Wikipedia

Insekten

Insekten
(wiederwiest vun Insecta)

Insekten (latiensch: Insecta, up Platt in de wecken Dialekte ok Budden oder Tieken) sünd de Klass vun de Liddfööt (Arthropoda), wo dat de meisten Aarden vun gifft. Överhaupt is dat vun all Deerter de Grupp mit de meisten Aarden. Tominnst 80% vun al Deerter höört dor to. Dat sünd oorntlich wat över een Million Aarden. Man dat warrt annahmen, dat sünnerlich in de Tropischen Regenwolden Millionen vun Aarden noch gor nich bekannt sünd.

Insekten
Westliche Honnigimm (Apis mellifera)
Systematik
Domään: Eukaryota

ahn Rang: Veelzellers (Metazoa)
Afdeel: Geweevdeerter (Eumetazoa)
Ünnerafdeel: Tweesiedendeerter (Bilateria)

ahn Rang: Ehrdermünner (Protostomia)
Böverstamm: Huututtreckers (Ecdysozoa)
Stamm: Liddfööt (Arthopoda)
Ünnerstamm: Tracheendeerter (Tracheata)
Böverklass: Sessfööt (Hexapoda)
Klass: Insekten
Wetenschoplich Naam
Insecta
Linnaeus, 1758

As Fossil finnt sik Insekten to’n eersten Mol in dat Eerdtietöller vun dat Devon. Dat is bi 400 Millionen Johre her.

De Naam „Insekt“ kümmt ut de Latiensche Spraak. Dor heet dat „insectum“. Dat kümmt vun „in-secare“ = „insnieden“ un bedutt denn so veel, as „(Deert,) wat insneden is“. Dat hett to kriegen mit de verscheden Delen vun dat Lief, de düütlich vun’anner afscheedt sünd. Dat Latiensche Woort is en Lehnöversetten vun dat ooltgreeksche éntomon = „Insekt“ (vun entémnein = „insnieden“). Vun deswegen heet de „Insektenkunn“ mit dat Fachwoort ok Entomologie. Dat plattdüütsche Woort „Karvdeert“ is nu wedder översett ut dat Hoochdüütsche „Kerbtier“. Dat hett de düütsche Schriever Philipp von Zesen upbröcht. „Insekten“ is avers al in dat 18. Johrhunnert in de Hoochdüütsche Spraak upnahmen wurrn. Up Platt is düt Woort wohrschienlich eerst mit de Hoochdüütsche Spraak upkamen. Dat is antonehmen, dat dat up Platt keen Böverbegreep för de allerhand verscheden Brummers, Flegen, Teken, Tieken, Kävers un dat ganze Krabbeltüüch geven hett.

In de Wetenschop is fröher woll ok de Naam „Hexapoda“ (greeksch för „Sessfööt“) bruukt wurrn, man hüdigendags is dat de Naam vun en sünnerliche Grupp mank de Insekten.

Anatomie vun Buten

ännern
 
Schema to de Anatomie vun de Insekten
A – Caput (Kopp)
B – Thorax (Bost)
C – Abdomen (Achterlief)

1. Föhlspriete oder Antennen
2. Punktoog (Ocellus, vörn)
3. Punktoog (Ocellus, boven)
4. Komplexoog (Facettenoog)
5. Brägen
6. Vörbost (Prothorax)
7. (dorsale) Arterie up de Achtersiet
8. Atenorganen (Tracheen)
9. Middelbost (Mesothorax)
10. Achterbost (Metathorax)
11. Eerst Flunkenpoor
12. Tweet Flunkenpoor
13. Middeldarm
14. Hart
15. Eierstock
16. Achterdarm (Rektum)
17. Gatt (Anus)
18. Scheed (Vagina)
19. Buuk-Nervensystem mit Ganglien
20. Malpighische Fatten
21. Liddmaten vun de Been (Tarsomer)
22. Vörfoot (Prätarsus)
23. Foot (Tarsus)
24. Scheen (Tibia)
25. Schenkel (Femur)
26. Schenkelring (Trochanter)
27. Vördarm
28. Thoraxganglion
29. Hüft (Coxa)
30. Severdrüüs
31. Ünnerstrottganglion
32. Mundwarktüüch

De Insekten sünd ganz ünnerscheedlich groot. De meisten Aarden sünd so twuschen een un 20 mm lang. De lüttjesten bekannten Aarden sünd Fedderflünken (de höört to de Kävers to) un Arzwöpsen mit üm un bi 0,2 mm Läng. De gröttsten Insekten, de bit up den hüdigen Dag bekannt sünd, sünd Wanneltwiege un Wannelblöder, de bit 33 Zentimeters lang sünd. Denn kummt al de Buckkäver Titanus giganteus. De is 16 cm lang un 6 cm breet.

Bi al Insekten övereen is, dat dat Lief mehr oder minner düütlich ünnerdeelt is in Kopp, Bost un Achterlief. Al hefft se ok en stebigen Chitinpanzer un sess Been in dree Paaren. Al Delen vun dat Lief sett sik tohopen ut enkelte Segmenten. Dor höört jummers en Rüggplaat (Tergit), en Buukplaat (Sternum) un Sietenplaten (Pleuriten) to. An de Siet vun de enkelten Segmenten sünd Löcker vörsehn, de to dat Tracheensystem tohöört. Man de Masse vun düsse Löcker is bi de enkelten Insekten ganz verscheden. Ok Been un Fööt, un wat an de ehr Stell treden kann (Mundwarktüüch, Styli, Gonopoden) könnt an jedet Segment poorwies an sitten. Bavenhen sitt in elk un een Segment en Paar vun Ganglien in dat Buukmark. Dorbi sünd de Ganglien in den Kopp tohopensmolten to en Böverstrott- un en Ünnerstrottganglion. Twuschen de enkelten Segmenten gifft dat feine, lüttje Hüüd, de sik utdehnen könnt. Mit Fachwoort heet de Intersegmentalhüüd (Huut twuschen de Segmenten). Vunwegen düsse Hüüde is dat mööglich, dat de Segmenten sik gegenanner röhren könnt, un dat dat Lief sien Ümfang ännern kann. Dat is nödig bi de Eiproduktschoon, bi dat Freten un ok bi den Aten. Bi Segmenten, de stief mit’anner tohopenwussen sünd, as bi’n Kopp, gifft dat düsse lüttjen Hüüde nich.

In den Chitinpanzer sitt blangen Chitin ok allerhand Eiwitten in. He is de büterste Schicht vun dat Insektenlief. Dorünner liggt en Ünnerhuut (Epidermis). Düsse Epidermis boot sotoseggen den Chitinpanzer up un hölpt dor ok mehr oder minner bi, dat boven up den Panzer allerhand Strukturen to sehn sünd, as Knubbens, Döörn, Haar, Bösten, Schinnen un Buckels. Vunwegen dat Inlagern vun Farvstoffen (Pigmentfarv) oder vunwegen sünnerliche Böversieten, wo dat Licht sik up breken deit (Interferenzfarv) könnt de Insekten oder ehre Delen butenrüm bunt ween.

As Organen för de Insekten ehre Sinnen sünd sünnerlich Haarsensillen över dat Lief hen verdeelt. Düsse Sensillen nehmt dat up, wenn de Luft oder de Ünnergrund sik röögt oder wackelt, man se könnt ok de Temperatur oder de Fochtigkeit oder en Duft mitkriegen. En Reeg vun düsse Zellen sünd to regelrechte Sinnesorganen tosamenfaat, so as Johnston sien Organ an de Föhlspriete oder as dat Tymphanalorgan, wat Luden upnehmen kann, so as bi de Langspriethaupeer. Sehn könnt de Insekten mit jem ehre Facettenogen un mit de Punktogen, allerhand Budden seht ok mit Hölp vun jem ehr Budden-Punktogen.

De Kopp: Ogen, Föhlspriete un Mundwarktüüch

ännern

De Insektenkopp is tohopensett ut en Spitz (Acron) un sess Segmenten, de tohopensmolten sünd. An den Kopp sitt de Ogen un de Antenn un dat Mundwarktüüch, wo jummers en Paar vun Ünnerkeven (Mandibeln) un Böverkeven (Maxillen) un en Ünnerlipp (Labium) tohöört. Denn is kloor, dat ok de Mund an’n Kopp sitten deit. Dor warrt dat Freten mit upnahmen. De Nöhd an den Kopp, de een vun buten sehn kann, hefft mit de Segmentgrenzen nix to kriegen, bloß een Naht is ok Grenz twuschen twee Segmenten, dat is de (Postoccipitalnaht) twuschen dat föffte un dat sesste Segment.

De Facettenogen sitt up dat Acron. Normolerwiese hefft Insekten denn ok noch dree Punktogen (Occillen), wo se Hell un Düster mit unnerscheden könnt.

 
Goldpeerdkopp mit Facettenoog un Punktogen

Dat eerste Segment is denn dat Vörantennensegment (Praeantennalsegment), dor sitt nix an. Dat tweete Segment is dat Antennensegment (Antennalsegment). Dor sitt de Föhlspriete an. Bi de Insekten is dat en Pietschenantenn. De Ünnerscheed to de Ledenantenn bi de Sessfööt is, dat se bloß en „Schaftlidd“ (ünnerst Lidd) mit Muskeln doran hett. De Wetenschopplers seggt dor „Scapus“ to. Dat tweete Lidd vun dat Föhlspriet is dat Dreihlidd (Pedicellus). Un denn folgt de „Pietsch“, dat is dat büterste Lidd vun dat Föhlspriet. Dreihlidd un Pietsch könnt sik gegen dat Schaftlidd över rögen. In dat Dreihlidd vun de Föhlsprieten sitt ok Johnston sien Organ. Dor könnt de Insekten Schall mit spören, un al Aarden vun Slääg un Dröhn. De Pietsch is ganz verscheden lang un sütt ok ganz verscheden ut bi al Insekten. Dor könnt se mit röken.

 
Aarntiemecken in’t Rasterelektronenmikroskop

Denn folgt dat drüdde Segment an’n Kopp. Dor sitt nix an. An dat veerte bit sesste Segment sitt de Mundwarktüüch. Dat fangt an mit de Ünnerkeven un Böverkeven un höört up mit dat Labium. Vunwegen dat bi de Ünnerlipp dat ünnerste Lidd tohopenwussen is, gifft dat bloß een Ünnerlipp un keen Paar. Dor warrt de Mund mit na achtern to afslaten. Vörn warrt de Mund afslaten mit Steernplaat (Clypeus) un Lipp (Labrum). De Ünnerkeven bestaht bloß ut een Lidd. To’n Bieten un Kauen sünd se bi de meisten Insekten dat stärkste Warktüüch. An de Böverkeven kann een goot sehn, dat de Mundwarktüüch fröher mol Been un Fööt (Extremitäten) ween sünd. Dor mutt een an dat Spleetbeen bi Kreeften bi denken. De Böverkeven sünd tohopenföögt ut en Ünnerlidd, dat is dat Spleetbeen. Denn kaamt twee Kauladen un en Grabbeler. De sett sik ok tosamen ut en Reeg vun Leden. Sien wetenschopplichen Naam is „Kevengrabbeler“ (lat.:“Palpus maxillaris“. Just so is de Ünnerlipp upboot. Bloß de beiden Spleetbeen sünd tohopensmolten un geevt nu en gemeensame Ünnerplaat af. De is nu wedder ünnerdeelt in Kinn un Ünnerkinn (lat.: Mentum un Submentum). Ok bi de Ünnerlipp gifft dat up jede Siet twee Kauladen. Hier heet se Tung un Bitung (lat.: Glossa un Paraglossa). Ok en Grabbeler finnt sik hier. Hier heet he Lippengrabbeler (Palpus labialis). Mit de Zellen in de Grabbelers könnt de Insekten röken un smecken. Amenne finnt sik ok noch de Ünnerstrott (Hypopharynx), en Aart vun Tung in den Vörruum vun den Mund un de Böverstrott (Epipharynx) an de Binnensiet vun dat Labrium.

Düsse Boplaan is dat Grundmunster för al Insekten un driggt den Naam vun den „Kau-Biet-Typ“. Wenn denn enkelte Ünnerdelen afännert weert un sik anpasst an annere Aarden vun Freten un Leven, denn so weert ut düt Grundmunster ok ganz annere Typen vun Mundwarktüüch, dormank de „Lick-Suug-Typ“ bi allerhand Brummers un Flegen un de „Steek-Suug-Typ“ bi Müggen un Wandlüse.

Bost un Been

ännern
 
Tardel-Danzfleeg (Empis tesselata)

De Bost besteiht ut dree Segmenten. Bi all Insekten sitt dor de sess Loopbeene an un bi de Flögelinsekten ok noch de beiden Flünkenpaar. De enkelten Segmenten weert mit de Naams Vörbost (Prothorax), Middelbost (Mesothorax) un Achterbost (Metathorax) betekent. An jedet vun düsse Segmenten sitt nu just een Paar vun de Been. Tomeist sünd se utpräägt as Loopbeen. Vunwegen dat se ganz ünnerscheedlich insett' un bruukt weert, könnt düsse Beene ganz verscheden utsehn, man de Bo is jummers övereen.

 
Insektenbeen

Se sünd tohopenföögt ut en Hüft (Coxa, A), denn en Schenkelring (Trochanter, B), denn kümmt de Böverschenkel (C), de Scheen (Tibia, D) un de Foot (E), de sik noch mol ut een bit fiev Footleden un den Vörfoot tosamensetten deit. Normolerwiese sitt an den Vörfoot twee Klauen un bi veel Insekten noch allerhand Strukturen, wo se up unnerscheedlichen Grund goot mit an backen blieven könnt.

Bi de Fleeginsekten sitt an de Middel- un de Achterbost ok noch jummers een Paar Flunken. Bi de verscheden Gruppen vun Insekten könnt de ganz ünnerscheedlich utpräägt ween. Bi de öllerhaftigsten un oorsprünglichsten Insekten, as bi de Felsenjumpers un de Sülverglieders gifft dat avers keen Flünken. Flünken sünd in den Grundboplaan vun de Insekten nich to finnen, eerst later in de Evolutschoon hefft de sik utspunnen, as de Pterygota upkamen sünd.

Dat Achterlief

ännern

Dat Achterlief (Abdomen) is an un for sik tohopenföögt ut 11 Segmenten. Bi de verscheden Insekten sünd dor avers en Reeg vun düsse Segmenten mit de Tiet verswunnen oder tohopensmolten. An de Segmenten vun dat Achterlief sitt keen echten Been, man bloß afwannelt Extremitäten. Sünnerlich bi Budden finnt sik dor Styli. En Reeg vun Insektenformen, as de Goldpeer, kennt ok noch so nömmte Cerci an dat leste Segment. De sünd för ünnerscheedliche Funktschonen anleggt. Ok de Gonopoden sünd so'n ümformte Extremitäten. De Heken bruukt de to'n Begatten, de Seken hefft de to'n Eierleggen. Anners as in de Bost gifft dat in dat Achterlief bloß wenig Muskeln. Man de meisten Organsystemen sünd hier to finnen.

Systematik

ännern

To de Neeflunken weert düsse Ornens torekent:

Kiek ok bi

ännern

Literatur

ännern
  • Michael Chinery: Field Guide to Insects of Britain and Northern Europe. 3. Uplage. Harper Collins, 1993, 448 S., ISBN 0-00219-918-1
  • Michael Chinery: Pareys Buch der Insekten. Franckh-Kosmos, o. O. 2004, 328 S., ISBN 3440099695
  • Bernhard Klausnitzer: Insecta (Hexapoda), Insekten, in: W. Westheide, R. Rieger (Hrsg.): „Spezielle Zoologie Teil 1: Einzeller und Wirbellose Tiere“; Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, Jena.
  • Christopher O’Toole: Faszinierende Insekten. Bechtermünz Verlag, 223 S., ISBN 3-8289-1584-1
  • E. Stresemann (Begr.), H.-J. Hannemann, B. Klausnitzer, K. Senglaub: Exkursionsfauna von Deutschland, Wirbellose: Insekten. 9. Uplaag, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelbarg, Berlin 2000, 959 S., ISBN 3-8274-0922-5
ännern
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Insekten&oldid=977776“