düchtig flüchtig is, bedüüt dat aver ok, dat Eris in de Vergangenheit noch nich wiet in dat innere Sünnensystem wesen hebben kann. Dat Methan weer denn sublimeert un verswunnen.

Butendem weer Eris ok groot noog, üm as Pluto en teemlich dünne Atmosphäär ut Stickstoff, Methan oder Kohlenstoffmonoxid to hollen. De weer sik perioodsch mit de Ümloopduer un de Temperatur an de Böverflach resublimeeren un eerst bi högere Tmeperaturen wedder sublimeeren un en ne’e Atmosphäär billn. To Tiet is en Atmosphäär nich to marken, wiel Eris sik wiet weg ophollt.

De Temperatur an de Böverflach vun Eris warrt op 30 K (-242 °C) schätzt. Dat ist noch mol düüdlich weniger as op’n Pluto. Dat liggt natürlich an den groten Afstand vun de Sünn, wiel se vunwegen de lütte Grött un ehr Entstahn an’n Rand vun’t Sünnensystem keen innere Energiebornen hebben kann. De Tiedenwarms dör den Maand Dysnomia künn villicht noch en lütte Rull spelen bi de Temperatur, wenn de Masse denn groot noog is.

Bornen

↑ JPL/NASA (22. April 2015): What is a Dwarf Planet?.
↑ Discovery Circumstances: Numbered Minor Planets (135001)-(136563)
↑ Central Bureau for Astronomical Telegrams Circular No. 8747
↑ The moon of the 10th planet, Mike Brown, California Institute of Technology
↑ Direct Measurement of the size of 2003 UB313 from the Hubble Space Telescope (pdf)

Literatur

M.E. Brown, C.A. Trujillo, D.L. Rabinowitz: Discovery of a planetary-sized object in the scattered Kuiper belt. in: The astrophysical journal. Univ. of Chicago Pr., Chicago Ill. 635.2005, L97-L100 (pdf download + abstract). ISSN 0571-7248
Frank Bertoldi (u. a.): The trans-neptunian object UB313 is larger than Pluto. in: Nature. Macmillan Journals, London 439.2005, 7076, 563. ISSN 0028-0836
R. Vaas: Der zehnte Planet. In: Naturwissenschaftliche Rundschau 1/2006, S. 5-13.